Ἡ δικτατορία Θ. Παγκάλου (ΙΣΤΟΡ. ΓΕΝ. ΠΑΙΔ.)

ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΔΑΦΝΗ

ἐπιμελεία τοῦ

ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΕΩΡ. ΚΑΤΣΟΥΛΗ

-πτυχιούχου κλασσικῆς φιλολογίας

πανεπιστημίου Ἀθηνῶν

-μεταπτυχιακοῦ ἐφηρμοσμένης παιδαγωγικῆς

πανεπιστημίου Ἀθηνῶν

Από τη Βικιπαίδεια

Ο Θεόδωρος Πάγκαλος (Σαλαμίνα, 1878 - Κηφισιά Αθήνας, 27 Φεβρουαρίου 1952) ήταν Έλληνας αξιωματικός του στρατού, πολιτικός και δικτάτορας. Συμμετείχε στο κίνημα στου Γουδή, στους Βαλκανικούς πολέμους, στο κίνημα της Θεσσαλονίκης, στη Μικρασιατική εκστρατεία, στην επανάσταση του 1922, ενώ από το 1925, με το Κίνημα της 25ης Ιουνίου ανέλαβε την πρωθυπουργία, ουσιαστικά ως δικτάτορας. Στη συνέχεια εξελέγη πρόεδρος της Δημοκρατίας, παραμένοντας στην εξουσία μέχρι το 1926, οπότε και ανατράπηκε. Από το 1926 μέχρι το θάνατό του, το 1952, αποσύρθηκε, με μερικά μικρά διαλείμματα, από την πολιτική ζωή του τόπου. Από τους ιστορικούς έχει χαρακτηριστεί ως αρκετά αμφιλεγόμενη προσωπικότητα.

Κίνημα της 25ης Ιουνίου 1925

Το βράδυ της 24ης Ιουνίου ο Πάγκαλος πληροφορήθηκε ότι επίκειτο σύλληψή του. Αμέσως διέταξε τους μυημένους αξιωματικούς να καταλάβουν στρατηγικές θέσεις. Στο στρατιωτικό νοσοκομείο, στο οποίο βρισκόταν υπό κράτηση ο συνταγματάρχης Ντερτιλής, εκδηλώθηκε αρχικά το κίνημα. Στη Θεσσαλονίκη ο στόλος προσχώρησε στο κίνημα, ενώ το θωρηκτό Αβέρωφ κατελήφθη από μυημένους αξιωματικούς του πολεμικού ναυτικού. Στη συνέχεια ακολούθησε η Καβάλα. Σύντομα η Θράκη και η Μακεδονία ελέγχονταν από τους κινηματίες.

Στην Αθήνα ο πρωθυπουργός Ανδρέας Μιχαλακόπουλος συγκάλεσε σε σύσκεψη τους πολιτικούς αρχηγούς Καφαντάρη και Κονδύλη. Ακολούθησε νέα σύσκεψη υπό τον πρόεδρο της Δημοκρατίας Παύλο Κουντουριώτη. Ο Μιχαλακόπουλος δεν φάνηκε διατεθειμένος να παραιτηθεί, αλλά ζήτησε τη συμμετοχή του Καφαντάρη και του Κονδύλη στην κυβέρνηση. Και οι δύο αρνήθηκαν οδηγώντας σε παραίτηση τον Μιχαλακόπουλο Στις 10 π.μ. της 25ης Ιουνίου ο Θεόδωρος Πάγκαλος έστειλε τελεσίγραφο στον πρόεδρο της δημοκρατίας, με το οποίο ζητούσε την παραίτηση της κυβέρνησης. Η χλιαρή στάση που επέδειξε ο Μιχαλακόπουλος ήταν καθοριστική για την επιτυχία του κινήματος. Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου, ύστερα από σύσκεψη μεταξύ του προέδρου της δημοκρατίας και άλλων, πήρε εντολή σχηματισμού κυβέρνησης κατευθυνόμενος πρώτα στο στρατόπεδο του Ρουφ για να συναντήσει τον Πάγκαλο. Ο Πάγκαλος αρχικά φάνηκε διατεθειμένος να πάρει μέρος στην κυβέρνηση, αλλά στη συνέχεια, και αφού έχει βεβαιωθεί ότι το κίνημα έχει επικρατήσει, του διαμηνύσε ότι μόνο ως πρωθυπουργός θα έπαιρνε μέρος σε κυβέρνηση. Σε νέα συγκέντρωση που έγινε, ο Παπαναστασίου κατέθεσε την εντολή σχηματισμού κυβέρνησης.

Έτσι ο Θεόδωρος Πάγκαλος ανέλαβε την πρωθυπουργία την 26η Ιουνίου του 1925. Στην κυβέρνηση που σχημάτισε, κράτησε ο ίδιος το υπουργείο στρατιωτικών. Στη βουλή παρουσιάστηκε ως πρωθυπουργός και πήρε ψήφο εμπιστοσύνης από όλους τους βουλευτές, πλην δεκατεσσάρων. Τα κόμματα Μιχαλακόπουλου και Καφαντάρη απείχαν. Με διάταγμα της 30ης Σεπτεμβρίου του 1925 κατήργησε τη βουλή με το αιτολογικό ότι "είχε χάσει την εμπιστοσύνη του Έθνους". Οι πολιτικοί αρχηγοί, πιστεύοντας στις δεσμεύσεις Πάγκαλου, του επέτρεψαν ουσιαστικά να αναλάβει αναίμακτα τα ηνία της χώρας.

Τον Οκτώβριο του ίδιου χρόνου πραγματοποιήθηκαν δημοτικές εκλογές. Στη Θεσσαλονίκη εξελέγη δήμαρχος ο Μηνάς Πατρίκιος, ο οποίος όμως καθαιρέθηκε με ειδικό νόμο, επειδή είχε υποστηριχθεί από την αριστερά και το Εργατικό Κέντρο της πόλης. Τον Δεκέμβριο οι εκλογές επαναλήφθηκαν, ο Πατρίκιος επανεξελέγη και ο Πάγκαλος, μη θέλοντας να διώξει τον δήμαρχο, εξόρισε τους φίλα προσκείμενους δημοτικούς συμβούλους, αντικαθιστώντας τους με δικούς του.

Στις 3 Ιανουαρίου 1926 παραιτήθηκε ο ναύαρχος Αλέξανδρος Χατζηκυριάκος από το υπουργείο των ναυτικών, ένας από τους σημαντικότερους υποστηρικτές του Πάγκαλου. Τον Φεβρουάριο αποτράπηκε η πραγματοποίηση κινήματος από τον Κονδύλη. Στις 15 Μαρτίου παραιτήθηκε και ο πρόεδρος της Δημοκρατίας Παύλος Κουντουριώτης, διαμαρτυρόμενος για τις αυθαιρεσίες της δικτατορίας Πάγκαλου. Η είδηση της παραίτησής του κυκλοφόρησε τρεις μέρες αργότερα, καθώς δεν δημοσιεύθηκε για λόγους σκοπιμότητας αμέσως. Ο Πάγκαλος αμέσως προκήρυξε εκλογές για την ανάδειξη νέου προέδρου, προερχόμενου αυτή τη φορά από το λαό. Τα δημοκρατικά κόμματα όμως δεν κατάφεραν να εκμεταλευθούν αυτή την ευκαιρία. Ο Κωνσταντίνος Δεμερτζής, τον οποίο πρότειναν για την προεδρία, δεν είχε μεγάλη απήχηση στο λαό, ενώ η αποχή που ζήτησαν δεν είχε αποτέλεσμα. Ο Πάγκαλος εξελέγη άνετα πρόεδρος της Δημοκρατίας, λαμβάνοντας 782.589 ψήφους έναντι 56.126 του Δεμερτζή. Έτσι στις 18 Απριλίου ορκίστηκε πρόεδρος της Δημοκρατίας, διατηρώντας παράλληλα το αξίωμα του πρωθυπουργού.

Τον Ιούλιο του 1926 άρχισαν οι προσπάθειες για την εύρεση κάποιου που θα αναλάμβανε την πρωθυπουργία. Αρχικά η πρόταση σχηματισμού κυβέρνησης ανατέθηκε στον Λεωνίδα Παρασκευόπουλο, που γι' αυτόν τον λόγο ήρθε στην Αθήνα από το Παρίσι. Την τελευταία στιγμή όμως άλλαξε γνώμη και αρνήθηκε. Και ενώ όλα έδειχναν ότι κυβέρηση θα σχημάτιζε ο πρόεδρος του Αρείου Πάγου, ο Πάγκαλος διόρισε στις 19 Ιουλίου του 1926 πρωθυπουργό τον Αθανάσιο Ευταξία. Για μια από τις πράξεις που επικρίθηκε, αλλά και σχολιάστηκε ειρωνικά ο Πάγκαλος από τους σύγχρονους ιστορικούς ήταν η απονομή στον εαυτό του του μεγαλόσταυρου του Σωτήρος.

Εσωτερική πολιτική

Η δικτατορία Πάγκαλου έμεινε στην ιστορία κυρίως για δύο πράγματα: Όσον αφορά την εσωτερική πολιτική, για την αστυνομική διάταξη που απαγόρευε στις γυναίκες να φοράνε φούστες που απέχουν πάνω από 30 πόντους από το έδαφος, και για τα σκάνδαλα, στα οποία αναμείχθηκαν μέλη της κυβέρνησης. Από τη διάταξη αυτή εμπνεύστηκε ο Γιώργος Μητσάκης τραγούδι που ξεκινά με το στίχο "Στην εποχή του Πάγκαλου ήταν μακριές οι φούστες", φράση η οποία υποδηλώνει ότι οι εποχές έχουν αλλάξει.

Στον οικονομικό τομέα, η δικτατορία Πάγκαλου αναγκάστηκε να συνάψει εσωτερικό δάνειο, διχοτομώντας το χαρτονόμισμα. Έτσι εξοικονομήθηκαν δύο δισεκατομμύρια δραχμές, ποσό ιδιαίτερα σημαντικό, αν αναλογιστούμε τον αριθμό των προσφύγων στην Ελλάδα. Αυξημένο είναι και το ποσοστό ιδιωτικών επενδύσεων στην Ελλάδα, καθώς και πολλών ξένων εταιρειών, όπως η αγγλική εταιρεία ηλεκτροφωτισμού Πάουερ. Ανάπτυξη παρουσίασε και ο αγροτικός τομέας ενώ γενικότερα η οικονομική πολιτική του Πάγκαλου χαρακτηρίζεται από τα μέτρα λιτότητας που επέβαλε.

Η δικτατορία Πάγκαλου επιδόθηκε σε άγριες διώξεις πολιτικών προσώπων και δημοσιογράφων, καθώς και των κομμουνιστών. Μεταξύ των συλληφθέντων συγκαταλέγονται οι Ιωάννης Μεταξάς, Αλέξανδρος Παπαναστασίου, Νικόλαος Πλαστήρας, Γεώργιος Παπανδρέου, Κύρος Κύρου, διευθυντής της εφημερίδας «Εστία», Γεώργιος Βεντήρης, δημοσιογράφος κ.ά. Κατά τη διάρκεια της δικτατορίας απαγορεύθηκε και η λειτουργία των εφημερίδων «Καθημερινή» και «Ριζοσπάστης». Επίσης είχε ιδρυθεί και ειδικό δικαστήριο, το οποίο είχε καταδικάσει σε θάνατο διά απαγχονισμού δύο καταχραστές αξιωματικούς, τους Δρακάτο και Ζαρειφόπουλο, οι οποίοι και κρεμάστηκαν στο Γουδί.

Στα θετικά της δικτατορίας είναι η ίδρυση της Ακαδημίας Αθηνών και η αναδιοργάνωση του στρατού και του στόλου. Κατακρίθηκε όμως για την εμμονή του στις αντιπαραγωγικές στρατιωτικές δαπάνες σε εποχή λιτότητας.

Εξωτερική πολιτική

Ο Θεόδωρος Πάγκαλος κατά τη διάρκεια της εξουσίας του υιοθέτησε εθνικιστική ρητορεία, δημιουργώντας συγκρούσεις με τα γειτονικά κράτη. Η εμμονή του στην ιδέα περί εκδίκησης των Τούρκων για τη Μικρασιατική καταστροφή, τον οδήγησαν σε απαράδεκτα διπλωματικά λάθη.

Τον Οκτώβριο του 1926 δημιουργήθηκε μια μικροσυμπλοκή μεταξύ βουλγαρικών και ελληνικών σωμάτων στα ελληνοβουλγαρικά σύνορα. Ο Πάγκαλος αμέσως διέταξε την είσοδο ελληνικών στρατευμάτων στη Βουλγαρία. Η προέλαση των ελληνικών στρατευμάτων αναχαιτίστηκε από την Κοινωνία των Εθνών, η οποία με ψήφισμά της δικαίωσε τη Βουλγαρία και υποχρέωσε την Ελλάδα να καταβάλει ως πολεμική αποζημίωση 30 εκατομμύρια βουλγαρικά λέβα, δηλαδή 50 χιλιάδες χρυσές λίρες. Το περιστατικό αυτό έμεινε στην ιστορία ως «Επεισόδιο του Πετριτσίου».

Το μεγαλύτερο όμως ατόπημα του Πάγκαλου ήταν η σύναψη συνθήκης με τη Γιουγκοσλαβία, η οποία επισπεύθηκε προκειμένου να επικεντρωθούν τα επιτελεία του στρατού στην απειλή της Τουρκίας. Στις 17 Αυγούστου 1926 υπογράφηκε συνθήκη μεταξύ των δύο χωρών, για την οποία αντέδρασε όλος ο πολιτικός και επιχειρηματικός κόσμος. Υπουργός εξωτερικών της Ελλάδας εκείνη την περίοδο ήταν ο Λουκάς Κανακάρης-Ρούφος. Μεταξύ των άλλων, η συνθήκη προέβλεπε την συγκυριαρχία της Γιουγκασλαβίας στον λιμένα της Θεσσαλονίκης και στην κοιλάδα Αξιού, την παραχώρηση του ελέγχου της σερβικής μονής στο Άγιο Όρος, καθώς και τη μετατροπή της σιδηροδρομικής γραμμής Γευγελής σε ελληνοσερβική, με την προϋπόθεση όμως ότι οι υπάλληλοι θα μιλούσαν τη σερβική γλώσσα. Η συνθήκη αυτή προξένησε επίσης έντονη δυσαρέσκεια στους στρατιωτικούς και διπλωματικούς κύκλους. Μετά την πτώση του Πάγκαλου η κυβέρνηση έσπευσε να ακυρώσει τη συμφωνία μεταξύ των δύο κρατών.

Η συμφωνία με την Γιουγκασλαβία, η αποπληρωμή της πολεμικής αποζημίωσης προς την Βουλγαρία, καθώς και οι φιλικές σχέσεις με την Ιταλία, πραγματοποιήθηκαν προκειμένου να εξασφαλιστούν τα σύνορα έτσι ώστε η Ελλάδα να κηρύξει πόλεμο προς την Τουρκία, η οποία εκείνη την περίοδο αντιμετώπιζε πρόβλημα με το Ιράκ σχετικά με την χάραξη των συνόρων τους.

Ανατροπή

Ύστερα από την ελληνογιουγκοσλαβική συνθήκη και το «Επεισόδιο του Πετριτσίου», το οποίο προκάλεσε οργή στους κύκλους των αξιωματικών και των πολιτικών, η θέση του Πάγκαλου ήταν δύσκολη. Επίσης οι συνεχείς διώξεις των πολιτικών είχαν προκαλέσει δυσφορία στο λαό. Η απαξίωση του πολιτικού λόγου και των θεσμών, η αυθαιρεσία, καθώς και η έλλειψη σεβασμού στη δημοκρατία, επέφεραν την ανατροπή της δικτατορίας Πάγκαλου.

Ο Θεόδωρος Πάγκαλος, αν και γνώριζε για ύποπτες κινήσεις αξιωματικών δεν έδωσε σημασία, συνεχίζοντας την περιοδεία του στην επαρχία, όπου ετύγχανε ενθουσιώδους υποδοχής. Στις Σπέτσες τον βρήκε το κίνημα του Κονδύλη, ο οποίος σε συνεργασία με άλλους αξιωματικούς (Ντερτιλής, Κατσώτας, Κοκκαλάς) επιχείρησε να τον ανατρέψει. Το βράδυ της 22ας Αυγούστου οι κινηματίες κατέλαβαν το υπουργείο στρατιωτικών και το φρουραρχείο, ενώ στη συνέχεια όλα τα τάγματα προσχώρησαν στο κίνημα. Αμέσως στάλθηκαν 70 άντρες με ακτοπλοϊκό για να συλλάβουν τον Πάγκαλο που παραθέριζε στις Σπέτσες. Ο Πάγκαλος επιβιβάστηκε στο τορπιλοβόλο Πέργαμος και προσπάθησε να διαφύγει από τον Ισθμό της Κορίνθου, με σκοπό να ενωθεί με τη μοίρα του πλοιάρχου Κολιαλέξη, ο οποίος βρισκόταν στη Ζάκυνθο. Μη μπορώντας όμως να περάσει από τον Ισθμό, επιχείρησε να κάνει τον περίπλου της Πελοποννήσου. Το τορπιλοβόλο «Πέργαμος», παρά τους βομβαρδισμούς που δέχθηκε, δεν παραδόθηκε και συνέχισε κανονικά την πορεία του. Όμως κοντά στα Κύθηρα, το αντιτορπιλικό Λέων πλεύρισε το Πέργαμος αποβιβάζοντας στρατιώτες. Μπροστά στο φάσμα της αιματοχυσίας και πληροφορούμενος παράλληλα την παραίτηση του Κολιαλέξη, λόγω στάσης των πληρωμάτων μερικών πλοίων της μοίρας του, ο Πάγκαλος παραδόθηκε στους κινηματίες, αντιλαμβανόμενος πια ότι όλα είχαν τελειώσει. Μετά τη σύλληψή του αποβιβάστηκε στο Κερατσίνι, απ' όπου και οδηγήθηκε, ύστερα από μερικές μερές, στις φυλακές Ιτζεντίν της Κρήτης.

Η κράτησή του δημιούργησε πολλές αντιδράσεις, καθώς δεν υπήρχαν επαρκείς κατηγορίες που να δικαιολογούν την παραμονή του στη φυλακή. Ο τρόπος με τον οποίο είχε αναλάβει την εξουσία ο Πάγκαλος ήταν συνταγματικός, τουλάχιστον επιφανειακά, με αποτέλεσμα η κυβέρνηση Κονδύλη να προσπαθεί να τον επιβαρύνει με σκάνδαλα που συνέβησαν επί εξουσίας του, όπως αυτό με το καζίνο Ελευσίνας, για την προμήθεια 512 γερμανικών αυτοκινήτων κ.ά., κατηγορίες τις οποίες ο ίδιος αρνήθηκε ενώπιον του Ανώτατου Ανακριτικού Συμβουλίου. Ο Πάγκαλος δεν προσήχθη σε δίκη και τελικά με απόφαση της 13ης Ιουλίου 1928 της κυβέρνησης Βενιζέλου αποφυλακίστηκε. Αξίζει να σημειωθεί ότι το χρονικό όριο προφυλάκισης είχε παρέλθει και ουσιαστικά κρατείτο παράνομα.

***

῾Ο στρατηγὸς Πάγκαλος, εὐθὺς μετὰ τὴν ἐπιτυχίαν τοῦ κινήματός του, ἐσχημάτισε κυβέρνησιν, ἡ ὁποία, παρουσιασθεῖσα εἰς τὴν ᾽Εθνοσυνέλευσιν, ἔτυχε ψήφου ἐμπιστοσύνης. Ἀκολούθως, ἡ ᾽Εθνοσυνέλευσις διέκοψε τὰς ἐργασίας της, ἀφοῦ προηγουμένως ἀνέθεσεν εἰς τριακονταμελῆ ἐπιτροπὴν ἐκ πληρεξουσίων, ὑπὸ τὴν προεδρίαν τοῦ Ἀλεξ. Παπαναστασίου, τὴν σύνταξιν τοῦ νέου Συντάγματος. Συγχρόνως ἐλήφθη ἀπόφασις ὅπως, πρὸ τῆς λήξεως τοῦ ἔτους, διενεργηθοῦν δημοτικαὶ καὶ κοινοτικαὶ ἐκλογαὶ καὶ συγκροτηθῇ ἡ Γερουσία, περὶ τῆς ὁποίας θὰ προέβλεπε τὸ νέον Σύνταγμα. Ἀρχομένου δὲ τοῦ 1926 θὰ διενεργοῦντο καὶ βουλευτικαὶ ἐκλογαί.

῾Η τριακονταμελὴς ἐπιτροπὴ ὑπέβαλε τὸ σχέδιον τοῦ νέου Συντάγματος εἰς τὴν κυβέρνησιν τὴν 11ην Σεπτεμβρίου. Τριμελὴς ἐξ ὑπουργῶν ἐπιτροπὴ τὸ ἐπεξειργάσθη ἐπὶ δεκαπενθήμερον, ἀπαλείψασα ἤ τροποποιήσασα διατάξεις του, καὶ τὴν 29ην Σεπτεμβρίου ἐδημοσιεύθη ὑπογεγραμμένον ὑπὸ τοῦ Προέδρου τῆς Δημοκρατίας καὶ τοῦ ὑπουργικοῦ συμβουλίου. Αὐθημερὸν ὅμως ἐδημοσιεύετο καὶ διάταγμα διαλύσεως τῆς ᾽Εθνοσυνελεύσεως, χωρὶς νὰ προσδιορίζεται ἡμερομηνία διενεργείας νέων ἐκλογῶν. ᾽Εχρειάζετο νὰ συμφωνήσουν καὶ τὰ ἐκτὸς αὐτῆς εὑρισκόμενα κόμματα ἐπὶ τῶν προϋποθέσεων διεξαγωγῆς των, ὥστε νὰ ἀποτραπῇ νέα ἀποχή των. Προεκηρύχθησαν ὅμως καὶ διενεργήθησαν δημοτικαὶ καὶ κοινοτικαὶ ἐκλογαί, αἱ πρῶται ἀπὸ τοῦ 1914, τὴν 24ην ᾽Οκτωβρίου. Οὐδεμία κυβερνητικὴ παρέμβασις ἐσημειώθη. Ὀλίγον ἀργότερον, ὡρίσθη ἡ 10η ᾽Ιανουαρίου 1926, ὠς ἡμέρα διεξαγωγῆς ἐκλογῶν πρὸς συγκρότησιν τῆς Γερουσίας. Ἀλλά, τὴν 3ην ᾽Ιανουαρίου 1926, ὁ Πάγκαλος ἐκήρυξε δικτατορίαν, συγκεντρώσας ὅλας τὰς ἐξουσίας εἰς χεῖρας του. Ἀργότερον, καὶ ὅταν ὁ Ναύαρχος Κουντουριώτης παρῃτήθη τῆς Προεδρίας τῆς Δημοκρατίας, εἰς ἔνδειξιν διαμαρτυ-ρίας κατὰ τοῦ δικτάτορος οὗτος προεκήρυξεν ἐκλογὰς διὰ τὴν ἀπ’ εὐθείας ὑπὸ τοῦ λαοῦ ἀνάδειξιν τοῦ Προέδρου τῆς Δημοκρατίας. Τὰ κόμματα, ἀμφοτέρων τῶν παρατάξεων, λόγῳ τοῦ τρόπου διεξαγωγῆς τῶν ἐκλογῶν, ἠρνήθησαν νὰ μετάσχουν, καίτοι εἶχον συμφωνήσει εἰς τὴν ὑπόδειξιν ὡς κοινοῦ ὑποψηφίου τοῦ πρώην ὑπουργοῦ Κ. Δεμερτζῆ. Οὕτω ἀπέμεινε μοναδικὸς ὑποψήφιος ὁ Θ. Πάγκαλος, ὁ ὁποῖος καὶ ὡρκίσθη Πρόεδρος τῆς Δημοκρατίας, τὴν 18ην Ἀπριλίου. Μὴ ἐπιτυχὼν νὰ ἐγκαθιδρύσῃ τὸ ἀμερικανικὸν προεδρικὸν σύστημα, ἀνεζήτησε πρωθυπουργόν. Μετὰ τρίμηνον ἐσχηματίζετο κυβέρνησις ὑπὸ τὸν Ἀθαν. Εὐταξίαν, εἰς τὴν ὁποίαν μετεῖχον βενιζελικοὶ καὶ ἀντιβενιζελικοἱ. Τὴν 22αν Αὐγούστου, ὅμως, τὸ καθεστὼς Παγκάλου ἀνετράπη διά στρατιωτικοῦ κινήματος, ἐπὶ κεφαλῆς τοῦ ὁποίου εὑρίσκετο ὁ Γεωρ. Κονδύλης.

῾Η αἰτία διὰ τὴν ὁποίαν τὸ κίνημα ἐστέφθη ὑπὸ ἐπιτυχίας, ἐνῷ τέσσαρα προηγουμένως ὠργανωθέντα ἀπέτυχον, ὑπῆρξεν ἡ ὑπογραφή, τὴν 17ην Αὐγούστου 1926, ἕξ συμβάσεων μετὰ τῆς Νοτιοσλαβίας, διὰ τῶν ὁποίων ἐξεχωροῦντο, οὐσιαστικῶς, ἑλληνικὰ κυριαρχικὰ δικαιώματα εἰς τὸ ὅμορον κράτος. Ἡ ἐλευθέρα σερβικὴ ζώνη Θεσσαλονίκης καθίστατο νοτιοσλαβικὸς λιμήν. ῾Η σιδηροδρομικὴ γραμμή Θεσσαλονίκης - Εἰδομένης καθίστατο ἑλληνονοτιοσλαβική, μέ κανονισμοὺς προσηρμοσμένους εἰς τοὺς νοτιοσλαβικούς. Ὅλοι ὅσοι εἶχον χρισθῆ ὑπὸ τῶν ἐν ῾Ελλάδι νοτιοσλαβικῶν προξενείων ὡς Σέρβοι, ἀνεγνωρίζοντο ὡς Σέρβοι καὶ ὡς τοιοῦτοι θὰ ἐτύγχανον προστασίας εὐρυτέρας τῆς ὑπὸ τῶν συνθηκῶν εἰρήνης προβλεφθείσης. ῾Η νοτιοσλαβικὴ κυβέρνησις θὰ εἶχε δικαίωμα ἐλέγχου ἐπὶ τῆς εἰς Ἅγιον Ὄρος μονῆς Χιλιανδαρίου. Τὰ νοτιοσλαβικὰ ἐπιβατηγὰ σκάφη θὰ ἠδύναντο νὰ ἀσκοῦν ἀκτοπλοΐαν καὶ εἰδικαὶ συμφωνίαι τοῦ Βελιγραδίου μέ ἄλλας κυβερνήσεις θὰ ἐπέτρεπον τήν ρύθμισιν τῆς διὰ μέσου τῆς ἐλευθέρας ζώνης Θεσσαλονίκης κινήσεως. Ὁ Πάγκαλος ἰσχυρίσθη ὅτι συνῆψεν εἰς ἀντάλλαγμα μυστικὴν συμφωνίαν μὲ τὴν Νοτιοσλαβίαν. Οὐδέποτε ἀπεκάλυψε τὸ περιεχόμενόν της. ᾽Ελέχθη ὅτι ἡ νοτιοσλαβικὴ κυβέρνησις ἀνελάμβανε τὴν ὑποχρέωσιν, ὅπως συγκρατήσῃ τὴν Βουλγαρίαν, εἰς περίπτωσιν καθ’ ἥν ἡ Ἑλλὰς θὰ ἐπετίθετο κατὰ τῆς Τουρκίας. Τοιαύτη ἐπίθεσις, ἔστω καὶ ἐπιτυχής, δέν θὰ ἐπανέφερε τήν Ἀνατ. Θράκην εἰς τὴν ῾Ελλάδα, ἐφ’ ὅσον ἦτο ἐκ προοιμίου βέβαιον ὅτι αἱ Μεγάλαι Δυνάμεις θὰ ἀντέδρων. Οὐδέν, κατ’ ἀκολουθίαν, νόημα εἶχεν ἡ μυστικὴ συμφωνία, ἐὰν ὑπῆρχε, καὶ αἱ γενόμεναι παραχωρήσεις ἐστεροῦντο ἀντικρύσματος.

Μετὰ τὴν ἀνατροπήν τοῦ Παγκάλου, αἱ συμφωνίαι δέν ἐκυρώθησαν. ῾Η Νοτιοσλαβία ἀργότερον συνεφώνησεν εἰς τὴν ἀντικατάστασίν των δι’ ἄλλων.

Κατὰ τὴν διάρκειαν τῆς διακυβερνήσεως τῆς χώρας ὑπὸ τοῦ Παγκάλου, παρ’ ὀλίγον νὰ προκληθῇ ἑλληνοβουλγαρικὸς πόλεμος ὡς συνέπεια συνοριακοῦ ἐπεισοδίου. Τὴν 18ην ᾽Οκτωβρίου 1925, οἱ Βούλγαροι ἤνοιξαν πῦρ κατὰ τοῦ ὑπ’ ἀριθ. 69 ἑλληνικοῦ μεθοριακοῦ φυλακίου εἰς τόν τομέα Πορροΐων. Δύο ῞Ελληνες στρατιῶται ἐφονεύθησαν. Τό ἑλληνικὸν φυλάκιον ἀπήντησεν εἰς τὰ βουλγαρικὰ πυρά. Ὁ διοικητὴς ὅμως τοῦ συνοριακοῦ τομέος λοχαγὸς Χαρ. Βασιλειάδης διέταξε διακοπὴν τοῦ πυρός. ῞Υψωσε λευκὴν σημαίαν καὶ κατηυθύνθη πρὸς τὰς βουλγαρικὰς γραμμὰς διὰ συνεννόησιν μέ τὸν διοικητὴν τοῦ ἀντιστοίχου βουλγαρικοῦ τομέως. Οἱ Βούλγαροι τὸν ἐφόνευσαν καὶ ἀκολούθως ἐπετέθησαν καὶ κατέλαβον τὸ φυλάκιον.

Εὐθὺς ὠς τὰ ἀνωτέρω ἔγιναν γνωστὰ εἰς Ἀθήνας, ἐδόθη διαταγὴ εἰς τὸ ἑδρεῦον ἐν Θεσσαλονίκῃ Γ΄ Σῶμα Στρατοῦ νὰ εἰσέλθῃ εἰς Βουλγαρίαν. Πράγματι, ἐντὸς ἐλαχίστων ὡρῶν, τὰ ἑλληνικὰ στρατεύματα κατέλαβον τό Πετρίτσι. ῾Η βουλγαρικὴ κυβέρνησις προσέφυγεν εἰς τὸ Συμβούλιον τῆς Κ.Τ.Ε., τὸ ὁποίον ἐζήτησε τὴν ἄμεσον κατάπαυσιν τῶν ἐχθροπραξιῶν καὶ τὴν ἀποχώρησιν τῶν ἑλληνικῶν στρατευμάτων ἐκ τοῦ βουλγαρικοῦ ἐδάφους. Ἀνέθεσε δὲ εἰς ἐπιτροπὴν νὰ ἐξετάσῃ πῶς ἔγιναν τὰ ἐπεισόδια, ποῖον ἐβάρυνεν ἡ εὐθύνη δι’ αὐτὰ καὶ ποῖαι ζημίαι ἐσημειώθησαν.

῾Η ἐπιτροπὴ κατελόγισεν εὐθύνας εἰς ἀμφοτέρας τὰς χώρας. Βάσει τῆς ἐκθέσεώς της τὸ Συμβούλιον ὑπεχρέωσε τὴν μέν Ἑλλάδα νὰ καταβάλῃ ἀποζημίωσιν διὰ τὰς προξενηθείσας ὑπὸ τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ ζημίας εἰς Πετρίτσι, τὴν δὲ Βουλγαρίαν νὰ ἀποζημιώσῃ τὴν οἰκογένειαν τοῦ φονευθέντος ῞Ελληνος ἀξιωματικοῦ. Ἐπίσης, τὸ Συμβούλιον ὑπέδειξεν ἀναδιοργάνωσιν τῶν ἑκατέρωθεν τῶν συνὸρων φρουρῶν καὶ τὴν τοποθέτησιν δύο οὐδετέρων ἀξιωματικῶν (Σουηδῶν), τοῦ ἑνὸς πλησίον τοῦ ῞Ελληνος διοικητοῦ τῶν συνοριακῶν φρουρῶν καὶ τοῦ ἄλλου πλησίον τοῦ Βουλγάρου συναδέλφου του, διὰ τὴν ἐξασφάλισιν τοῦ ἀδιαταράκτου τῆς συνοριακῆς ζώνης. Ἡ παρουσία τῶν οὐδετέρων ἀξιωματικῶν, μετὰ τὸ σκληρὸν μάθημα ποὺ ἔλαβον ἐκ μέρους τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ οἱ Βούλγαροι, εἶχεν ὡς συνέπειαν νὰ σταματήσῃ ἡ δραστηριότης τῶν ἀνθρώπων τοῦ βουλγαρικοῦ κομιτάτου, τοῦ ἐπιζητοῦντος τὴν αὐτονομίαν τῆς Μακεδονίας, τῶν γνωστῶν ὡς «κομιτατζήδων», εἰς βάρος τοῦ ἑλληνικοῦ πληθυσμοῦ.

Εἰς τὸ ἐνεργητικὸν τοῦ Παγκάλου πρέπει νὰ ἐγγραφῇ ἡ ἀγορὰ πολεμικοῦ ὑλικοῦ διὰ τόν στρατόν, ἡ παραγγελία ἕξ ὑποβρυχίων, ὁ ἐκσυγχρονισμὸς τῶν πολεμικῶν σκαφῶν καὶ ἡ ἵδρυσις τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν.