Τα φύλα στη Λογοτεχνία
ἐπιμελεία τοῦ
ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΕΩΡ. ΚΑΤΣΟΥΛΗ
-πτυχιούχου κλασσικῆς φιλολογίας
πανεπιστημίου Ἀθηνῶν
-μεταπτυχιακοῦ ἐφηρμοσμένης παιδαγωγικῆς
πανεπιστημίου Ἀθηνῶν
Για την εξέταση στη Νέα Ελληνική Λογοτεχνία της Α ́ τάξης Ημερήσιου Γενικού Λυκείου και Α ́ τάξης Εσπερινού Γενικού Λυκείου δίνονται στους μαθητές δύο θέματα.
Το κάθε θέμα περιλαμβάνει ένα ή (αν πρόκειται για ποιήματα) περισσότερα άγνωστα λογοτεχνικά κείμενα, ομοειδή ή ομόθεμα με τις διδακτικές ενότητες που διδάχτηκαν. Οι μαθητές καλούνται να επιλέξουν το ένα από τα δύο θέματα.
Οι μαθητές καλούνται:
Σε περίπτωση που το δοσμένο κείμενο είναι αφηγηματικό ή θεατρικό:
(1α) Να διακρίνουν και να περιγράψουν τον κεντρικό λογοτεχνικό χαρακτήρα κάνοντας τις αντίστοιχες παραπομπές στο κείμενο ... Βάσει τούτων δέον να γνωρίζουν τα εξής:
1. Σύμφωνα με τον Λιγνάδη, ο Αριστοτέλης στην Ποιητική του
απαριθμεί έξι στοιχεία που χαρακτηρίζουν το ποιόν της τραγωδίας. Είναι ο μύθος, το ήθος, η διάνοια, η λέξις, το μέλος και η όψις. Από αυτά, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η λέξις και το μέλος (δηλαδή η μουσική) είναι τα μέσα με τα οποία γίνεται η "μίμησις", η όψις είναι ο τρόπος που πραγματοποιείται η "μίμησις" και ο μύθος, το ήθος και η διάνοια το αντικείμενο της "μιμήσεως". Ο μύθος είναι η υπόθεση του, αυτό που λέμε εμείς σενάριο. Το ήθος είναι οι χαρακτήρες. Η διάνοια είναι η περιουσία των ιδεών που έχει ένα κείμενο και εκφράζονται μέσω των χαρακτήρων. Η λέξις είναι αυτό που λέμε η γλωσσική και ποιητική μετρική διατύπωση, η έκφραση γενικότερα. Το μέλος είναι η μουσική και τα τραγούδια ενώ η όψις είναι αυτό που βλέπουμε στον υποκριτή (σκευή, προσωπείο και ενδυμασία) και η σκηνογραφία. Κατά μία έννοια η όψις είναι αυτό που βλέπει ο θεατής επί σκηνής. Και καθώς αυτό συμπεριλαμβάνει και την κίνηση/χειρονομία αλλά και τον ήχο της φωνής και τον επιτονισμό και γενικότερα τον τρόπο που αποδίδεται το κείμενο και οι πράξεις, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι όψις είναι σήμερα η σκηνοθεσία του κειμένου. Από αυτά, λέει ο Αριστοτέλης στην Ποιητική, μέγιστον είναι η των πραγμάτων σύστασις και εδώ δημιουργείται ένα θέμα. Οι περισσότεροι φιλόλογοι λένε ότι η των πραγμάτων σύστασις είναι ο μύθος, δηλαδή το θέμα που παίρνει ο ποιητής για να το κάνει θεατρικό έργο. Η άποψη του Λιγνάδη όμως είναι ότι εφόσον μιλάει για σύσταση πραγμάτων χωρίς να επαναλαμβάνει τη λέξη μύθος, η σύσταση πραγμάτων είναι αυτό που μπορεί ένας σκηνοθέτης να το καταλάβει πολύ εύκολα: Η σύσταση των πραγμάτων είναι το έργο και ολοκληρώνεται μέσα στη φύση του είδους που υπηρετεί. Ο ποιητής μπορεί να βάλει στο χαρτί του τα πάντα, την πλοκή, τα ήθη, τη διάνοια, τα λόγια, τα μέτρα, τους ρυθμούς και το μέλος. Εκείνο όμως που σύμφωνα με τον Λιγνάδη δεν μπορεί να βάλει στο χαρτί είναι η φωνή και η κίνηση. Αυτά μπορεί να τα εννοεί και να τα αναπαριστάνει ο αναγνώστης στην άπειρη φαντασία του κατ’ ατομική δυνατότητα, αλλά εκείνος που τα βλέπει και τα ακούει ως κοινός συνολικά αποδέκτης είναι ο θεατής. Η τέχνη του ποιητή τελειώνει εκεί που αρχίζει η τέχνη του υποκριτή. Το ποιητικόν ζώον πραγματώνει τον προορισμό της ενδελέχειάς του, που είναι η παράσταση.
2. ΗΘΟΣ: Ένα από τα κατά ποιόν μέρη της τραγωδίας,
σύμφωνα με τον Αριστοτέλη· ο χαρακτήρας και η στάση ζωής των ηρώων, όπως εκδηλώνεται με τους λόγους, τις πράξεις και τις επιλογές τους, όταν βρίσκονται σε δίλημμα ή κινδυνεύουν. Ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι τα ήθη πρέπει να είναι χρηστά, να εκφράζουν δηλ. ευγένεια και αγαθή προαίρεση, ἁρμόττοντα, να συμφωνούν δηλαδή με την ηλικία, το φύλο και την κοινωνική τάξη των ηρώων, και ὅμοια καὶ ὁμαλά, δηλ. οι ήρωες να μην παρουσιάζουν απότομες και αδικαιολόγητες μεταπτώσεις (ο Αχιλλέας π.χ. δεν επιτρέπεται να παρουσιάζεται ξαφνικά και χωρίς λόγο δειλός).
3. ΜΥΘΟΣ: Ένα από τα κατά ποιόν μέρη της τραγωδίας,
σύμφωνα με τον Αριστοτέλη· είναι η υπόθεση, το «σενάριο» της τραγωδίας. Οι υποθέσεις των τραγωδιών (οι μύθοι τους) είναι παρμένες συνήθως από τις περιπέτειες του θεού Διονύσου ή μυθικών προσώπων, όπως του Ηρακλή, του Θησέα, των ηρώων του Tρωικού πολέμου κ.λπ. Kατά κανόνα οι τραγικοί ποιητές ακολουθούν στο μύθο της τραγωδίας τους τη μυθική παράδοση, στα βασικά της τουλάχιστον στοιχεία, είναι δυνατόν όμως και να αποκλίνουν· στην Ελένη ο τραγικός ποιητής επινοεί νέα πρόσωπα (τη Θεονόη και το Θεοκλύμενο) ή αλλάζει κάποια στοιχεία (π.χ. μαθαίνουμε ότι η Λήδα αυτοκτόνησε από ντροπή για τις πράξεις της κόρης της, μολονότι αυτό δεν αναφέρεται σε κανένα μύθο).
4. ΔΙΑΝΟΙΑ Ένα από τα κατά ποιόν μέρη της τραγωδίας,
σύμφωνα με τον Αριστοτέλη· οι ιδέες των ηρώων και του Xορού, όπως εμφανίζονται, όταν επιχειρηματολογούν ή όταν εκφράζουν γενικές σκέψεις με αφορμή κάποια συγκεκριμένα περιστατικά. Μέρος της διάνοιας είναι και οι αποφθεγματικές φράσεις, δηλ. ιδέες διατυπωμένες σύντομα, με καθολική συνήθως ισχύ. Τα αποφθέγματα χρησιμοποιεί ιδιαίτερα στα έργα του ο Ευριπίδης, που αρέσκεται στη διατύπωση απόψεων για διάφορα ζητήματα· γι’ αυτόν το λόγο ονομάστηκε και «ο από σκηνής φιλόσοφος».
5. ΛΕΞΙΣ Ένα από τα κατά ποιόν μέρη της τραγωδίας σύμφωνα
με τον Αριστοτέλη· η γλώσσα που χρησιμοποιεί ο ποιητής και οι εκφραστικοί τρόποι και σχήματα, π.χ. τα επίθετα, οι μεταφορές, οι προσωποποιήσεις, οι εικόνες κ.λπ. Η λέξις πρέπει να είναι προσαρμοσμένη στην ηλικία, το φύλο και την κοινωνική τάξη των ηρώων. Ο λόγος π.χ. των Αγγελιαφόρων στην Ελένη φανερώνει την κοινωνική τους τάξη.
ΠΕΝΤΕ ΤΥΠΟΙ / ΕΙΔΗ ΗΡΩΩΝ:
Ο Αριστοτέλης ήταν κατηγορηματικός. Ο χαρακτήρας του ήρωα προσδιορίζεται από τον τρόπο με τον οποίο αντιδρά στα περιστατικά. Δεν έχει σημασία τι σκέφτεται και πως εκφράζεται, αυτό που έχει σημασία είναι πως δρα.
Μήπως όμως δεν ισχύει το ίδιο και για τους “αληθινούς” ανθρώπους; Όσο και να φωνάζεις, ό,τι και να υπόσχεσαι ή να ορκίζεσαι, αυτό που φανερώνει τον χαρακτήρα σου είναι τι κάνεις.
Αιώνες μετά τον Σταγειρίτη, ένας φιλόσοφος της λογοτεχνίας, ο Frye Northrop, πάτησε στους ώμους του γίγαντα για να κάνει μια ταξινόμηση μυθιστορίας με βάση τη δύναμη της δράσης του ήρωα.
Διέκρινε πέντε τύπους ήρωα.
1) Ο ήρωας είναι ανώτερος ως προς το είδος από τους άλλους ανθρώπους και από το ανθρώπινο περιβάλλον.
Αυτή είναι μια ύπαρξη θεϊκή και η ιστορία είναι ένας μύθος.
Ανώτεροι ως προς το είδος είναι οι θεοί και οι ημίθεοι. Και -βεβαίως- είναι ανώτεροι και από το περιβάλλον.
Τέτοιος ήταν ο Χριστός, αν πάρουμε τα Ευαγγέλια κατά γράμμα. Γιατί ακόμα και η Σταύρωση του ήταν μέρος του σχεδίου, προκειμένου να επικρατήσει στο περιβάλλον.Τέτοιος όμως ήταν και ο Σούπερμαν, στα αρχετυπικά κόμικ. Καθώς αυτός ήταν ένας εξωγήινος με υπερφυσικές δυνάμεις, που ανατράφηκε από απλούς ανθρώπους, χωρίς να γνωρίζει την καταγωγή του. Ο Σούπερμαν πάντα είναι ανώτερος από το περιβάλλον, πάντα νικάει.
2) Ο ήρωας είναι ανώτερος ως προς τον βαθμό από τους άλλους ανθρώπους και από το περιβάλλον.
Χαρακτηριστικοί ήρωες αυτού του είδους είναι οι ήρωες των ιπποτικών μυθιστορημάτων. Οι ιππότες δεν είναι θεοί, αλλά έχουν περισσότερο κουράγιο και δύναμη από κάθε άλλον άνθρωπο. Δυσκολεύονται, αλλά επικρατούν.
Θυμίζει περισσότερο τον Υπεράνθρωπο του Νίτσε. Είναι πιο έξυπνος, πιο δυνατός, πιο όμορφος, από κάθε άλλον (φυσιολογικό) άνθρωπο. Και στο τέλος επικρατεί.
Στην ίδια κατηγορία είναι και ο Χάρι Πότερ. Μπορεί αρχικά να παρουσιάζεται ως ορφανός και αδύναμος, αλλά τόμο με τον τόμο διαφαίνεται η ανωτερότητα του στη μαγεία. Και αυτός επικρατεί.
3) Ο ήρωας είναι ανώτερος ως προς το βαθμό από τους άλλους ανθρώπους, αλλά όχι από το περιβάλλον.
Αυτός είναι ο ιδανικός ήρωας, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη. Είναι η Αντιγόνη, είναι και ο Οιδίποδας. Ξεχωρίζουν από τους υπόλοιπους ανθρώπους, αλλά το περιβάλλον τους κατατροπώνει τελικά. Αυτοί είναι οι τραγικοί ήρωες, ακόμα και στη ζωή.
Ο Γκάντι, για παράδειγμα, ήταν ένας τέτοιος. Το περιβάλλον τον νίκησε.
Το ίδιο είναι και ο Σωκράτης, ο Ιησούς ο Ναζωραίος (αν δεν πάρουμε τα Ευαγγέλια κατά γράμμα), η Υπατία, ο Τζιορντάνο Μπρούνο, ο Ρήγας Φεραίος και ο Καποδίστριας, ο Λώρενς της Αραβίας και ο Γκεβάρα της Κούβας, κ.α.
Όλοι αυτοί που αναγνωρίζουμε ως ήρωες, είναι το πρότυπο του ήρωα για τον Αριστοτέλη: Αγωνίζονται για τα πιστεύω τους χωρίς ποτέ να συμβιβάζονται (κάτι που δεν συνηθίζουν να κάνουν οι άνθρωποι) και πεθαίνουν γι” αυτά.
Είναι το είδος του μυθιστορηματικού (ή κινηματογραφικού) ήρωα που σε κάνει να ανατριχιάζεις και να κλαις από περηφάνεια.
Γιατί ήταν τόσο σπουδαίος (όπως θα ήθελες να είσαι κι εσύ) και συντρίφτηκε.
4) Ο ήρωας δεν είναι ανώτερος ούτε από τους άλλους ανθρώπους ούτε από το περιβάλλον του.
Αυτός είναι ο ήρωας του ρεαλιστικού μυθιστορήματος. Ουσιαστικά δεν είναι ήρωας, είναι ένας συνηθισμένος άνθρωπος. Δεν κάνει τίποτα σπουδαίο ούτε και περιμένεις κάτι τέτοιο από αυτόν.
Ταυτίζεσαι με τα πάθη του και τις αδυναμίες του, αλλά δεν τον λατρεύεις, γιατί δεν είναι κάτι περισσότερο από εσένα. Ίσως -μάλιστα- και να τον μισήσεις, γιατί σου μοιάζει τόσο πολύ.
Όταν πεθαίνει θλίβεσαι, όχι γιατί περίμενες κάτι άλλο, αλλά γιατί καταλαβαίνεις ότι ανάλογο θα είναι και το δικό σου τέλος. Ένας άνθρωπος, ένας απλός άνθρωπος, που αγωνίζεται να επιπλεύσει, να επιβιώσει.
5) Ο ήρωας είναι κατώτερος από τους άλλους και από το περιβάλλον του.
Αυτός είναι ο ηλίθιος ήρωας της φαρσοκωμωδίας.
Τρίο Στούτζες και ο Γκιωνάκης με τις πορτοκαλάδες του. Είναι όμως και οι ήρωες των μυθιστορημάτων (ή ταινιών) ειρωνικού ήθους, καθώς και του παραλόγου. Οι αντι-ήρωες, όπως ο Δον Κιχώτης και ο Σβέικ.
Ηλίθιοι, τρελοί και αλήτες, γελωτοποιοί και κλόουν που φανερώνουν με την ανικανότητα τους τη μοίρα του ανθρώπου.
Έχουν γεννηθεί χαμένοι και δεν μπορούν να επικρατήσουν (συνήθως ούτε καν το σκέφτονται).
Με αυτούς -παραδόξως- οι θεατές και οι αναγνώστες ταυτίζονται, ίσως γιατί νιώθουν τη “σοφία του τρελού”, καθώς εκείνος καταρρίπτει κάθε ψευδαίσθηση μεγαλείου με τη συμπεριφορά του.
Ο τρελός τότε εξυψώνεται, γιατί μας θυμίζει ότι είναι κομμάτι όλων μας. Γιατί φανερώνεται ως πιο σοφός από κάθε σοφό και άνθρωπο, αφού είναι ο μόνος που αντιλαμβάνεται τη ματαιότητα κάθε προσπάθειας.
Π.χ Λουκιανός: Αυτό το άδειο καύκαλο είναι η Ωραία Ελένη; Που για χάρη της σκοτώθηκαν τόσα παλικάρια;
Αυτές είναι οι 5 κατηγορίες υπερ-ηρώων, ηρώων και αντι-ηρώων, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, και τον Northrop.
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου