Εἰσαγωγή Θουκυδίδου

ΧΡΙΣΤΟΥ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ
& AΛΕΞΑΝΔΡΑΣ ΓΕΡΑΚΙΝΗ

Ι. Ο ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ

1. Βίος ῾Ο Θουκυδίδης ἐγεννήθη ἐν τῷ δήμῳ Ἁλιμοῦντι (παρὰ τὸν σημερινὸν ῞Αλιμον, πέραν τοῦ Π. Φαλήρου) τῆς Ἀττικῆς περὶ τὸ 470 π. Χ. ῾Ο πατήρ του ῎Ολορος ἦτο ἀπόγονος ἄλλου ῾Ολόρου, βασιλέως τῶν Θρᾳκῶν, ἡ δὲ μήτηρ του ῾Ηγησιπύλη ἀπόγονος τοῦ Μαραθωνομάχου Μιλτιάὄου καὶ συγγενὴς τῶν Πεισιστρατιδῶν. Εἰς τὴν καταγωγήν του δ’ αὐτὴν ὤφειλε τὴν μεγάλην του περιουσίαν καὶ τὰ ἐν Σκαπτῇ ὕλῃ, θρᾳκικῷ χωρίῳ, μεταλλεῖα τοῦ χρυσοῦ.

῾Ο Θουκυδίδης ὡς καταγόμενος ἐξ εὐπόρου καὶ εὐγενοῦς οἰκογενείας ἔτυχεν ἐπιμελοῦς καὶ τελείας ἀγωγῆς καὶ παιδείας. ῞Εσχε διδασκάλους τὸν φιλόσοφον Ἀναξαγόραν καὶ τὸν ῥήτορα Ἀντιφῶντα, οἵτινες καὶ αὐτοί, ὡς καὶ οἱ σύγχρονοι σοφισταὶ Πρωταγόρας, Πρόδικος, Γοργίας καὶ ἄλλοι, συρρέοντες εἰς τὰς Ἀθήνας, τὸ κέντρον τότε τοῦ πνευματικοῦ κόσμου καὶ τὴν παίδευσιν τῆς ὅλης ῾Ελλᾴδος, μεγάλως ἐπέδρασαν ἐπὶ τὸ πνεῦμα αὐτοῦ.

Κατὰ τὸν συμβάντα ἐν Ἀθήναις λοιμὸν τὸ δεύτερον ἔτος τοῦ Πελοποννησιακοῦ πολέμου, ὅτε ἀπέθανεν ὁ Περικλῆς, προσβληθεὶς καὶ ὁ Θουκυδίδης ὑπὸ τῆς νόσου διεσώθη, τῷ δὲ 424 γενόμενος στρατηγὸς καὶ ναύαρχος τῶν Ἀθηναίων μετέβη εἰς τὰ παράλια τῆς Θρᾴκης. Ἐκεῖ εὑρισκόμενος διετάχθη νὰ βοηθήσῃ τὴν ἀπειλουμένην ὑπὸ τοῦ λακεδαιμονίου στρατηγοῦ Βρασίδου ᾽Αμφίπολιν, ἀλλ’ ἐπειδὴ ἐβράδυνε, δὲν κατώρθωσε, ν’ ἀποτρέψῃ τὴν κατάληψιν αὐτῆς. Ἔνεκα τούτου κατεδικάσθη ὑπὸ τῶν Ἀθηναίων ἐπὶ προδοσίᾳ εἰς θᾴνατον καί, ἵνα ἀποφύγῃ τὴν τιμωρίαν, ὑπεβλήθη εἰς ἑκουσίαν φυγὴν ἐπὶ εἴκοσιν ἔτη, κατὰ τὰ ὁποῖα διέμενε κυρίως εἰς τὰ ἐν Σκαπτῆ ὕλῃ κτήματά του.

Κατὰ τὰ ἔτη ταῦτα ἐπεδόθη εἰς τὴν μελέτην τῶν γεγονότων τοῦ Πελοποννησιακοῦ πολέμου μεταβαίνων πολλάκις εἰς τοὺς τόπους, εἰς τοὺς ὁποίους διεδραματίσθησαν ταῦτα, καὶ συλλέγων μετὰ πολλῆς ἐπιμελείας καὶ ἀκριβείας τὴν ὕλην τῆς ἱστορίας του.

Μετὰ τὴν κατάλυσιν τῶν 30 τυράννων τῷ 403 ἐπανῆλθεν εἰς τὴν πατρίδα του διὰ ψηφίσματος τοῦ δήμου, ἀλλὰ ταχέως κατέλιπεν αὐτήν, ἴσως διὰ τὴν ἐπικρατοῦσαν τότε γενικὴν κατάπτωσιν. Τῷ 396, εὑρισκόμενος ἐν Σκαπτῇ ὕλῃ, ἀπέθανεν αἰφνιδίως, ὡς μαρτυρεῖ τὸ ἀποτόμως λῆγον ἔργον αὐτοῦ. ᾽Εν Ἀθήναις ὑπῆρχε τὸ μνῆμά του παρὰ τὰ Κιμώνεια μνήματα μὲ τὴν ἐπιγραφὴν «Θουκυδίδης ᾽Ολόρου Ἁλιμούσιος».

2. ῎Εργον . ῾Ο Θουκυδίδης συνέγραψε τὸν Πελοποννησιακὸν πόλεμον, ἀλλὰ δὲν συνεπλήρωσε τὴν συγγραφὴν αὐτοῦ λόγῳ τού αἰφνιδίου θανάτου του. ῾Η ιστορία του λήγει τῷ 411 π. Χ., τὴν συνεχίζει δὲ ὁ Ξενοφῶν εἰς τὰ Ἑλληνικά του.

῾Η ὅλη συγγραφὴ διῃρέθη ὑπὸ τῶν Ἁλεξανδρινῶν εἰς 8 βιβλία. ᾽Εν τῷ πρώτῳ, τὸ ὁποῖον χρησιμεύει καὶ ὡς προοίμιον (κεφ. 1 - 23), συγκρίνων τὸν Πελοποννησιακὸν πόλεμον πρὸς τοὺς προηγουμένους, προσπαθεῖ ν’ ἀποδείξῃ ὅτι οὗτος εἶναι ἀξιολογώτατος πάντων καὶ αὐτοῦ ἔτι τοῦ Τρωικοῦ καὶ Περσικοῦ, εἰς δὲ τὸ ὑπόλοιπον μέρος τοῦ πρώτου βιβλίου διεξέρχεται τὰ φανερὰ καὶ ἀφανῆ αἴτια τοῦ πολέμου.

Ἀπὸ τοῦ δευτέρου βιβλίου ἄρχεται ἡ ἐξιστόρησις τῶν γεγονότων περιλαμβάνουσα μέχρι τοῦ 20οῦ κεφαλαίου τοῦ Ε’ βιβλίου τὸ πρῶτον δεκαετὲς τμῆμα, τὸν Ἀρχιδάμειον πόλεμον (431 - 421). Τὸ ὑπόλοιπον τοῦ Ε΄ βιβλίου περιλαμβάνει τὴν διήγησιν τῶν συμβάντων κατὰ τὴν ὕποπτον Νικίειον εἰρήνην μέχρι τῆς εἰς Σικελίαν ἐκστρατείας. Τὸ ΣΤ΄ καὶ Ζ’ τὴν εἰς Σικελίαν ἐκστρατείαν καὶ τὴν πανωλεθρίαν τῶν Ἀθηναίων (415 - 412). Τὸ δὲ Η΄ περιλαμβάνει μέρος μόνον τοῦ Δεκελεικοῦ πολέμου μέχρι τοῦ 411 π. Χ.

᾽Εν τῇ συγγραφῇ του διακρίνονται : 1ον) τὰ καθαρῶς ἱστορικὰ μέρη, εἰς τὴν διήγησιν τῶν ὁποίων προβαίνει κατ’ αὐστηρὰν χρονολογικὴν διαίρεσιν εἰς θέρη, καθ’ ἃ γίνονται αἱ στρατεῖαι καὶ αἱ μάχαι, καὶ εἰς χειμῶνας, καθ’ οὕς γίνονται αἱ παρασκευαὶ καὶ αἱ διαπραγματεύσεις῾ 2ον) αἱ δημηγορίαι, αἵτινες εἶναι ἀγορεύσεις πολιτικῶν ἢ στρατιωτικῶν ἀνδρῶν ἀπαγγελθεῖσαι εἰς διαφόρους συναθροίσεις- ἐξ αὐτῶν δὲ μετεδόθησαν μόνον αἱ ἀναγκαῖαι πρὸς διασάφησιν τῶν ὑπ’ αὐτοῦ ἱστορουμένων γεγονότων.

᾽Εν αὐταῖς ὁ συγγραφεὺς μὲ θαυμαστὴν δεξιότητα ζωγραφεῖ συντομώτατα τὰς εἰκόνας ἐπιφανῶν ἀνδρῶν, τοῦ Θεμιστοκλέους, Περικλέους, Νικίου κλπ, προσαρμόζων ἁρμονικώτατα πάσας τῶν προσώπων τὰς πράξεις καὶ τοὺς στοχασμοὺς πρὸς τὸν χαρακτῆρα αὐτῶν. Ἐπιτυγχάνει δὲ τοῦτο τόσον ἀκριβῶς καὶ μετὰ τοιαύτης πειστικότητος αἰτιολογεῖ τὰς διαθέσεις καὶ τὰς γνώμας τῶν ῥητόρων, ὥστε πιστεύει ὁ ἀναγινώσκων ὅτι αὐτὰ τὰ ἀγορεύοντα πρόσωπα ἦτο άδύνατον ἐπιτυχέστερον νὰ σὑνηγορήσουν ὑπὲρ τῶν ἰδίων ἀπόψεων. Σημειωτέον δὲ ὅτι αἱ δημηγορίαι δὲν εἶναι λόγοι τῶν ἀγορευσάντων ἰδίαις λέξεσιν, ἀλλὰ διεπλάσθησαν ὑπὸ τοῦ ἱστορικοῦ ὅσον τὸ δυνατὸν ἐγγύτατα πρὸς τὰ ὑπ αὐτῶν λεχθέντα.

3. Λεκτικόν . ῾Ο Θουκυδίδης συνέγραψε τὴν ἱστορίαν του εἰς ἀρχαίαν ἀττικὴν διάλεκτον, ἡ ὁποία εἶχε διαμορφωθῆ λογοτεχνικῶς ὑπὸ τῶν ποιητῶν Αἰσχύλου καὶ Σοφοκλέους διὰ τὴν ποίησιν, ὄχι δὲ καὶ διὰ τὸν ἤδη δημιουργούμενον πεζὸν λόγον. Πρῶτος δὲ αὐτὸς μετὰ πολλῆς δεξιότητος καὶ δυνάμεως διέπλασε τὴν ἄφθονον γλωσσικὴν ὕλην τῆς ἀττικῆς διαλέκτου. Ὅθεν μεταχειρίζεται ὄχι μόνον πλείστας ποιητικὰς λέξεις, ὡς αἱ κλέος, ἀχθηδών, θάμβος, ἀκραιφνὴς κλπ., ἀλλὰ καὶ δημουργεῖ τοιαύτας, ὡς αἱ άποδημητής, κινδυνευτής, αὐτοβοεί, ξένισις, ἐπιβόημα κλπ.,ἄλλων δὲ αὐτὸς κυρίως ποιεῖται χρῆσιν, ὡς αἱ ξύν, ἑτοῖμος, ὁμοῖος, αἰεί, τροπαῖον, ἀντὶ τῶν σύν, ἕτοιμος, ὅμοιος, ἀεί, τρόπαιον. ᾽Εκτὸς τούτων καὶ ἡ ὑπ᾽αὐτοῦ πολλαπλῆ χρῆσις καὶ παραγωγὴ νέων ῥημάτων ἐξ ὀνομάτων, ἡ συχνὴ χρῆσις τῆς γενικῆς τοῦ ἀπαρεμφάτου εἰς δήλωσιν αἰτίας, ἡ χρῆσις τῶν οὐδετέρων τῶν ἐπιθέτων καὶ μετοχῶν μετὰ τοῦ ἄρθρου ὡς τὸ δεδιός, τὸ θαρσοῦν, τὸ σῶφρον καὶ ἄλλα τοιαῦτα, ἀντὶτῶν οὐσιαστικῶν ὁ φόβος, τὸ θάρσος, ἡ σωφροσύνη, ἀποτελοῦν χαρακτηριστικὰ γνωρίσματα τοῦ ἀκατεργάστου ἔτι τῆς ἀρχαίας ἀττικῆς διαλέκτου, τὴν ὁποίαν χρησιμοποιεῖ. ᾽Εντεῦθεν ὁ λόγος του εὶναι ἐν πολλοῖς τραχύς, ἀνώμαλος καὶ δυσνόητος. Εἰς τοῦτο συνετέλεσε καὶ ἡ σύνταξις τοῦ Θουκυδίδου, ἡ ὁποία ἀποκλίνει μᾶλλον εἰς τὴν ποίησιν, ἱσταμένη, οὕτως εἰπεῖν, ἐν τῷ μέσῳ τῆς χαλαρωτέρας συντάξεως τῶν ᾽Ιώνων καὶ τῆς ἐντέχνου συντάξεως τῶν νεωτέρων ἀττικῶν συγγραφέων Πλάτωνος καὶ Ξενοφῶντος.

Ερωτήσεις

1.    Τι γνωρίζετε για την καταγωγή του Θουκυδίδη;

2.    Από ποιους μορφώθηκε ο Θουκυδίδης;

3.    Ποια ήταν τα επιτεύγματα του πνευματικού πολιτισμού της Αθήνας κατά τα παιδικά και νεανικά χρόνια του Θουκυδίδη;

4.    Γιατί ο Θουκυδίδης πίστευε στη μεγάλη αξία του Περικλή; Τι έγινε στην Αθήνα μετά το θάνατο του Περικλή;

5.    Γιατί εξορίστηκε ο Θουκυδίδης και με τι ασχολήθηκε κατά τη διάρκεια της εξορίας του;

6.    Ποιες λογικές μεθόδους χρησιμοποιεί ο Θουκυδίδης για την καταγραφή των ιστορικών γεγονότων;

7.    Ποια ήταν τα βαθύτερα αίτια του πολέμου, σύμφωνα με τον Θουκυδίδη;

8.    Ποιο ρόλο έπαιξε στον  πελοποννησιακό πόλεμο η ηγεμονική δύναμη της Αθήνας και πώς εξετάστηκε το πρόβλημα της δύναμης από τον Θουκυδίδη;

9.    Ποια είναι η μόνη αξία στην οποία μπορεί να στηριχτεί ο άνθρωπος, σύμφωνα με τον Θουκυδίδη; Ποιος είναι ο ρόλος της τύχης;

10.                       Τι προβάλλει ο Θουκυδίδης ως βασικό κίνητρο για τον πόλεμο;

11.                       Ποιος ενσαρκώνει το πρόσωπο του ηγέτη και ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά του;

12.                       Ποια χαρακτηριστικά πρέπει να έχει ο υπεύθυνος πολίτης;

13.                       Ποιο είναι το χαρακτηριστικό γνώρισμα της σκέψης και της μεθόδου του;

14.                       Ποια μέθοδο ακολούθησε για την έρευνα του μακρινού παρελθόντος;

15.                       Με ποιο τρόπο έλεγξε τις πληροφορίες της σύγχρονης του εποχής;

16.                       Τι ήταν οι δημηγορίες και ποιο ρόλο παίζουν στο έργο του;

17.                       Με ποιο τρόπο προσπάθησε ο ιστορικός να χρονολογήσει με ακρίβεια τα γεγονότα;

18.                       Πότε συνέθεσε ο Θουκυδίδης το έργο του , σε πόσα βιβλία χωρίζεται και ποιο είναι το περιεχόμενο του κάθε βιβλίου;

19.                       Σε ποια διάλεκτο έγραψε το έργο του και ποιες είναι οι κυριότερες γλωσσικές ιδιομορφίες του;

20.                       Ποια είναι τα βασικά γνωρίσματα του λόγου του Θουκυδίδη;

21.                       Ποια είναι τα πλεονεκτήματα του έργου του;