Ἀρχαίων ἐκλογαί: Κάλπις- κύαμοι, ψῆφοι και ὄστρακα

Του Αποστόλου Ποντίκα,

Δασκάλου, Θεολόγου, Φιλολόγου,

πτυχ Πολιτικών Επιστημών,

επιτ, Σχολικού Συμβούλου

Με την ευκαιρία των επερχόμενων εκλογών, προβαίνουμε σε μια σύντομη ιστορική αναφορά, για τα δρώμενα επί «ημερών αρχαίων», αφού η αρχαιότερη μαρτυρία της λέξης «δήμος », βρίσκεται με γραμμική Β στις πινακίδες της Πύλου, με τη σημασία της κοινότητας των ανθρώπων, ενώ στον Όμηρο, με την έννοια του λαού στο σύνολό του.

 Έτσι, οι εκλογές ως έννοια, αλλά και η πρακτική της εκλογικής διαδικασίας για την ανάδειξη των αρχόντων του « δήμου », δηλαδή, του λαού, είναι τόσο παλιές όσο περίπου και ιστορία.

Στην ελληνική αρχαιότητα λεγόταν «αίρεσις» και οι εκλεγμένοι άρχοντες «αιρετοί».

Ακριβώς ο όρος αυτός χρησιμοποιείται και σήμερα με την ίδια σημασία του.  Βέβαια, η αίρεσις περιέχεται και στη λέξη, αρχαιρεσία, που σήμαινε τη συνέλευση  για την εκλογή αρχόντων  και διαφόρων αξιωματούχων, όπως, αναφέρει ο Ηρόδοτος, «αρχαιρεσίη συνίζει» (Ηροδ, YI,58») . Εξάλλου και σήμερα χρησιμοποιούμε τη λέξη αυτή, αλλά μόνο στον πληθυντικό, «αρχαιρεσίες». Οι εκλογές  για όποιο σκοπό και αν γίνονται, βασίζονται  σε ορισμένες αρχές , τις οποίες ορίζουν οι νόμοι  που σήμερα χαρακτηρίζονται ως εκλογικά συστήματα. Ένα από αυτά είναι το λεγόμενο πλειοψηφικό, το οποίο έχει τις ρίζες του στην αρχαιότητα και κυριαρχεί σχεδόν ως τα τέλη του 18ου αιώνα. Το πλειοψηφικό σύστημα  εισήγαγε στην πολιτική πρακτική  ο Αριστοτέλης, ενώ μετά το πήραν και  το εφάρμοσαν οι Ρωμαίοι .Βέβαια, γίνεται λόγος και για το αναλογικό, δηλαδή, το σύστημα εκείνο που αποδέχεται και επιτρέπει την εκπροσώπηση της μειοψηφίας. Η εκλογή των αρχόντων γινόταν κυρίως στην αγορά, όπου φώναζαν όλοι μαζί, δηλαδή ήταν ψηφοφορία « δια Βοής», που συνηθίζεται και σήμερα σε διάφορες επαγγελματικές συνελεύσεις.. Άλλοι τρόποι ψηφοφορίας ήταν,  όταν έδιναν θετική συγκατάθεση , οπότε σηκώνονταν όρθιοι  ή σήκωναν το χέρι τους, «ψήφος δι΄ ανατάσεως».  Ο τρόπος αυτός συνηθίζεται και σήμερα σε διάφορες   εκλογές, όπως, πχ , στις συνελεύσεις συλλόγων, της ΕΛΜΕ, κ.λ.π. Πολλές φορές αυτοί οι απλοί τρόποι ψηφοφορίας χρησιμοποιούνται και σήμερα στη Βουλή, προκειμένου να εξακριβωθεί  η γνώμη της πλειοψηφίας για θέματα δευτερεύουσας σημασίας.

Τώρα η κάλπις των αρχαίων ήταν μια Υδρία, δηλαδή μια  στάμνα, την οποία χρησιμοποιούσαν για τη μεταφορά νερού ή για την εναπόθεση της τέφρας των νεκρών . Ακριβώς, τη στάμνα αυτή τη χρησιμοποιούσαν και ως ψηφοδόχο, την οποία ονόμαζαν «ψηφοδόχος κάλπις». Ο Ξενοφών αναφέρει «…διαψηφίσασθαι Αθηναίους άπαντας κατά φυλάς θείναι , εις δε την φυλήν εκάστην  δύο υδρίας» (Ξενοφ, Ελλ Α,7,).  Φαίνεται από την αναφορά του Ξενοφώντα ότι οι υδρίες χρησιμοποιούνταν και ως κάλπες.. Εξάλλου, ο Αριστοφάνης (Σχολ.Αριστ. Σφ.321), λέγει : «Τας κάλπεις, ένθα τας ψήφους καθίεσαν». Έτσι, λοιπόν, στην  υδρία κάλπη, οι αρχαίοι έριχναν την ψήφο τους, όπως γίνεται και σήμερα. Ας δούμε τι ήταν για τους αρχαίους οι ψήφοι. Οι αρχαίοι Έλληνες ψήφους έλεγαν  τα μικρά λεία και στρογγυλά λιθαράκια ( λιθίνα ψάφος), με τα οποία  οι μαθητές τότε χρησιμοποιούσαν για την αρίθμηση και τους λογαριασμούς, όπως, σήμερα τα μικρά παιδιά στο Δημοτικό έχουν το Αριθμητήριο. Οι μαθητές έλεγαν στους δασκάλους τους τη φράση: «ψήφους λογίζομαι» και αυτό σήμαινε « λογαριάζω με τα λιθαράκια» . Από την αρίθμηση των ψήφων πήραν το όνομα «ψηφία» και τα γράμματα της Αλφαβήτου, με τα οποία οι Έλληνες παρίσταναν  τους αριθμούς και ο τρόπος αυτός πέρασε στη συνέχεια και στους αραβικούς αριθμούς. Αυτά τα στρογγυλά λιθαράκια δηλαδή, οι ψήφοι χρησιμοποιούνταν και για την έκφραση γνώμης σε ζητήματα που είχαν τεθεί στην κρίση του δήμου, αλλά και των δικαστηρίων.  Έτσι, σιγά- σιγά, η λέξη ψήφος πήρε την έννοια που έχει και σήμερα και  η όλη διαδικασία ονομάστηκε ΨΗΦΟΦΟΡΙΑ Στα δικαστήρια οι ψήφοι που χρησιμοποιούνταν καταδικαστικές υποθέσεις ήταν τσακισμένες ή έφεραν μια τρύπα, ενώ για αθωωτικές περιπτώσεις ήταν ολόκληρες, στρογγυλές και τις έλεγαν πλήρεις. Επίσης και οι ψήφοι για την εκλογή των αρχόντων ήταν  στρογγυλές, αλλά διέφεραν στο χρώμα. Οι θετικές ήταν λευκές και οι αρνητικές μελανές  Ο Πλούταρχος για τις μελανές ψήφους λέγει :«… την μέλαιναν  αντί της λευκής επενέγκη ψήφον».  Έτσι, στις εκλογές οι αρχαίοι έριχναν λευκή ψήφο σε όσους ήθελαν την εκλογή του και μέλαινα σε όποιον ήθελαν να τον καταψηφίσουν. Από τη συμπεριφορά αυτή του μαυρίσματος των αρχαίων,  έμεινε και σε μας σήμερα η φράση: « μωρέ, θα τους μαυρίσω όλους»

 Τώρα, όσον αφορούσε για την εξορία κάποιου πολιτικού, χρησιμοποιούσαν ως ψήφους κομμάτια από κεραμικά, τα οποία έλεγαν ΟΣΤΡΑΚΑ. Πάνω σε αυτά  τα όστρακα, χάραζαν το όνομα εκείνου που ήθελαν να εξοριστεί. Η διαδικασία αυτή λεγόταν οστρακισμός ή εξοστρακισμός. Με τη διαδικασία αυτή του οστρακισμού, εξορίστηκε από την Αθήνα ο Αριστείδης, ο δίκαιος, ο Κίμων, Θεμιστοκλής και άλλοι.

Στην Αθήνα η δημοκρατία στα μέσα του 4ου και 5ου αιώνα, έφτασε στον κολοφώνα της δόξας και είναι ο γνωστός χρυσούς αιώνας του Περικλή . Η επιτυχία αυτή οφείλεται στους σωστούς θεσμούς, στην καλή προσαρμοστικότητα και εξελικτικότητα. Ο Κλεισθένης που θεωρείται ο ιδρυτής της Δημοκρατίας, βασίστηκε στη Νομοθεσία του Σόλωνα  Έτσι, μετά την εγκαθίδρυση της δημοκρατίας, για την εκλογή των αρχόντων και αξιωματούχων, παράλληλα με την ψηφοφορία υπήρχε και η αρχή της κλήρωσης., ενώ χρησιμοποιήθηκαν και τα κουκιά, δηλαδή, οι γνωστοί κύαμοι. Άλλωστε και σήμερα λέμε μεταφορικά  τους ψήφους κουκιά. Παλαιότερα που υπήρχαν οι λεγόμενοι κομματάρχες και κυρίως στα χωριά, όπου οι ψηφοφόροι  ήταν μετρήσιμοι, έλεγαν : «έχω τόσα κουκιά» ή άλλοι πάλι έλεγαν, ότι μετρημένα είναι τα κουκιά. Αλλά, υπάρχει και σήμερα ακόμα η πονηρή προπαγάνδα, ότι ο τάδε, ψηφίζεται μονοκούκι. Εκτός από τα κουκιά υπήρχαν και τα βρεχτοκούκια, όπως μας πληροφορεί ο Διοσκουρίδης «…ήμάς δε προστιθέασιν κυάμους βεβρεγμένους», που έτρωγαν οι αρχαίοι, παρά την απαγόρευση, όπως τονίζει ο Πυθαγόρας « κυάμων απέχεσθαι». Βέβαια, θεωρούμε ότι ο Πυθαγόρας με το απαγορευτικό αυτό, πρέπει να έκανε έναν υπαινιγμό, δηλαδή, να μην ανακατεύεται κανείς στην πολιτική αν δεν είναι τίμιος, ηθικός και ικανός. « Κυάμων απέχεσθαι, ότι ου δει πολιτεύεσθαι΄». Όσον αφορά τους υποψηφίους, υπήρχε ο θεσμός των Δοκιμασιών. Σύμφωνα με το θεσμό αυτό κανένας πολίτης δεν μπορούσε να βάλει υποψηφιότητα, αν δεν περνούσε ευνοϊκά τη δοκιμασία, δηλαδή, το Τέστ, θα λέγαμε σήμερα.. Έτσι, ο υποψήφιος έπρεπε να αποδείξει ότι είναι γνήσιος πολίτης και Έλληνας, έχει υπηρετήσει το στρατό, έχει λάβει μέρος σε εκστρατείες, πληρώνει τους φόρους, δεν καταδικάστηκε για αδικήματα, κατέχει την παιδεία και ακολουθεί τη θρησκεία. Παράλληλα υπήρχε μια ομάδα, η οποία κατέγραφε την προσωπικότητα, την αξιοσύνη, την ηθικότητα και την οικογενειακή περιουσία του υποψηφίου. Ίσως, θα λέγαμε σήμερα  το Βιογραφικό σημείωμα του υποψηφίου. Παρατηρούμε πόσο αυστηρά ήταν τα κριτήρια επιλογής του υποψηφίου για την κατάληψη θέση εξουσίας. Μήπως και οι σημερινοί υποψήφιοι άρχοντες θα πρέπει να παραδειγματιστούν από τους προγόνους μας;

πηγή