Παντελής Πρεβελάκης O Κρητικός – Η Πολιτεία

Θεοδόσης Πυλαρινός

Σοφία Χατζηδημητρίου

Λάμπρος Βαρελάς

 

Πηγή

Π. Πρεβελάκης, O Κρητικός – Η Πολιτεία, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα χ.χ., (απόσπασμα από το κεφ. «Το κατευόδιο ενός πολιτικού).

Παντελής Πρεβελάκης O Kρητικός – H Πολιτεία

Το μικρό αυτό απόσπασμα προέρχεται από το τρίτο βιβλίο της μυθιστορηματικής τριλογίας του Παντελή Πρεβελάκη O Κρητικός (αποτελείται από τα μέρη: Το δέντρο, Η πρώτη λευτεριά και Η Πολιτεία). Μας μεταφέρει στα κρίσιμα ιστορικά γεγονότα της Κρητικής Πολιτείας και στους αγώνες του Ελευθέριου Βενιζέλου και των Κρητικών για την απελευθέρωση του νησιού τους. Στο συγκεκριμένο τμήμα παρακολουθούμε το μεγάλο Kρητικό πολιτικό να απευθύνεται στους συντρόφους του, λίγο πριν αναχωρήσει για την Αθήνα. Μέσα από τα λόγια του αποκαλύπτεται το μεγαλόπνοο και φιλελεύθερο πολιτικό πρόγραμμά του καθώς και οι οραματισμοί του για τον ελληνικό λαό.

Στην υγειά σου, αδερφέ μας κι αρχηγέ μας! Και καλό σου κατευόδιο! [...]

O Βενιζέλος σηκώθηκε απ’ την καρέκλα του, κι αυτοί σκουπίζαν ακόμα τα μουστάκια τους.

– Yγεία να ’χετε, αδερφοί μου και συντρόφοι!... Αύριο βράδυ, σε μια πλατεία της Αθήνας, θα μιλώ στον ελληνικό λαό για τις αφορμές που αδικοπάσχει και για την αρχή της σωτηρίας του. Η Επανάσταση του περασμένου Αυγούστου έδωσε κιόλας στους πολίτες το δικαίωμα να κρίνουν άφοβα τους κυβερνήτες και να γυρεύουν εκείνους που θα σώσουνε τον τόπο. Oι καινούριοι άντρες που θα πάρουνε στα χέρια τους την εξουσία έχουν μπροστά τους έργο δύσκολο και πολύμορφο. Ποιο είναι το πρόγραμμά τους και τι ευαγγελίζουνται,* θα το μάθετε καταλεπτώς* αύριο μεθαύριο, μαζί με τους άλλους Έλληνες. Αλλά σήμερα σας ανήκει να ’κούσετε από το στόμα μου, σε τούτη την αγάπη, ποιες είναι οι αρχές μου και ποιος ο τελικός σκοπός μου.

Oι αρχές που ορίζουνε την πολιτεία* μου είναι πως ο πολιτικός πρέπει να ’χει το δημόσιο συμφέρο κριτή για την κάθε πράξη του, και πως σ’ αυτό οφείλει να υποτάζει πρόθυμα και το κομματικό και το προσωπικό του το συμφέρο. O πολιτικός έχει χρέος να λέει πάντα αδείλιαστα τη γνώμη του, και ποτέ να μην τήνε νοθεύει για να γίνει αρεστός στους πάνω ή στους κάτω. Την εξουσία πρέπει να τη βλέπει όχι σαν σκοπό, παρά σαν μέσο για να πετύχει άλλο υψηλότερο σκοπό, και ποτέ να μην τήνε ξετρέχει,* ανίσως χρειάζεται για τούτο ν’ απαρνηθεί καμιά από τις γνώμες του. Oφείλει συνάμα να ’ναι έτοιμος να την αποχωριστεί την εξουσία, ανίσως, για να τη διατηρήσει, βρίσκεται στενεμένος να ψευτίσει το πρόγραμμα που ψήφισε ο λαός.

O πολιτικός όπως τόνε θέλω είναι ο στύλος και η σκεπή της πολιτείας. Χωρίς τους καλούς πολιτικούς, το πολίτευμα, όποιο να ’ναι, δε φτάνει για να ευτυχήσει η πολιτεία. Πριν από είκοσι τρεις αιώνες, ο Αριστοτέλης ο φιλόσοφος το ’πε με λίγα λόγια πότε ένα πολίτευμα είναι σωστό και πότε αστοχημένο.Όταν ο ένας, είπε, ο μονάρχης δηλαδή στο μοναρχικό πολίτευμα, ή οι λίγοι, στο αριστοκρατικό, ή οι πολλοί, στο δημοκρατικό πολίτευμα, άρχουν* για το κοινό συμφέρο, τότες οι πολιτείες προκόβουν. Μα όταν ο ένας ή οι λίγοι ή οι πολλοί άρχουν για το δικό τους το συμφέρο, τότες οι πολιτείες παραστρατούνε. [...]

Oι αποφασιστικοί άντρες που θα προσφέρουν αποδώ και μπρος στο Έθνος τη ζωή τους είναι τέκνα του λαού. Λαό λέγω όποιον ζει από τον κόπο του –πραματευτή,* καραβοκύρη, τεχνίτη, ξωμάχο,* μεροκαματιάρη– κι όποιον δεν έχει βάρος στην ψυχή του από πείνα, από δυστυχία κι απ’ αρρώστια των αδερφών του. O λαός στενάζει κάτω από την κοινωνική αδικία και την τυραννία της φατρίας, που παντοτεινεύουνε την τυραννία του Τούρκου, έναν αιώνα αφόντας* οι Έλληνες ειπωθήκανε λευτερωμένοι. O λαός πεινά για λευτεριά και δικαιοσύνη, κι όταν τις χορτάσει η ψυχή του, τότε μονάχα θα δείξει ποια είναι η δύναμή του. Η καινούρια πολιτεία πρέπει να του τις προσφέρει δίχως χασομέρι, για να βάλει τη δύναμή του στην υπηρεσία ψηλότερου σκοπού.

O σκοπός μας δεν είναι μονάχα ν’ αναμορφώσουμε την Πολιτεία. O τελικός σκοπός μας είναι να κάμουμε κείνην την Ελλάδα που οι πατεράδες μας ονειρευτήκαν μέσα στη νύχτα της σκλαβιάς. Η μνήμη του Έλληνα πρέπει ν’ αλαφρώσει από την ντροπή του Ενενηνταεφτά* και να γεμίσει μ’ ένα καινούριο Εικοσιένα! Η αναμόρφωση της Πολιτείας είναι το πρώτο που ’χομε να κάμουμε. O συναγερμός του λαού είναι το δεύτερο. Άμα ο λαός πιστέψει στον εαυτό του κι οδηγηθεί από άξιο κυβερνήτη, τότε θα δει να ζωντανεύουν τα πιο απότολμα όνειρά του. Κι αυτό, όχι από τη σπλαχνοσύνη* των Κραταιών της Γης,* παρά από τη δική του δύναμη… [...]

– Και τώρα, ξακολούθησε ο Βενιζέλος, με ραγισμένη φωνή τούτη τη φορά, δώσετέ μου την ευκή σας και πέστε μου καλή δύναμη εκεί που μ’ έριξε η Μοίρα μου!

– Στην ευκή του Θεού και τη δική μας! O Θεός να σου δίνει δύναμη!, του ευκηθήκαν οι συντρόφοι του, σκουπίζοντας τα μάτια τους.

Χρυσό στεφάνι που πρόσφεραν οι δημοτικοί άρχοντες της χώρας στον Ελευθέριο Βενιζέλο μετά τη Συνθήκη των Σεβρών (1920)

O Βενιζέλος σηκώθηκε απ’ το τραπέζι, έριξε μια γοργή ματιά κι αποχαιρέτησε τον τόπο, και πήρε το δρομάκο που ’βγανε όξω απ’ το περβόλι. O λαός, που ’χε τρέξει μελίσσι να τόνε δει ύστερη φορά, του άνοιγε πέρασμα ανάμεσα στα δέντρα και τόνε φήμιζε* σειώντας τα μαντίλια. Αυτός χαιρετούσε δεξά ζερβά, με το χαμόγελο στα χείλη, και το γοργό του πάτημα έκανε να τρίζει το λιανοχάλικο* κάτω από τα πόδια του. Oι παλιοί του συντρόφοι, οι συνανάθροφοι* κι οι φίλοι του είχανε τον πόθο να του ανοίξουν τις αγκάλες τους για να του πουν το κατευόδιο.

Π. Πρεβελάκης, O Κρητικός – Η Πολιτεία, Βιβλιοπωλείον της Εστίας

Ερωτήσεις

1. Περιγράψτε σε δέκα περίπου σειρές την προσωπικότητα και την ψυχοσύνθεση του Ελευθέριου Βενιζέλου, αντλώντας υλικό μόνο μέσα από το κείμενο.

2. Ποια είναι τα γνωρίσματα που πρέπει να έχει ο σωστός πολιτικός, σύμφωνα με τις αρχές του Βενιζέλου;

3. «Άμα ο λαός πιστέψει στον εαυτό του κι οδηγηθεί από άξιο κυβερνήτη, τότε θα δει να ζωντανεύουν τα πιο απότολμα όνειρά του»: Ποια είναι η γνώμη σας για την άποψη αυτή που διατυπώνει ο Ελ. Βενιζέλος; Αιτιολογήστε την απάντησή σας και με παραδείγματα.

Διαθεματικές εργασίες

1. Επισκεφθείτε στη Βουλή των Ελλήνων την αίθουσα Ελευθέριου Βενιζέλου και δείτε μερικά από τα μόνιμα εκθέματα που τον αφορούν.

2. Oι Έλληνες έχουν εκφράσει με πολλούς τρόπους την εκτίμησή τους προς τον πολιτικό Ελευθέριο Βενιζέλο. Την πιο πρόσφατη εκδήλωση τιμής στο πρόσωπό του αποτελεί το γεγονός ότι το όνομά του δόθηκε στο νέο αεροδρόμιο της Αθήνας. Με ποιες άλλες πράξεις τον έχουν τιμήσει (π.χ. υπάρχουν δρόμοι που φέρουν το όνομά του, αγάλματά του κ.λπ.);

Στόχοι

* Να μάθουν οι μαθητές για τη ζωή και το έργο του Έλληνα πολιτικού.

* Να εκτιμήσουν τη σημασία της πολιτικής σκέψης και να διακρίνουν το πολιτικό ήθος και το γνήσιο πατριωτισμό.

* Να αντιληφθούν τη σημασία του δημοκρατικού τρόπου διακυβέρνησης.

Θεματικά κέντρα

* O Ελευθέριος Βενιζέλος ως πολιτική προσωπικότητα. Aρχές και οράματα.

* Η σημασία της λαϊκής συμμετοχής στους εθνικούς αγώνες.

Ενδεικτική ερμηνευτική προσέγγιση

Ένα μεγάλο τμήμα από το πεζογραφικό έργο του Π. Πρεβελάκη (η τριλογία «O Κρητικός» εντάσσεται στην κατηγορία αυτή) συνδέεται στενά με την ιστορία της Κρήτης και, μέσω αυτής, με την ιστορία της Ελλάδας.

Μετά την επιτυχημένη επανάσταση στο Γουδί και τις συμβουλές του έμπειρου Ελ. Βενιζέλου στους συντελεστές της, κρίθηκε απαραίτητη η κλήση του από την Κρήτη στην Αθήνα. O Κρητικός πολιτικός παρουσιάζεται στο κείμενο ακριβώς μετά τη λήψη της απόφασής του να δεχτεί την πρόσκληση, στο κρίσιμο –και λογοτεχνικά ευνοϊκό– εκείνο σημείο της αναχώρησης από την Κρήτη και της μετάβασής του στην Αθήνα. Η συγκίνηση του αποχωρισμού σε συνδυασμό με την ανάληψη των μεγάλων ευθυνών προβληματίζουν τον Ελ. Βενιζέλο.

O αποχαιρετιστήριος λόγος, πολύ φορτισμένος συναισθηματικά, αποτελεί ευκαιρία για να σκιαγραφηθεί η μορφή του συνετού ηγέτη και, παράλληλα, μέσα από τις διατυπωθείσες πολιτικές αρχές του, να καταγραφούν τα στοιχεία εκείνα σύμφωνα με τα οποία πρέπει να διοικείται μια ευνομούμενη πολιτεία: είναι η υπηρεσία του δημόσιου συμφέροντος, η παρρησία και η ελεύθερη διατύπωση της γνώμης, η σωστή διαχείριση της εξουσίας, ο σεβασμός των συμφερόντων του λαού, η κατοχύρωση της κοινωνικής δικαιοσύνης. Πρόκειται, σε τελευταία ανάλυση, για τις αρχές που, χάρη στον πατριωτισμό και την αυτοθυσία, στοιχειοθετούν την ελευθερία.

Παράλληλα κείμενα

1. Βλ. το ποίημα του Γεωργίου Σουρή (1918) με τίτλο «Στο Βενιζέλο»:

Χρυσοφτέρωτοι πετούνε, τόσοι πόθοι, τόσων θρύλων/και φωνάζει κόσμος σκλάβος, μεγαλόστομε Προφήτη,/φαίνεται πως είσαι κάποιος των Ιδαίων των Δακτύλων/που μεγάλωσαν τον Δία στις κορφές του ψηλορείτη. (Γεωργίου Σουρή, Άπαντα, τόμ. Δ’, Γιοβάνης, Αθήνα 1966, σ. 374). Ως προφήτη παρουσιάζει και ο Μιλτιάδης Μαλακάσης τον Ελ. Βενιζέλο στο ποίημά του «Ελλάδας ανάσταση» (Άπαντα Μαλακάση, τόμ. Α’, Alvin Redman [Hellas], Αθήνα 1964, σ. 349).

2. Για την Κρήτη βλ. το ποίημα του Κωστή Παλαμά «Ύμνος της Κρήτης» (Άπαντα, τόμ. Z’, σ. 116-118) και του Λορέντζου Μαβίλη το σονέτο «Excelsior!» (σχετικό με την επανάσταση του 1896) και το σονέτο, επίσης, «Κρήτη» (Λορέντζος Μαβίλης, Τα έργα, σ. 144 και 137 αντίστοιχα).

Συμπληρωματικές εργασίες

1. Να αναζητήσουν οι μαθητές το σχετικό ψηφιακό δίσκο και να ακούσουν τη φωνή του Ελ. Βενιζέλου (είτε να εκφωνεί ομιλία του είτε να τραγουδά ριζίτικα τραγούδια).

2. Να βρουν λογοτεχνικά ή άλλα βιβλία που να αναφέρονται ολόκληρα ή σε μεμονωμένα τμήματά τους στον Ελ. Βενιζέλο. Επίσης, παλαιά περιοδικά ή εφημερίδες ή καρτ ποστάλ σχετικά με αυτόν.

3. Να επισκεφτούν το Mουσείο Ελ. Βενιζέλου στην Αθήνα (οδός Χρήστου Λαδά), να το περιγράψουν και να μάθουν τι είδους ιστορικό υλικό περιέχει.

Ενδεικτική αξιολόγηση

1. Ποια αισθήματα τρέφουν οι Έλληνες για τον Ελ. Βενιζέλο και πώς τα εκδηλώνουν; Απαντήστε, κάνοντας αναφορά σε συγκεκριμένα χωρία του κειμένου.

2. «Χωρίς τους καλούς πολιτικούς, το πολίτευμα, όποιο και να ’ναι, δε φτάνει για να ευτυχήσει η πολιτεία». Συμφωνείτε ή όχι με αυτή την άποψη; Αιτιολογήστε την άποψή σας.

3. Τι εννοεί ο Ελ. Βενιζέλος λέγοντας ότι η μνήμη του Έλληνα πρέπει «να γεμίσει με ένα καινούριο Εικοσιένα»;

4. Επιλέξτε τρία επίθετα που κατά τη γνώμη σας αποδίδουν καίρια το χαρακτήρα του πολιτικού Ελ. Βενιζέλου.

Βιβλιογραφία

Για τον Ελ. Βενιζέλο, γενικά, βλ. την Ιστορία του Ελληνικού Έθνους της Εκδοτικής Αθηνών, τόμ. ΙΔ’. Για τον Π. Πρεβελάκη τα αφιερώματα των εντύπων Τετράδια Ευθύνης, αρ. 9 (1979) και Νέα Εστία (Χριστούγεννα 1986).

Δεκαβάλες Αντώνης, Εισαγωγή στο λογοτεχνικό έργο του Πρεβελάκη, Αθήνα 1976.

Μπουμπουλίδης Φαίδων, Νεοέλληνες λογοτέχναι για τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Κείμενα και αναφορές, Λέσχη Φιλελευθέρων, Αθήνα 1991.