Τίς ἦτο ὁ Παῦλος Μελᾶς;

τού

Νικολάου Κωσταρά

Τήν 13ην Ὀκτωβρίου συνεπληρώθησαν 109 ἔτη ἀπό τόν θάνατον τοῦ ἥρωος τοῦ Μακεδονικοῦ Ἀγῶνος Παύλου Μελᾶ. Διά τήν προσφοράν του εἰς τόν Μακεδονικόν ἀγῶνα και τόν τρόπον μέ τόν ὁποῖον ἐκινήθησαν οἱ σύντροφοί του, ἀλλά καί ὁ μακαριστός Μητροπολίτης Καστορίας Γερμανός Καραβαγγέλης, διά νά τόν θάψουν καί νά μή περιέλθη τό σῶμα του εἰς τούς Τούρκους, ἔγραψεν εἰς τήν ἐφημερίδα «ΕΣΤΙΑ» τῆς 12ης Ὀκτωβρίου ὁ κ. Νικόλαος Κωσταρᾶς, τά ἀκόλουθα:

«"Ἑνός ἀνδρὸς τὸ αἷμα ἂν ποτίση τὸ χῶμα τῆς Μακεδονίας, θὰ ξυπνήσουν οἱ κοιμώμενοι, θὰ ἐγκαρδιωθῶσιν οἱ τρομοκρατηθέντες, θὰ φυτρώσωσιν ἐπί τῆς γῆς ἐκδικηταί καὶ σωτῆρες". Αὐτὰ πίστευε ὁ πρωτεργάτης τοῦ Μακεδονικοῦ Ἀγώνα καὶ μὲ τὸ αἷμα του πότισε καὶ ἀνέστησε τὸ δέντρο τοῦ ἀγώνα στὴν Μακεδονία μὲ τὴν ἀναβίωση τοῦ κλεφταρματολισμοῦ.

Καὶ πράγματι ὁ ἡρωικὸς θάνατος τοῦ ἀνθυπολοχαγοῦ Παύλου Μελᾶ στὶς 13 Ὀκτωβρίου 1904 στὰ Στάτιτσα -σημερινὸ χωριὸ Μελᾶς- τῆς περιοχῆς Καστοριᾶς, ἦταν ἕνα γεγονὸς πού συγκλόνισε τοὺς Ἕλληνες καὶ συνέγειρε τὸν Ἑλληνισμό.

Κατὰ τὶς τελευταῖες δεκαετίες ἡ ἡμερομηνία αὐτὴ ἔχει καθιερωθεῖ νὰ τιμᾶται ὡς ἡ συμβολικὴ ἡμέρα ἐνάρξεως τοῦ Μακεδονικοῦ Ἀγώνα (1904-1908). Φέτος οἱ ἑορτασμοὶ ἀποκτοῦν μεγαλύτερη λαμπρότητα διότι ἔχει περάσει ἕνας αἰώνας. Καὶ εἶναι ὑποχρέωσή μας νὰ θυμόμαστε καὶ νὰ τιμοῦμε αὐτοὺς, πού ἀγωνίστηκαν γιά τήν ἐλευθερία τῶν ἑλληνικῶν ἐδαφῶν. Διότι λαὸς πού δὲν τιμᾶ τοὺς μαχητὲς τῆς ἐλευθερίας εἶναι καταδικασμένος νὰ ξαναχάσει αὐτὴ τὴν πολύτιμη ἐλευθερία. Τότε ἀπὸ κάθε γωνιὰ τῆς Ἑλληνικῆς γῆς ἄρχισαν νὰ καταφθάνουν στὴ Μακεδονία γενναῖοι ἄνδρες, πού ἔγιναν δεκτοὶ ἀπό τούς Μακεδόνες καπεταναίους μὲ ἐνθουσιασμό. “Ποτὲ στὴν ἱστορία τοῦ Ἑλληνισμοῦ τόσοι λίγοι δὲν προσέφεραν τόσο πολλὰ μέσα σὲ σύντομο χρονικὸ διάστημα” θὰ τονίσει ὁ Παναγιώτης Κανελλόπουλος γιὰ ἐκεῖνο τὸν Μακεδονικό Ἀγώνα.

Τό Ἔθνος ἔπλασε τοὺς ἥρωές του καὶ τοὺς προίκισε μὲ τὰ γνωρίσματα τῆς προτιμήσεώς του. Ἀποδέκτης καὶ συνεχιστὴς αὐτῆς τῆς παραδόσεως ὑπῆρξε καὶ ὁ Παῦλος Μελᾶς. Νέος ἀξιωματικὸς τοῦ Ἑλληνικοῦ Στρατοῦ, γόνος “καλῆς” οἰκογενείας τῶν Ἀθηνῶν. Γεννήθηκε στὶς 29 Μαρτίου 1870 στὴ Μασσαλία. Ἦταν γιὸς τοῦ Μιχαὴλ καὶ τῆς Ἑλένης, κόρης τοῦ Κεφαλλονίτη μεγαλέμπορου Βουτσινᾶ ἀπὸ τὴν Ὀδησσό. Ἀποφοίτησε ἀπὸ τὴ Σχολὴ Εὐελπίδων τὸ 1891. Ἀπὸ τὰ φοιτητικά του χρόνια ἀναμείχθηκε στὸ Ἐθνικὸ Κίνημα, πού εἶχε ὑψώσει τὴ σημαία τῆς ἀπελευθέρωσης τῶν σκλάβων ἀδελφῶν. Ἀπὸ τὸ 1894 ἔγινε βασικὸ στέλεχος τῆς Ἐθνικῆς Ἑταιρείας καὶ ἀγωνίστηκε γιὰ τὴν διάδοση τῶν σκοπῶν της. Πῆρε μέρος στὸν Ἑλληνοτουρκικὸ πόλεμο τοῦ 1897 ὡς ἀνθυπολοχαγός, ὑπὸ τὸν συνταγματάρχη Ζορμπᾶ.

Ὁ Μακεδονικός Ἀγώνας, πού οὐσιαστικὰ εἶχε ἀρχίσει τὸ 1899, θὰ πάρει δραματικὸ χαρακτήρα τὸ 1903-1904 ὅταν οἱ Βούλγαροι Κομιτατζῆδες διεκδικοῦσαν τὴν Μακεδονία καὶ ὁ ἀγώνας τους στράφηκε κατὰ τῶν Ἑλλήνων. Στὴν Ἀθήνα τὸ κίνημα τοῦ ἀλυτρωτισμοῦ ζωντανεύει σὲ νέα πιὰ βάση: πρέπει νὰ ἀντιμετωπισθεῖ ὁ βουλγαρικὸς κίνδυνος. Ὁ Παῦλος Μελᾶς πρωτοστατεῖ σ' αὐτὴν τὴν κίνηση. Ἡ γυναίκα του Ναταλία τὸ γένος Δραγούμη, εἶναι Μακεδόνισσα. Γυναικάδελφός του ὁ Ἴων Δραγούμης, ἡ ἀκοίμητη συνείδηση τῆς ἐποχῆς του. Παῦλος καὶ Ἴων μοιράζονται τὴν ἴδια ἀγάπη γιὰ τὴν πατρίδα. Στὶς πρῶτες ἑλληνικὲς ἀντάρτικες ὁμάδες στὴ Μακεδονία, ἄρχισε ἡ κινητοποίηση ἀποστολῆς ἐθελοντῶν ἀπὸ τὴν Ἑλλάδα. Ὁ Παῦλος Μελᾶς ἀπέβη ἡ ψυχὴ αὐτῆς τῆς κίνησης.

Οἱ τρεῖς ἔξοδοί του στὴ Μακεδονία ἔχουν περάσει στὴ σφαῖρα τοῦ θρύλου. Οἱ λοχαγοὶ Ἀναστάσιος Παπούλας καὶ Ἀλέξανδρος Κοντούλης καὶ οἱ ἀνθυπολοχαγοὶ Γεώργιος Κολοκοτρώνης καὶ Παῦλος Μελᾶς μπαίνουν μυστικὰ γιὰ πρώτη φορὰ στὴ Μακεδονία τὸν Φεβρουάριο τοῦ 1904, γιὰ νὰ μελετήσουν τὴν κατάσταση καὶ νὰ ὑποδείξουν πρακτικὰ μέτρα. Ὅμως τίθενται σύντομα στὸ στόχαστρο τῶν Τούρκων καὶ ἐξαναγκάζονται νὰ ἀποχωρήσουν. Γιὰ δεύτερη φορὰ ἐπιστρέφει τόν Ἰούλιο ὡς δῆθεν ζωέμπορος Πέτρος Δέδες καὶ γιὰ τρίτη φορά, κάνοντας χρῆσιν τῆς ἄδειάς του, σταλμένος ὅμως ἐπίσημα ἀπὸ τὸ Μακεδονικό Κομιτάτο τῆς Ἀθήνας "ἐξῆλθεν εἰς Μακεδονίαν χωρὶς νὰ ἐννοηθῆ ὑπὸ τῶν ἡμετέρων καὶ τουρκικῶν ἄρχων”. Ἐκεῖ συνηντήθη μετὰ ἐνόπλου σώματος Ἑλλήνων Μακεδόνων, τοῦ ὁποίου μέλη ἦσαν Κρῆτες καὶ Κύπριοι καὶ Μακεδόνες καὶ τοῦ ὁποίου ἀναγνώρισαν τὰς ὑπερόχους ἀρετάς του, τὸν ἀνεκήρυξεν ἀρχηγόν λαβόντα τὸ ψευδώνυμο Μίκης Ζέζας. (Μίκης εἶναι τὸ ὄνομα τοῦ μικροῦ του υἱοῦ, Ζέζε δὲ ἀλβανιστί μαῦρος). Περνᾶ τὰ σύνορα ἀπὸ τὴ μεριὰ τῆς Κοζάνης μὲ σῶμα 35 ἀνδρῶν τὴ νύχτα τῆς 27ης πρὸς 28 Αὐγούστου 1904.

Ἀπὸ τὴν εἴσοδό του στὴ Μακεδονία στὸ σύντομο διάστημα, πού μεσολάβησε ὡς τὸ θάνατό του, φρόντισε νὰ ὀργανώσει τὴν τοπικὴ ἄμυνα καὶ νὰ ἐνισχύσει τὸ φρόνημα τῶν κατοίκων. Προσπάθησε νὰ ἐκφοβίσει τοὺς Βουλγάρους καὶ νὰ ἐπαναφέρει στὸ Πατριαρχεῖο πληθυσμοὺς πού ἀπὸ φόβο εἶχαν προσχωρήσει στὴν Ἐξαρχία. Ἦταν οὐσιαστικὸς ἀρχηγὸς ὅλων τῶν ἀντάρτικων σωμάτων, πού δροῦσαν στὶς περιφέρειες Μοναστηρίου καὶ Καστοριᾶς.

Ὁ ἀγώνας του τερματίστηκε στὸ χωριὸ Στάτιτσα. Ἡ συμμορία τῶν Κομιτατζήδων τοῦ Μήτρου Βλάχου τὸν πρόδωσαν στὶς τουρκικὲς ἀρχὲς κι ἕνα τουρκικὸ ἀπόσπασμα κύκλωσε σύντομα τὸ χωριό. Μετὰ σύντομη ἀνταλλαγὴ πυρῶν κάποια σφαῖρα τὸν βρῆκε στὴ μέση καὶ πέθανε ἔπειτα ἀπὸ μισή ὥρα. Γιὰ νὰ μὴ πέσει ἡ σορὸς τοῦ καπετὰν Μίκη Ζέζα στὰ χέρια τῶν Τούρκων, οἱ σύντροφοι τὸν πῆραν μαζί τους, τοῦ ἔκοψαν τὸ κεφάλι, γιὰ νὰ μὴ τὸν ἀναγνωρίσουν οἱ Τοῦρκοι. Τελικὰ τὰ ὀστᾶ του ἔθαψε ὁ Μητροπολίτης Καστοριᾶς Γερμανὸς Καραβαγγέλης τὸ 1907 στὴ Μητρόπολη τῆς Καστοριᾶς. Ἐκεῖ ἔμειναν ὡς τὸ 1950, ὁπότε μεταφέρθηκαν στὸ διπλανὸ παρεκκλήσι τῶν Ταξιαρχῶν. Ἀπὸ τὴν πρώτη στιγμὴ ὁ Παῦλος Μελᾶς τροφοδοτεῖ ὅλα τὰ εἴδη τοῦ γραπτοῦ λόγου.

Ὁ Παπαντωνίου ἀποκαλεῖ τὸν Μελᾶ ἀϊτὸ καὶ ὁ Παλαμᾶς παλληκάρι: "Στὸν τόπο πού σὲ πλάγιασε τὸ βόλι, ὦ παλληκάρι! /πανάλαφρος ὁ ὕπνος σου...". Τὸν θρύλο, ὅμως, τοῦ Μελᾶ τὸν διατηρεῖ καὶ τὸν γιγαντώνει ἡ λαϊκὴ μούσα. Δημοτικὰ ἄσματα, κυρίως γιὰ τὸν θάνατό του, βρίσκουμε σὲ ὅλα τὰ μήκη καὶ πλάτη τοῦ Ἑλλαδικοῦ χώρου. "Ὁ μύθος τοῦ Παύλου Μελᾶ δηλαδὴ ἡ ἀλήθεια τοῦ Παύλου Μελᾶ, γιατί ὁ μύθος εἶναι ἡ ἀλήθεια, αὐτὸ μένει ὅταν ξεχνᾶμε τὰ πάντα" γράφει ὁ Ν. Γ. Πεντζίκης, ἐνῶ ὁ Μοναστηριώτης Γεώργιος Μόδης -χρονικογράφος τοῦ Μακεδονικοῦ ἀγώνα- τόνισε "Ὑπῆρξε ἀναμφιβόλως ἰδανικὸς ἥρωας, εὐγενέστατος ἄνθρωπος καὶ λαμπρὸς χριστιανός".

Ὁ Παῦλος Μελᾶς ἄφησε στὰ 34 χρόνια τὴν τελευταία του πνοὴ καὶ

ἔγινε ἥρωας καὶ σύμβολο τοῦ Μακεδονικοῦ Ἀγώνα. Ὁ θάνατός του συγκλόνισε τὴν Ἑλλάδα καὶ στάθηκε ἀφορμὴ γιὰ τὴν ἔνταση τοῦ Μακεδονικοῦ Ἀγώνα. Μάλιστα ἐπιγραμματικὰ ὁ Ἴων Δραγούμης τόνισε: "Ὁ Μελᾶς... μὲ τὴ σπίθα του ἄναψε στὸν καθένα, πολλοὶ πού ἦταν τυφλοὶ ὡς τότε εἶδαν". Αὐτὸ ἰσχύει καὶ σήμερα, πού πρέπει νὰ γνωρίζουν οἱ νεώτεροι, γιὰ νὰ κρατηθεῖ ἡ συνέχεια τῆς Μακεδονίας καὶ ἡ ἱστορική της ταυτότητα».