Γιώργος Σεφέρης “Ελένη” (ΜΕΡΟΣ Β') (ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΝ)

Ερανισμένον

ἐπιμελεία τοῦ

ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΕΩΡ. ΚΑΤΣΟΥΛΗ

-πτυχιούχου κλασσικῆς φιλολογίας

πανεπιστημίου Ἀθηνῶν

-μεταπτυχιακοῦ ἐφηρμοσμένης παιδαγωγικῆς

πανεπιστημίου Ἀθηνῶν

4. Ποιος είναι ο ρόλος του στίχου “Τ΄ αηδόνια δε σ’αφήνουνε να κοιμηθείς στις Πλάτρες” μέσα στο ποίημα;

Το ποίημα αρχίζει με το στίχο “Τ’ αηδόνια δε σ’ αφήνουνε να κοιμηθείς στις Πλάτρες”. Ο στίχος αυτός ακούγεται τρεις φορές. Από την άποψη αυτή αποτελεί ένα σταθερό ποιητικό μοτίβο (= κάτι που επαναλαμβάνεται με την ίδια ακριβώς μορφή). Το ποιητικό αυτό μοτίβο δεν είναι –αρχικά τουλάχιστον- αυθαίρετο. Προέρχεται από την αντικειμενική πραγματικότητα: “τ’ αηδόνια δε σ’ αφήνουν ενα κοιμηθείς στις Πλάτρες”. Ακόμα, λειτουργεί ως αρμός και έτσι επιτυγχάνονται οι θεματικές μετατοπίσεις χωρίς να εξαφανίζεται ο ειρμός του ποιήματος. 


Στη συνέχεια όμως ξεπερνά και το λειτουργικό ρόλο του αρμού και το αηδόνι μετουσιώνεται σε ένα είδος μούσας του ποιητή “αηδόνι ποιητάρη” σε ένα σημείο αναφοράς στο δραματικό μονόλογο του Τεύκρου. Ίσως πάλι δεν πρέπει να θεωρήσουμε την επιλογή του αηδονιού τόσο τυχαία. Το πουλί αυτό είναι το σύμβολο της μουσικής τελειότητας αλλά και του πόνου, όπως τουλάχιστον έχει περάσει στις παραδόσεις του λαού μας (“δακρυσμένο πουλί”) ένας χώρος που ο Σεφέρης σέβεται απόλυτα. Ο Σεφέρης έβαλε το στίχο μέσα σε εισαγωγικά. Η λεπτομέρεια αυτή φανερώνει ότι ο στίχος δεν ανήκει στον ποιητή, αλλά αποτελεί ποιητικό δάνειο. Συγκεκριμένα ο Σεφέρης θα πρέπει να δανείστηκε το στίχο από την προφορική παράδοση της Κύπρου και να τον αξιοποίησε ποιητικά στη δική του γραφή. Προς αυτή την κατεύθυνση συνηγορεί και το γεγονός ότι ο στίχος είναι ιαμβικός 15σύλλαβος. Εκτός από τα προαναφερόμενα γνωρίσματα, ο στίχος αυτός έχεικαι άλλες δύο ακόμα λειτουργίες μέσα στη συνολική ποιητική γραφή:

• Καθορίζει πρώτα τον ποιητικό χώρο μέσα στον οποίο θα αναπτυχθεί η ποιητική δράση (στενός ποιητικός χώρος: οι Πλάτρες - ευρύτερος ποιητικός χώρος: η Κύπρος)

• Παράλληλα υποδηλώνει μια κατάσταση “αγρύπνιας”. Ο Τεύκρος δηλαδή (καλύτερα: ο άνθρωπος και ο ποιητής Σεφέρης), που βρίσκεται εξόριστος στην Κύπρο, ταλαιπωρημένος από την προσωπική αλλά και την καθολικότερη ανθρώπινη περιπέτεια, συμβολίζει την όρθια, την άγρυπνη και αφυπνισμένη ποιητική συνείδηση. Ξέροντας δηλαδή την πικρή αλήθεια, ότι ένας ολόκληρος πόλεμος με χιλιάδες νεκρούς (για τον Τεύκρο ο Τρωικός, για το Σεφέρη ο Β παγκόσμιος) έγινε για ένα τίποτα, μένει άγρυπνος, σε μια κατάσταση πνευματικής και ποιητικής εγρήγορσης, και στοχάζεται πάνω στη μοίρα του ανθρώπου. Και τα δύο αυτά στοιχεία υποβοηθούν και διευκολύνουν τη σύνδεση και το πέρασμα του ποιήματος από το μυθικό στοιχείο στο παρόν του ποιητή.

5.“Τυφλή φωνή, που ψηλαφείς μέσα στη νυχτωμένη μνήμηβήματα και χειρονομίες...”: ποιο είναι το νόημα τουστίχου;

Τα αηδόνια δεν αφήνουν τον ποιητή να κοιμηθεί μια νύχτα στις Πλάτρες. Η παρατήρηση αυτή αναφέρεται στην αντικειμενική πραγματικότητα, μια πραγματική νύχτα αγρύπνιας του ποιητή. Το αηδόνι όμως έτσι γίνεται η αιτία που κινητοποιεί την έμπνευση του ποιητή και ταυτόχρονα τη μνήμη του (και τη μνήμη του Τεύκρου). Η φωνή του αηδονιού είναι τυφλή (αφού ο ποιητής δεν το βλέπει, αλλά μόνο το ακούει), ωστόσο κινεί τη μνήμη του ποιητή και φέρνει στην επιφάνεια πρόσωπα του χτες (βήματα και χειρονομίες), που ήταν ξεχασμένα στο υποσυνείδητο, ξεθωριασμένα (νυχτωμένη μνήμη). Ακόμη εκδηλώσεις αγάπης (δε θα τολμούσα να πω φιλήματα), αν και ο ποιητής δεν τολμά να ισχυριστεί πως καταφέρνει πράγματι να τις φέρει στην επιφάνεια (αφού αυτές προϋποθέτουν ουσιαστική ανθρώπινη επαφή και ως εκ τούτου “ξημερωμένη” και όχι νυχτωμένη μνήμη.

6. Τι νομίζετε ότι εννοεί ο ποιητής με “το πικρό τρικύμισμα της ξαγριεμένης σκλάβας”;

Το ψηλάφισμα στα ενδότερα, στις αναμνήσεις του ποιητή, φέρνει στην επιφάνεια “το τρικύμισμα της ξαγριεμένης σκλάβας”, σκηνή που προέρχεται από τις πολεμικές εμπειρίες του Τεύκρου – ποιητή και αποκαλύπτει την άγρια και σκληρή πλευρά του πολέμου, που αφαιρεί από τον άνθρωπο την αυτονόητη αξία του και τον μετατρέπει σε εμπόρευσιμο προϊόν, σε σκλάβο. Ίσως πίσω από την εικόνα της “ξαγριεμένης σκλάβας” να μπορούμε να διακρίνουμε την σκλαβωμένη Κύπρου, που την εποχή εκείνη εικονιζόταν ως σκλαβωμένη γυναίκα δεμένη με αλυσίδες.

7. Γιατί υποστηρίζεται ότι ο Τεύκρος είναι μια personna (προσωπείο) του Σεφέρη;

Πίσω από τη φωνή του Τεύκρου μπορεί κανείς να αναγνωρίσει τη φωνή του ανθρώπου και ποιητή Σεφέρη. Ο Σεφέρης χρησιμοποιεί τον Τεύκρο ως προσωπείο για να υποβάλλει πίσω από την επικάλυψη του μύθου τα δικά του βιώματα που παρουσιάζουν πολλές αναλογίες με τα βιώματα του ήρωά του ( όπως ακριβώς πίσω από τα γεγονότα του Τρωικού πολέμου υποβάλλει τη σύγχρονη τραγωδία του Β Παγκοσμίου πολέμου και τη διάψευση των ελπίδων των αγωνιστών του σκλαβωμένου νησιού). Έτσι πίσω από τα βιώματα του Τεύκρου μπορούμε να ανιχνεύσουμε στοιχεία από τηζωή και συναισθήματα του ίδιου του ποιητή. Έτσι, στους στίχους 4-5 πίσω από τη φωνή του ξενιτεμένου Τεύκρου διακρίνουμε τη νοσταλγία και το βαθύ πόνο του ίδιου του ποιητή για την πατρίδα του (τη Σμύρνη), που ξέρει ότι την έχασε παντοτινά (στα χωρισμένα σώματα και στις ψυχές/ αυτών που ξέρουν πως δε θα γυρίσουν). Στους στίχους 11-12 πίσω από τις περιπλανήσεις του Τεύκρου(Τροία, Αίγυπτος, Κύπρος) μπορεί να ακούσει κανείς το Σεφέρη να μιλά για τις δικές του περιπέτειες και περιπλανήσεις. Οι τρέλες των ανθρώπων και των θεών για τις οποίες μιλά ο Τεύκρος(τρωικός πόλεμος), έχουν το τραγικό τους αντίστοιχο και στη ζωή του ποιητή (μικρασιατική καταστροφή, Β Παγκόσμιος πόλεμος). Η επιπλέον αντιστοίχιση δεν έχει νόημα, αφού σ’ όλο το ποίημα ο ποιητής υποβάλλει τις δικές του εμπειρίες και σκέψεις για τη σύγχρονη πραγματικότητα μέσα από φωνή και τις εμπειρίες του Τεύκρου.

8. Γιατί το φεγγάρι παρομοιάζεται με την Αφροδίτη στοστίχο 17;

Η Αφροδίτη, σύμφωνα με το μύθο της γέννησής της, αναδύθηκε από τον αφρό της θάλασσας και τα κύματα την έφεραν στην Πάφο της Κύπρου. Έτσι και το φεγγάρι ανατέλλει στη θάλασσα σαν την Αναδυόμενη Αφροδίτη. Πέρα όμως από την εξωτερική αυτή αναλογία, το φεγγάρι εδώ, όπως και η Αφροδίτη έχουν βαθύτερη σχέση με την Ελένη και με όλο το συμβολισμό του ποιήματος, φαίνεται να αισθητοποιούν την απάτη και την παραποίηση της αλήθειας. (Η Αφροδίτη, εκτός από την ομορφιά, ιδιότητα που ανακαλεί την ομορφιά της Ελένης, συμβολίζει και την απάτη, το δόλο). Το φως του φεγγαριού εδώ δίνει μια ψεύτικη εικόνα της πραγματικότητας, γιατί μέσα στο μισόφωτο και στις σκιές παραποιεί τα χρώματα, τα σχήματα και τους όγκους και παραπλανά. Το ίδιο νόημα, της παραπλάνησης και της απάτης έχει και η εικόνα της επισκίασης των αστερισμών (του Τοξότη και του Σκορπιού) από το φεγγάρι. (Στο Σεφέρη οι αστερισμοί αποτελούν ένα ευανάγνωστο αλφαβητάρι, που βοηθούν στον προσανατολισμό. Το φεγγάρι λοιπόν εδώ, που κρύβει τους αστερισμούς, αποπροσανατολίζει και εξαπατά. ) Το φεγγάρι λοιπόν παραποιεί την αληθινή όψη των πραγμάτων και κάνει τον Τεύκρο να αναρωτηθεί πού βρίσκεται η αλήθεια, ποια είναι η πραγματικότητα, και του θυμίζει συνειρμικά την προσωπική του ιστορία. Έτσι μας εισάγει ο ποιητής στο θέμα του δόλου και της απάτης που θα αναπτυχθεί στη συνέχεια.

9. Η λέξη “αλήθεια” συναντάται έξι φορές στο ποίημα. Τι θέλει άραγε να δείξει με αυτή την επανάληψη ο ποιητής;

Ο ποιητής (όπως και ο Τεύκρος του μύθου) βλέπει την απατηλή όψη της πραγματικότητας. Τα ιδανικά για τα οποία πολέμησαν οι Έλληνες, οι θυσίες, όλα φαντάζουν μάταια μπροστά στην αποκάλυψη της εξαπάτησης και του δόλου. Αυτό επιφέρει σύγχυση στην ψυχή του, συναισθηματική κατάσταση που τον οδηγεί στο εναγώνιο ερώτημα “Πού είναι η αλήθεια”; Η λέξη αυτή επανέρχεται ξανά 2 φορές στα χείλη της Ελένης που αποκαλύπτει το δόλο των θεών και την εξαπάτηση των Αχαιών. Και άλλες τρεις φορές συναντάται στους καταληκτικούς στίχους, που δηλώνουν την αμφιβολία του ποιητή για τη διαφοροποίηση της κατάστασης στο μέλλον. Από όλα αυτά φαίνεται ότι η εμμονή του ποιητή στη λέξη υπαγορεύεται από την κεντρική της θέση στο μήνυμα που θέλει να μεταδώσει ο ποιητής. Το ποίημα ξεκινά ακριβώς από αυτό το εναγώνιο ερώτημα του ποιητή για την ύπαρξη της αλήθεις (που μένει αναπάντητο, όπως όλα τα μεγάλα ερωτήματα που θέτει ο άνθρωπος)

10. Πώς νιώθει ο Τεύκρος όταν συνειδητοποιεί ότι τόσο αυτός όσο και οι συμπολεμιστές του στην Τροία έπεσαν θύματα μιας απάτης που είχε σκηνοθετηθεί τέλεια από τους θεούς;

Η αντίδραση του Τεύκρου στην αποκάλυψη της αλήθειας από την Ελένη κυμαίνεται από την υποταγή στη μοίρα “Έτσι το θέλαν οι θεοί” ως την αμφισβήτηση του θείου “Τι ναι θεός; τι μη θεός; και τι τ’ ανάμεσό τους;” Αρχικά δοκιμάζει έκπληξη από την αποκάλυψη, κάτι που φαίνεται από το στίχο “ –ποιος θα το λεγε-” και από τις κινήσεις του και τις προσπάθειές του να επιβεβαιώσει την παρουσία της “την άγγιξα, μου μίλησε”. Η αρχική αυτή έκπληξη όμως γρήγορα μεταβάλλεται σε αγανάκτηση και οργή, καθώς αναλογίζεται όλα τα μάταια χρόνια του πολέμου, τις απώλειες των συμπολεμιστών, όλα τα θύματα του πολέμου. Και η πληγή γίνεται βαθύτερη όταν σκέφτεται τον αδερφό του και την αυτοκτονία του