Λαϊκισμός

Χριστόδουλος Ι. Στεφανάδης*

«Ο Κολόμβος όταν ξεκίνησε δεν ήξερε πού πήγαινε

και όταν έφτασε δεν ήξερε πού βρισκόταν.»

Ουίνστον Τσόρτσιλ

 Σημείωσις εκ της Βικιπαίδεια:

Η έννοια του λαϊκισμού

Ο όρος «λαϊκισμός» χρησιμοποιείται με δύο διαφορετικές και αντιφατικές μεταξύ τους σημασίες. Κατά την κοινή γλωσσική χρήση έχει καταρχήν αρνητική σημασία. Ενώ κατά την επιστημονική χρήση του όρου είναι αξιολογικά ουδέτερος, αποτελεί δηλαδή μια πολιτική θεωρία ή ιδεολογία και δεν είναι εκ των προτέρων «κακός» ή «καλός».

Λαϊκισμός, δημαγωγία και προπαγάνδα

Κατά την ακραία αρνητική του εκδοχή, ο λαϊκισμός στηρίζεται στην εσκεμμένη ανειλικρίνεια (π.χ. στη διάδοση κάποιου θέματος που δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα). Επίσης, ο λαϊκιστής πολιτευτής θέτει σκοπίμως ψευτοδιλήμματα, όπως "εχθροί ή φίλοι", "ταραξίες ή φιλήσυχοι", "αλλογενείς ή γηγενείς", με απώτερο σκοπό την καλλιέργεια ανασφάλειας στο λαό, και την αυτοπροβολή του ίδιου σαν προστάτη και σωτήρα.

Κοντινές έννοιες είναι η δημαγωγία, η κολακεία των αδυναμιών και ελαττωμάτων του λαού και η υιοθέτηση θέσεων και τάσεων που τον ευχαριστούν και απαντούν στο συναίσθημά του χωρίς να τον ωφελούν ή που να τον βλάπτουν μακροπρόθεσμα, με μοναδικό πάντα σκοπό την εξασφάλιση της εύνοιάς του.

Μορφή λαϊκισμού αποτελεί και η προπαγάνδα.

Λαϊκισμός στην τέχνη

Ο λαϊκισμός παρατηρείται όχι μόνο στην πολιτική και τα ΜΜΕ. Παραδείγματος χάριν, συναντάται συχνά στη λογοτεχνία και τις τέχνες γενικότερα. Παρότι δε είναι συνήθως kitsch, μελοδραματικός και αγράμματος, ο λαϊκισμός είναι "αταξικός", υπό την έννοια ότι διαπερνάει μορφωτικά, κοινωνικά και οικονομικά στρώματα.

Κοινωνιολογική προσέγγιση

Η επίκληση στην αυθεντία της μάζας και η καταγγελία των ελίτ χάνονται στα βάθη της ανθρώπινης ιστορίας: ο Ιησούς Χριστός και ο προφήτης Μωάμεθ είναι χαρακτηριστικά παραδείγματα. Όταν όμως οι ιστορικοί και οι κοινωνικοί επιστήμονες αναφέρονται στο λαϊκισμό, αυτό έχει να κάνει με φαινόμενα της Νεωτερικής εποχής. Γνωστά παραδείγματα λαϊκιστών ηγετών είναι ο Θίοντορ Ρούζβελτ, ο Σιμόν Μπολιβάρ και ο Αδόλφος Χίτλερ. Ο λαϊκισμός έχει μία εντυπωσιακή ικανότητα κινητοποίησης του πλήθους. Αυτό μπορεί να είναι καλό ή κακό: ο Χίτλερ οδήγησε την Ευρώπη στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και στο Ολοκαύτωμα, αλλά υπήρξαν πολλοί λαϊκισμοί με εξαιρετικά προοδευτικό ρόλο στην ανθρώπινη ιστορία. Στο Ιράν ο Μοχάμεντ Μοσσαντέκ χρησιμοποίησε τη λαϊκιστική κινητοποίηση για τη χειραφέτηση της χώρας του από ξένους πάτρωνες και για να εθνικοποιήσει την πετρελαϊκή βιομηχανία που ήταν υπό βρετανικό έλεγχο. Αυτό οδήγησε στην ανατροπή του από πραξικόπημα που οργάνωσε η CIA.

Επειδή σε πολλές περιοχές του Τρίτου Κόσμου, κυρίως στη Λατινική Αμερική, λαϊκιστές ηγέτες πολεμούσαν τα Δυτικά συμφέροντα, ο χαρακτηρισμός «λαϊκιστής» απέκτησε αρνητική χροιά στα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου, και η λιτανική καταγγελία του «ανεύθυνου λαϊκισμού» ανήκε στο ιδεολογικο-πολιτικό οπλοστάσιο της Αμερικανικής κυβέρνησης και των κυβερνήσεων των άλλων χωρών του ΝΑΤΟ, που ήθελαν να αποτρέψουν την εθνικοποίηση πλουτοπαραγωγικών πηγών. Όμως ο λαϊκισμός είχε αξιόλογη παρουσία και στις ίδιες της ΗΠΑ με το Κόμμα του Λαού (People's Party) στα τέλη του 19ου αιώνα, και φιγούρες όπως ο Huey Long, κυβερνήτης της Λουιζιάνα το 1928-1932, με σύνθημα του "every man a king" (κάθε άνθρωπος βασιλιάς), ο οποίος τελικά δολοφονήθηκε.

Σήμερα στην Ευρωπαϊκή Ένωση, οι ευρωσκεπτικιστές συχνά χαρακτηρίζονται λαϊκιστές από τους υποστηρικτές της Ενωμένης Ευρώπης.

Στην Ελλάδα, ο Νίκος Μουζέλης και ο Γιάννης Σταυρακάκης είναι μεταξύ των μελετητών του λαϊκισμού με συμμετοχή στον διεθνή ακαδημαϊκό διάλογο. Ο πρώτος θεωρεί τον λαϊκισμό περισσότερο ως αρνητικό φαινόμενο, ενώ ο δεύτερος υποστηρίζει τις μεγάλες δυνατότητες κινητοποίησης σε δημοκρατική και χειραφετητική κατεύθυνση που διαθέτει ο λαϊκισμός. Τις απόψεις του Σταυρακάκη φαίνεται πως τις συμμερίζονται πλέον ανοιχτά και άλλοι σημαίνοντες διανοούμενοι, όπως ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, ο οποίος μάλιστα αναρωτιέται σε πρόσφατο άρθρο του: "Μήπως η δημοκρατία θα έπρεπε να επανιδρυθεί ως «λαϊκιστική»;".

Η  Δημοκρατία γεννήθηκε στην αρχαία Ελλάδα και αποτελεί μια από τις μεγαλύτερες κατακτήσεις του ανθρώπου.

Παράλληλα όμως, στο καταφύγιο της Δημοκρατίας ως παρενέργεια αναπτύχθηκε ο λαϊκισμός και η δημαγωγία. Οι δημαγωγοί έκαναν την εμφάνισή τους στην Αθηναϊκή δημοκρατία  ύστερα από το θάνατο του Περικλή (429 π.Χ.). Ήταν γέννημα της "νέας αστικής τάξης" που δημιουργήθηκε τότε στην Αθήνα με την ανάπτυξη του εμπορίου. Έχοντας συχνά το χάρισμα του λόγου και πάντως χωρίς επίσημες θέσεις και άρα χωρίς συγκεκριμένες υποχρεώσεις, ασκούσαν μεγάλη επιρροή στο λαό, προτείνοντας ευχάριστες πολιτικές χωρίς να έχουν την ευθύνη της υλοποίησής τους. Μέχρι σήμερα, η ιστορία μας έχει καταγράψει πολλούς δημαγωγούς και λαϊκιστές στην πολιτική ζωή.

Αλλά τί είναι επιγραμματικά ο λαϊκισμός;  Είναι η εσκεμμένη ανειλικρίνεια. Είναι η διάδοση θέματος που δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Είναι η παράθεση ψευδοδιλημμάτων που προκαλούν διχασμό του κοινωνικού συνόλου.

Και τι είναι η δημαγωγία; Είναι η πολιτική ρητορεία που σκοπεύει στο να παρασύρει το Λαό, στοχεύοντας στο συναίσθημα και όχι στη λογική.

Τα τελευταία δύο χρόνια ο λαϊκισμός και η δημαγωγία κυριάρχησαν στην πολιτική ζωή της χώρας μας. Η πατρίδα μας βρέθηκε στη δίνη μιας πρωτόγνωρης οικονομικής κρίσης, της μεγαλύτερης από το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Η οικονομική κρίση και τα αναπόφευκτα αδιέξοδα που την ακολουθούν, έσυραν τη χώρα σε εξωτερικό δανεισμό και υποχρέωση για σκληρότατα οικονομικά, θεσμικά, διοικητικά και κοινωνικά μέτρα, που περικλείονται στα Μνημόνια.

Μεγάλη μερίδα του Λαού μας υπέφερε και εξακολουθεί να υποφέρει, η ανεργία ανέβηκε σε πρωτοφανή  ποσοστά, και όπως ήταν αναμενόμενο, η κοινωνική συνοχή έφτασε στα όρια του κλονισμού.

Σε αυτό το περιβάλλον αναπτύχθηκε ανεξέλεγκτα ο λαϊκισμός και η δημαγωγία από την αντιπολίτευση.

Με σημαία το Λαϊκισμό, ορισμένοι παλαιοί και νέοι πολιτικοί μας, προτάσσουν το δίλημμα στο Λαό  μνημόνιο ή αντιμνημόνιο, ως εάν αυτό το δίλημμα να είναι αποκομμένο και ανεξάρτητο από τη σκληρή πραγματικότητα. Ότι δηλαδή εκεί που είχε φτάσει η χώρα και ανεξάρτητα από σοβαρότατες ευθύνες του παρελθόντος, τα μνημόνια ήταν αναγκαίο κακό, και ότι το πραγματικό δίλημμα είναι μνημόνια ή κοινωνικό, οικονομικό και εν τέλει εθνικό χάος. Και με σημαία τη δημαγωγία, αγνοώντας ή μάλλον αποσιωπώντας τα πραγματικά γεγονότα, οι ίδιοι πολιτικοί διατυπώνουν προτάσεις και επαγγέλλονται λύσεις εκ των πραγμάτων ανέφικτες και επικίνδυνες, όπως έξοδο από την Ευρωζώνη, έξοδο από την Ευρωπαϊκή οικογένεια, σχίσιμο των μνημονίων, μονομερή διαγραφή του χρέους μας κλπ.

 Παράλληλα όμως με αυτές τις αντιφατικές εξαγγελίες και προτάσεις η αντιπολίτευση αποφεύγει επιμελώς να περιγράψει το πολιτικό και κοινωνικό μοντέλο που προτείνει σαν εναλλακτική λύση της Ευρωπαϊκής Ένωσης στο Λαό.  Γιατί το μόνο μοντέλο που μπορεί να σκεφτεί κανείς είναι η άτακτη χρεοκοπία της Αργεντινής. Και θα πρέπει να θυμίσουμε ότι τα δεινά που βίωσε ο Λαός της Νοτιοαμερικανικής αυτής χώρας ήταν τέτοια, ώστε τα δεινά του Λαού μας στη Μνημονιακή εποχή να φαντάζουν ως «χάδι». Και το ακόμα πιο τραγικό είναι το γεγονός ότι ο λαϊκίστικος λόγος της αντιπολίτευσης από κεκτημένη ταχύτητα συνεχίζει ο ίδιος και σήμερα που επιτέλους βγαίνουμε από τα μνημόνια...Φαίνεται εν τέλει ότι τα μνημόνια αποτελούν το βασικότερο λόγο ύπαρξης των πολιτικών αυτών σχηματισμών...

Επομένως πώς μπορεί να αντιμετωπιστεί μέσα σε ένα απόλυτα δημοκρατικό περιβάλλον ο λαϊκισμός και η δημαγωγία;  Τόσο άμεσα όσο και μακροπρόθεσμα, ένας είναι ο σίγουρος τρόπος.

•    Η σωστή ενημέρωση του Λαού σε όλα τα επίπεδα. Η ενημέρωση θα βοηθήσει στην κατανόηση των προβλημάτων με ρεαλισμό και επομένως στην επιλογή εφικτών λύσεων.
•    Η παροχή αναβαθμισμένης Παιδείας σε όλους. Η Παιδεία θα θωρακίσει το λαό πρωτογενώς και διαχρονικά, ούτως ώστε να μπορεί αβίαστα να διακρίνει τους λαϊκιστές και τους δημαγωγούς και να τους απομονώνει καθιστώντας τους ακίνδυνους.

*Ο Χριστόδουλος Στεφανάδης είναι Καθηγητής Καρδιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών