της
Κατερίνας Τολίκα*
Η ποίηση, η κριτική, η γραφή, η τέχνη και η ζωή του καλλιτέχνη και του ανθρώπου, αποτελούν τους κύριους άξονες γύρω από τους οποίους υφαίνονται όλα τα ελυτικά θέματα.
Ο ίδιος ο ποιητής στα «Δημόσια και Ιδιωτικά», χωρίς κανένα ‘ίσως’, αποσαφηνίζει την άποψή του για την αμφίδρομη σχέση ζωής και τέχνης, ξεκαθαρίζοντας ότι «ο νόμος της Τέχνης είναι και νόμος της Ζωής». Ο Ελύτης τις οφειλές του στους προγενέστερους και σύγχρονους ποιητές, στους φιλοσόφους και στους δημιουργούς της Τέχνης, τις ανταπέδωσε στο έπακρον, αν και μίλησε στο Άξιον Εστί για ένα ‘κενό ανταπόδοσης’, που κυριαρχεί στον κόσμο μας. Είναι σαφές, λοιπόν, πως οι χαρακτηρισμοί που του αποδόθηκαν κατά καιρούς, είχαν μικρόψυχη χροιά ακόμη και αν βρίσκονται στα όρια της επικίνδυνης εξιδανίκευσης. Η άποψη της Φρ. Αμπατζοπούλου για τα έργα, κυρίως των υπερρεαλιστών, προστατεύει τον ειλικρινή ενθουσιασμό μας για τον ποιητή και τη μεταμορφωτική του σχέση με τον αναγνώστη, αφού εννοεί τον υπερρεαλισμό με τη διττή σημασία της επανάστασης στο επίπεδο του λόγου και της πράξης. Γράφει:
Ο ίδιος ο ποιητής στα «Δημόσια και Ιδιωτικά», χωρίς κανένα ‘ίσως’, αποσαφηνίζει την άποψή του για την αμφίδρομη σχέση ζωής και τέχνης, ξεκαθαρίζοντας ότι «ο νόμος της Τέχνης είναι και νόμος της Ζωής». Ο Ελύτης τις οφειλές του στους προγενέστερους και σύγχρονους ποιητές, στους φιλοσόφους και στους δημιουργούς της Τέχνης, τις ανταπέδωσε στο έπακρον, αν και μίλησε στο Άξιον Εστί για ένα ‘κενό ανταπόδοσης’, που κυριαρχεί στον κόσμο μας. Είναι σαφές, λοιπόν, πως οι χαρακτηρισμοί που του αποδόθηκαν κατά καιρούς, είχαν μικρόψυχη χροιά ακόμη και αν βρίσκονται στα όρια της επικίνδυνης εξιδανίκευσης. Η άποψη της Φρ. Αμπατζοπούλου για τα έργα, κυρίως των υπερρεαλιστών, προστατεύει τον ειλικρινή ενθουσιασμό μας για τον ποιητή και τη μεταμορφωτική του σχέση με τον αναγνώστη, αφού εννοεί τον υπερρεαλισμό με τη διττή σημασία της επανάστασης στο επίπεδο του λόγου και της πράξης. Γράφει:
«Πόσο λοιπόν τα έργα των υπερρεαλιστών καταργούν τη μοναξιά μας; Πόσο μας παρηγορούν; Μήπως από το πολύ να ‘κατανοούμε’ τους ποιητές παραλείψαμε το πιο σημαντικό, να τους βάλουμε στη ζωή μας; Κι όμως ο υπερρεαλισμός τίποτε άλλο δε γύρεψε τόσο πολύ, όσο το να βάλει την ποίηση στη ζωή. Για τον υπερρεαλισμό, το πρόβλημα δεν ήταν να ελευθερωθεί ο στίχος, αλλά ο άνθρωπος».
Όταν ο Ελύτης στην Ακαδημία της Στοκχόλμης ζητάει να του επιτραπεί να μιλήσει ‘στο όνομα της φωτεινότητας και της διαφάνειας’, εννοώντας κυρίως την ελληνική ‘καθαρότητα’, μιλάει για τη ‘μεταμορφωτική επέμβαση’ μέσα στην ‘πραγματικότητα’ κάθε υψηλής ποίησης. Ο στόχος δε του δημιουργού είναι να μην αρκείται στο ‘νυν έχον’ αλλά στο ‘δυνατόν γενέσθαι’. Η αγωνία του
φαίνεται να βρίσκεται στον τρόπο με τον οποίο θα φθάσει ο άνθρωπος στο σχήμα του ‘Αγγέλου’, στην ‘Ομορφιά’, στο υπερβατικό μέρος του εαυτού του, στο «μυστήριο του φωτός». Αυτή του η πρόθεση να διδάξει ή να προβληματισθεί για τα μυστικά σήματα που συνθέτουν την ‘αλήθεια’, για τις συλλαβές και τις λέξεις ‘μιας άγνωστης γλώσσας’, που η ανάγνωση της οδηγεί τον άνθρωπο στην οδό της ‘βαθύτερης αλήθειας’, της αναγέννησης των ποιητών αλλά και των αναγνωστών, των ανθρώπων εν γένει, αποτυπώνεται στο παρακάτω απόσπασμα:
«Ο ωφελισμός δεν άφησε τα μάτια των ανθρώπων ανοιχτά όσο χρειάζεται. Η ομορφιά και το φως συνέβη να εκληφθούν άκαιρα ή ανώδυνα. Και όμως…Η διεργασία που απαιτείται για να φτάσει κανείς στο σχήμα του Αγγέλου είναι, πιστεύω, πολύ πιο επώδυνη από την άλλη, που εκμαιεύει όλων των λογιών τους Δαιμόνους. Βέβαια υπάρχει το αίνιγμα. Βέβαια υπάρχει το μυστήριο. Αλλά το μυστήριο δεν είναι μια σκηνοθεσία που επωφελείται από τα παιχνίδια της σκιάς και του σκότους, για να μας εντυπωσιάσει απλώς: είναι αυτό που εξακολουθεί να παραμένει μυστήριο και μέσα στο απόλυτο φως. Είναι τότε που προσλαμβάνει την αίγλη εκείνη που ελκύει και που την ονομάζουμε ομορφιά. Την Ομορφιά που είναι μια οδός – η μόνη ίσως οδός – προς το άγνωστο μέρος του εαυτού μας, προς αυτό που μας υπερβαίνει. Επειδή αυτό είναι στο βάθος η Ποίηση: η τέχνη να οδηγείσαι και να φτάνεις προς αυτό που σε υπερβαίνει».
Μια μικρή, ενδεικτική αναφορά, στον τρόπο με τον οποίο ορισμένοι ερμηνευτές του Ελύτη αναφέρονται κυρίως στη σχέση του με την ποίηση θεωρούμε πως στο σημείο αυτό είναι επιβεβλημένη. Ο Στέφανος Διαλυσμάς στο δοκίμιό του με τίτλο ‘Η Ποίηση και ο ποιητής Ελύτης’ θα πει :
«ο Ελύτης δεν καταθέτει τις πεποιθήσεις και τις απόψεις του για την ποίηση και τον ποιητή μόνο στα δοκίμια ή τις συνεντεύξεις του. Τα ποιήματά του μιλάνε για τα θέματα αυτά εξίσου με τα πεζά του, ανοίγοντας ένα διάλογο μεταξύ τους».
Ο Παντελής Μπουκάλας σημειώνει για το θέμα αυτό :
«στιγμές – στιγμές, ο Ελύτης διαλέγεται στο βάθος με τον κριτικό Ελύτη, τον πραγματοποιεί και τον τεκμηριώνει».
Η σχέση ανάμεσα στον ποιητή και στην ποίηση, ως πρόσωπο ή ως
αφηρημένη ιδέα, απασχολεί και τον Mario Vitti. Ο προβληματισμός της γενιάς του Τριάντα περί ‘καθαρής ποίησης’, περί ‘απολλώνιας’ ή όχι σύλληψης είναι έντονος. Για τα πρώτα κείμενα του Ελύτη η άποψη του Vitti είναι ότι ανήκουν στην ‘καθαρή ποίηση’, αφού ‘παρά τις μαρτυρίες άμεσων βιωμάτων που παρέχουν εδώ και κει, είναι ποιήματα εμπνευσμένα από την ποίηση’. Το βασικότερο χαρακτηριστικό της καθαρής ποίησης άλλωστε είναι να ερεθίζεται ο
ποιητής περισσότερο από την ιδέα της παρά από τα βιώματα της δικής του ύπαρξης.
Η ποικιλία των ποιητικών τρόπων του Ελύτη, ο διαφορετικός τρόπος γραφής, ο οποίος είναι ήδη εμφανής από τον πρώτο τόμο των Προσανατολισμών που εκδίδεται το 1940, είναι στοιχεία αναγνωρίσιμα. Τα ‘ποιητικά συμφραζόμενα’ της εποχής, στην οποία ο Ελύτης εμφανίζεται το 1935, τελείως επιγραμματικά ήταν, οι νεοσυμβολιστές, ο καρυωτακισμός, ο καβαφικός λόγος (αναξιοποίητος) και η νέα ποιητική γλώσσα με τον ελεύθερο στίχο σε ‘δοκιμαστικό στάδιο’, κατά τον Αλέξανδρο Αργυρίου. Αυτό που αποτελεί έκρηξη το 1935 είναι κυρίως ο ελεύθερος στίχος, που χρησιμοποιείται από το 1930 (εξαίρεση ο Παπατσώνης). Η φυσιολογική συντηρητική αντιμετώπιση θεωρεί πως οι λύσεις που δίδονταν ήταν σε προσωπικό επίπεδο και ο υπερρεαλισμός, που ήδη εμφανίζεται, αντιμετωπίζεται με σκεπτικισμό. Αυτό που παρουσιάζει ενδιαφέρον είναι ότι ο Ελύτης στα πρώτα του ποιήματα ακολουθεί ελεύθερο στίχο και παράλληλα έχει στοιχεία ενός ‘προωθημένου’ συμβολιστή, «που έχει φθάσει την οριακή εκδοχή του μέσω της «καθαρής ποίησης». Ο Mario Vitti θα πει ότι ο Ελύτης «χάρη στον υπερρεαλισμό, ελευθερώθηκε από την εγκράτεια της επιγραμματικότητας». Δεν αποποιείται όμως διόλου την παράδοση, αφού στο έργο του συνυπάρχουν οι «αρχιτεκτονικές δομές της καθαρής ποίησης».
*εκ της διδακτορικής διατριβής αυτής
«ΛΟΓΟΙ ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΣTΟ ΕΡΓΟ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΥΠΕΡΡΕΑΛΙΣΤΩΝ»
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου