Θεμέλιο τῆς δημοκρατίας εἶναι ὁ ἂνθρωπος - πρόσωπο

ἐπιμελεία τοῦ

ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΕΩΡ. ΚΑΤΣΟΥΛΗ

-πτυχιούχου κλασσικῆς φιλολογίας

πανεπιστημίου Ἀθηνῶν

-μεταπτυχιακοῦ ἐφηρμοσμένης παιδαγωγικῆς

πανεπιστημίου Ἀθηνῶν

Ο λαός δύναται ὡς κοινωνικό σύνολο να λάβη τίς ἀκόλουθες δύο μορφές: 

α) Νά εἶναι μάζα. Ἓνα σύνολο δηλ. ἀτόμων χωρίς ἰδιαίτερα κοινά συνδετικά στοιχεῖα. Στοιχεῖα δηλ. ἐσωτερικά, γιατί οἱ ἐξωτερικοί δεσμοί τῆς γλώσσας, τῆς πατρίδος, κοινῆς καταγωγῆς κ.λπ. δέν ἀρκοῦν, γιά νά κρατήσουν καί ἐσωτερικά τήν ἑνότητα τῶν πολιτῶν μιᾶς χώρας, ὃπως ἡ πράξη ἀποδεικνύει (πρβλ. κομματικές διαιρέσεις, ἐπαναστάσεις, ἐμφύλιους πολέμους κ.τ.ὃ.). Ἐκεῖ μάλιστα, ἐπικρατεῖ ἀπαιδευσία, ἀνωριμότητα, ἀπομόνωση, διαφθορά, ἡ ἀπουσία ἐσωτερικῆς ἑνότητας εἶναι ἰδιαίτερα αἰσθητή. Ἡ πολιτική ἐνέργεια γίνεται τότε μιά ἐνστικτώδης κίνηση κατά τίς ζωώδεις παρορμήσεις τῶν ἐνστίκτων. Γιατί τό ἂτομο ἐνεργεῖ γιά τόν ἑαυτό του, γιά τήν ἱκανοποίηση τῆς ὑλιστικῆς του βουλιμίας. Τό ἰσχυρότερο κίνητρο γίνεται ἡ ὓλη, τό συμφέρον, ἡ καλοπέραση. Ὃπου μάλιστα ἐπιμελῶς διατηρεῖται ὁ λαός σ ́ αὐτή τήν ὑποβαθμισμένη ἀνθρωπολογικά κατάσταση, τά μόνα ἰδανικά πού «προσφέρονται» εἶναι ἡ εὐζωία, ἡ οἰκονομική ἂνεση, ἡ ἐπάρκεια ὑλικῶν ἀγαθῶν. Σέ ἓνα τέτοιο κοινωνικοπολιτικό κλίμα ἐπικρατοῦν ἡ ἒννοια τοῦ ρουσφετιοῦ, οἱ ἐκλογικές νοθεῖες, ἡ ἂσκηση προεκλογικῆς βίας καί τρομοκρατίας καί ὃλες οἱ ἂλλες χαρακτηριστικές ἐκδηλώσεις τοῦ κόσμου τῶν θηρίων (ζούγκλας).Ἡ μαζική φύση τοῦ λαοῦ ἀποτελεῖ τό σύνηθες ὑπόβαθρο τῶν συγχρόνων κοινωνιῶν.

β) Νά εἶναι τω όντι κ ο ιν ω ν ί α. Ἡ κοινωνική διάρθρωση τοῦ λαοῦ παρουσιάζει ενθάδε ἐσωτερική ἑνότητα, συμφωνία, «ὁμοθυμαδόν». Τό ἂτομο συμφωνεῖ καί συνδέεται ὀργανικά μέ τήν ὁμάδα- κοινωνία. Δέν ὑπάρχει μόνο του. Βρίσκει τήν πραγματική του ὓπαρξη μέσα στήν ὁμάδα. Ἀλλά καί ἡ ὁμάδα δέν ὑπάρχει χωρίς τήν ἑνότητα καί συμφωνία τῶν ἀτόμων, πού την ἀπαρτίζουν. Μιά τέτοια μορφή ὑπάρξεως εἶναι δυνατή ὃμως, ὃταν τά ἂτομα καταξιωθοῦν σέ πρόσωπα. Ἡ αὐθεντική κοινωνία σέ τελευταία ἀνάλυση δέν εἶναι ἓνωση ἀτόμων, ἀλλά προσώπων. Τό πρόσωπο εἶναι κατηγορία τοῦ ὂντως ἀνθρώπου. Τό ἂτομο εἶναι κατηγορία ποσοτική, ἀριθμητική. Τό πρόσωπο εἶναι κατηγορία ποιοτική. Ὁ συνειδητός πολίτης και μόνον αυτός μπορεῖ νά εἶναι πρόσωπο.

Γιά νά ἐπανέλθουμε ὅμως στην ἒννοια τῆς κοινωνίας, τά πρόσωπα συνιστοῦν τήν κοινωνία, γιατί καταργοῦν τήν ἔννοια τῆς μαζικῆς «συνυπάρξεως». Τό ἂτομο καταντᾷ ὂργανο στά χέρια ἂλλων ἀτόμων. Γιατί τά περισσότερα ἤ ἰσχυρότερα ἂτομα ἐπιβάλλονται στά λιγότερα ἢ ἀδυνατότερα. Ἒτσι λειτουργοῦν στήν κοινωνική μας πραγματικότητα οἱ ὀλιγαρχίες, οἱ δικτατορίες, ὁ φασισμός, ὁ μαρξιστικός κομμουνισμός, ὁ καπιταλισμός, οἱ ἀπολυταρχίες καί οἱ ὁλοκληρωτισμοί. Εἶναι ἡ ὑπεροχή τῆς δυνάμεως τῶν ὀλίγων πάνω στους ἂλλους, τῶν ἀτόμων πάνω στά ἄτομα. Τό πρόσωπο ὃμως δέν μπορεῖ νά γίνει ὄργανο κανενός. Ὁ μόνος τρόπος νά συνδεθεῖ τό πρόσωπο μέ τό ἄλλο ἢ τά ἄλλα πρόσωπα, εἶναι ἡ μετοχή στην Ἀλήθεια, στο φώς της γνώσεως, στην αυτοσυνειδησία. Συμπορεύονται τά πρόσωπα στή ζωή, ἒχοντας ὡς θεμέλιο τῆς ἑνότητάς τους τήν Ἀλήθεια, την Ειλικρίνεια, το δίκαιον, την Αρετήν. Τό χαρακτηριστικότερο γι’ αὐτό εἶναι ὃτι τά ἄτομα προστίθενται μέ ἄλλα ἄτομα, ἀλλά δεν παύουν καί μετά τήν «πρόσθεσή» τους νά μένουν μονάδες ἀνεξάρτητες, διότι τούς χωρίζουν τά συμφέροντα. Ἡ σύγκραση καί ἑνότητά τους εἶναι ἀδύνατη. Γιά νά θυμηθοῦμε ἓνα κείμενο τοῦ πρωταρχικοῦ Χριστιανισμοῦ (τόν Ποιμένα τοῦ Ἑρμᾶ, Ὃρασις ΙΙΙ, 2, 2-9), τά ἄτομα εἶναι «λίθοι στρογγύλοι», γι’ αὐτό δέν ἒχουν οἰκοδομική δυνατότητα, δέν οἰκοδομοῦνται καί δεν οἰκοδομοῦν. Τά πρόσωπα εἶναι λίθοι τετράγωνοι (κυβικοί). Γι’ αὐτό οἰκοδομοῦν τά πρόσωπα κοινωνία, διότι ἒχουν δυνατότητα ἑνότητας τό ἓνα μέ τό ἄλλο. Οι συνειδητοποιημένοι πολίτες έχουν ἑνότητα, διότι ἒχουν κοινό, υψηλό φρόνημα. 

Τά πρόσωπα, λοιπόν, ἔχουν την δυνατότητα τῆς συμφωνίας, ἑνότητας καί ὁμοηθείας. Ἡ δυναμική δε τῶν προσώπων φαίνεται στό χῶρο τῆς κοινωνίας. Τά πρόσωπα δημιουργοῦν κοινωνικότητα, γιατί εἶναι συνδεδεμένα μέ τήν πηγή τῆς κοινωνικότητας. Δεν συνδέονται ἁπλῶς μεταξύ τους, ἀλλά ὃλα μέ το θείο, την αὐθεντική, αἰώνια, προσωπική κοινωνία, την Αρετή, την Φιλοσοφία του Πλάτωνος, την γνώσιν του φωτός, της αληθείας. Γι’ αὐτό ὁ ἐγωκεντρισμός, ὡς ἀτομοποίηση, εἶναι ὁ θάνατος τοῦ προσώπου. Ἡ ἐν φώς κοινωνία καί ἡ ζωή τῶν φιλοσόφων εἶναι κοινωνία προσώπων.

Ἡ κατάσταση τῆς πτώσεως, στην ὁποία ζεῖ ὁ κόσμος, εἶναι ἡ τεμαχισμένη ζωή τῶν ἀτόμων. Καί μέσα σ’ αὐτή τή μεταπτωτική κοινωνία οἰκοδομεῖται ἡ κοινωνική ζωή μας. Γι’ αὐτό καί ὁ ἀνατολικός, ἀλλά καί ὁ δυτικός κόσμος, συμπνίγονται μέσα στό χάος τῆς ἀτομοκρατίας καί τοῦ ὑλισμοῦ. Γιατί καί τά μέλη τῆς κοινωνίας ἀσφυκτιοῦν στήν αἰχμαλωσία τοῦ ἀτομικοῦ τρόπου ὑπάρξεως. Ἒτσι καί κάθε δυνατότητα κοινωνικῆς (διαπροσωπικῆς) σχέσεως εἶναι ἀδύνατη, γιατί λείπει τό θεμέλιο τῆς διαπροσωπικῆς ἑνότητας, η γνώσις της Αληθείας.

Ἀντίθετα, στήν αὐθεντική ζωή, στην κοινωνία των δικαίων και των πεπαιδευμένων, οἱ διαπροσωπικές σχέσεις ἀποτελοῦν φανέρωση ὃλων τῶν ἀρχῶν ἐκείνων, πού ἀναγνωρίζονται ὡς βασικά στοιχεῖα τῆς δημοκρατίας: συναδέλφωση, ἰσότητα, δικαιοσύνη, ἐλευθερία, ἀγάπη, διακονία. Ἒτσι ἐπιβιώσαμε για παράδειγμα στίς μακρές δουλεῖες, μέ τόν ἀγώνα – μέσῳ τῆς πνευματικῆς ζωῆς καί τῶν ἱερῶν μυστηρίων- ξεπερνώντας τήν ἁμαρτία μας, νά μεταβαλλόμεθα ἀδιάκοπα σέ λίθους οἰκοδομικούς τοῦ σώματος τοῦ Χριστοῦ. Αναζητούσαν τότε οι Έλληνες την γνώσιν της Αληθείας εις τον θεό των, εις την συνένωσιν μαζί των. Και ήταν πεφωτισμένοι αν και τυπικά αμόρφωτοι. Ήσαν φιλόσοφοι, κατείχαν ένα σύστημα αξιών και αρχών δικαίου – τους τα έδινε η πίστις τους και χωρίς να αναζητήσουν άλλα μέσα από τα διαβάσματα της ανθρώπινης σοφίας.

Μέ τά παραπάνω θέλουμε να ὑποστηρίξουμε, ὃτι ἡ ἀληθινή δημοκρατία εἶναι ἐκεῖ μόνο δυνατή, ὃπου ὑπάρχει κοινωνία προσώπων, γιατί μόνο στήν κοινωνία τῶν προσώπων μποροῦν νά ἀναπτυχθοῦν αὐθεντικές διαπροσωπικές σχέσεις. Καί χωρίς πίστη σε κάτι το ανώτερον το ιδανικόν, το δίκαιον, το ενάρετον, δέν γίνεται ὁ ἂνθρωπος Πρόσωπο. Οἱ παραπάνω ἀρχές τῆς δημοκρατίας, τίς ὁποῖες στή λυτρωτική του ἀναζήτηση μάταια ἀγωνίζεται μακριά ἀπό το ηθικό και υψηλό και ενάρετο νά ἐξασφαλίσει ὁ κόσμος, εἶναι δυνατό νά πραγματοποιηθοῦν ἐκεῖ, ὃπου ἡ κοινωνία τῶν προσώπων εἶναι δυνατή. Θεμέλιο τῆς δημοκρατίας εἶναι ὁ ἂνθρωπος-πρόσωπο. Ἡ Χριστοποίηση τοῦ ἀνθρώπου εἶναι ἡ σέ πρόσωπο καταξίωσή του. Οἱ χριστιανικές δε προσωπικότητες πραγματώνουν κατά πολύ τήν γνήσια ( δημοκρατική) κοινωνία. «Σωτῆρες τῆς πόλεώς εἰσιν οἱ χριστιανοί», ὃπως ἒλεγε ὁ Χρυσόστομος.

Στίς σύγχρονές μας κατ’ ἐπίφαση κοινωνίες, ἡ δημοκρατία ἐξακολουθεῖ νά μένει μιά οὐτοπία, γιατί οἱ κοινωνίες αὐτές δέν μποροῦν να δημιουργήσουν πρόσωπα. Ὁ ἀστισμός-κεφαλαιοκρατία εἶναι ὁ «θρίαμβος» τοῦ ἀτόμου καί συγχρόνως ἡ καταπίεση καί ἐκμετάλλευση τοῦ ἀνθρώπου ἀπό τον ἂνθρωπο. Ὁ μαρξισμός, σ’ ὃλες τις μορφές του, εἶναι ἡ ἐκμηδένιση τοῦ ἀνθρωπίνου προσώπου καί ἡ ἐπιβολή καί κυριαρχία τῶν ὀλίγων ἀτόμων (τοῦ κόμματος) πάνω στούς πολλούς. Στερημένα κάθε ἒννοιας ἀνθρωπολογικῆς δημοκρατίας, χάνουν τά δύο αὐτά συστήματα, σ’ ὃλες τίς μορφές και ἀποχρώσεις τους, κάθε δυνατότητα ἐξασφαλίσεως κοινωνικῆς διαρθρώσεως καί συνεπῶς καί δημοκρατίας.

Χωρίς Ἁγίους, δηλ. συνειδητούς ανθρώπους με πίστη στο αγαθόν, φιλοσόφους, εναρέτους, οὒτε κοινωνία, οὒτε δημοκρατία εἶναι δυνατή. Ξέρουμε ὃμως, ὃτι ὁ σημερινός ἂνθρωπος, ὃπως καί ὁ ἂνθρωπος κάθε ἐποχῆς, δέν θέλει να δεχθεῖ κάτι τέτοιο. Γιατί ἐπιμένει στήν σισύφειο προσπάθειά του να ζητεῖ νά πάρει «ἀπό ἀκανθῶν σταφυλάς καί ἀπό τριβόλων σῦκα» (Ματθ. 7,16). Χωρίς χρηστότητα, χωρίς την Ἀλήθειά, το δίκαιον, το αγαθόν, κάθε λόγος γιά δημοκρατία εἶναι μάταιη καί φθηνή φιλολογία. Κάθε προσπάθεια δέ, καθαρή ματαιοπονία.