Το κυνήγι των πτυχίων

'Ενα ατομικό-κοινωνικό πρόβλημα 

του

Νεόφυτου Χαριλάου

 

Αν παρατηρήσει κανείς σήμερα το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα στη δομή και τη λειτουργία του και στις παράλληλες εκπαιδευτικές του δραστηριότητες (κρατικές και ιδιωτικές), θα διαπιστώσει ότι είναι στηριγμένο και προσανατολισμένο σε ένα ωφελιμιστικό μοντέλο. Εκείνο που προέχει δηλαδή δεν είναι η παροχή παιδείας και πραγματικής εκπαίδευσης, που σημαίνει πρώτα απ' όλα δημιουργία σκεπτόμενων πολιτών, αλλά η χορήγηση πτυχίων και διπλωμάτων κάθε είδους -χαμηλής σχετικά αξίας-, τα οποία τις περισσότερες φορές είναι χωρίς αντίκρισμα, μιας και στην αγορά εργασίας απαιτούνται άλλου είδους προσόντα απ' αυτά που οι διάφοροι πτυχιούχοι υποτίθεται πως διαθέτουν. 


Η διαμεσολάβηση τρίτων για την εξασφάλιση μιας θέσης εργασίας είναι σχεδόν ο κανόνας. Παλαιότερες αλλά και σύγχρονες έρευνες είναι αποκαλυπτικές για το τι πιστεύουν οι νέοι άνθρωποι σ’ αυτό το ζήτημα. Η πλειονότητα των φοιτητών και των μαθητών πιστεύουν ότι ελάχιστα λαμβάνεται υπόψη το πτυχίο στην αγορά εργασίας και ότι αυτό που παίζει τον σημαντικότερο ρόλο είναι οι γνωριμίες και το πολιτικό μέσο.

Παρόλα αυτά, όλο το σύστημα εκπαίδευσης είναι δομημένο στη λογική της απόκτησης πτυχίων, γιατί οι Έλληνες γονείς, η ελληνική κοινωνία γενικότερα προσδοκά ακόμη ότι το πτυχίο μπορεί να εξασφαλίσει σίγουρη επαγγελματική αποκατάσταση. Αυτή η αντίληψη είναι πολύ παλιά και διαδεδομένη και θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι ανήκει στα κατ' εξοχήν ανθεκτικά στοιχεία του συστήματος αξιών της ελληνικής οικογένειας. Ενισχύθηκε όμως σήμερα ακόμη περισσότερο από τις αυξημένες απαιτήσεις που έχει η αγορά εργασίας, αλλά κυρίως από όλους εκείνους που έχουν κάθε συμφέρον από αυτή την εκπαιδευτική λογική. Αναφέρομαι στα κάθε είδους φροντιστήρια, τα κέντρα σπουδών, τα παραρτήματα ιδιωτικών πανεπιστημίων, που είδαν στην Ελλάδα μια χρυσή ευκαιρία για να θησαυρίσουν. Κοντά σ' αυτούς, θα πρέπει να αναφέρουμε και το ίδιο το ελληνικό κράτος, το οποίο με την πολιτική του καλλιέργησε αυτήν την νοοτροπία, αφού αύξησε σε υπερβολικό βαθμό τους φοιτητές των πανεπιστημίων και δημιούργησε νέα πανεπιστήμια σε όλη την ελληνική επικράτεια, χωρίς να φροντίσει να ανεβάσει την ποιότητά τους.

Αυτή η σχιζοφρενική νοοτροπία της απόκτησης πτυχίων χωρίς αντίκρισμα, που επικρατεί στην Ελλάδα τα τελευταία 25 χρόνια, οπωσδήποτε έχει σοβαρές παρενέργειες στα άτομα που την υφίστανται, αλλά και στο σύνολο της ελληνικής κοινωνίας. Είναι ένα σοβαρό ατομικό, οικογενειακό και κοινωνικό πρόβλημα, οι επιπτώσεις του οποίου δεν έχουν ακόμη αποτιμηθεί, γιατί ασφαλώς δεν έχει κατανοήσει η ελληνική κοινωνία την σοβαρότητά του.

Η πρακτική της συνεχούς απόκτησης πτυχίων ξεκινάει από μικρή ηλικία, από το δημοτικό, εντείνεται στο Γυμνάσιο και κορυφώνεται στο Λύκειο. 'Ολοι οι γονείς επιθυμούν το καλύτερο για το παιδί τους και ασφαλώς, όπως λένε "θέλουν να κάνουν τα πάντα" για να εξασφαλίσουν τις προϋποθέσεις μιας καλής ανατροφής και εκπαίδευσης. Το πρόβλημα όμως δημιουργείται από τη στιγμή που τίθεται το ερώτημα για το πώς θα γίνει αυτό, πώς δηλαδή θα εξασφαλισθούν αυτές οι προϋποθέσεις. 'Ετσι, αναζητούν τις καλύτερες εκπαιδευτικές συνθήκες, το καλύτερο σχολείο γι' αυτά, τους καλύτερους καθηγητές κτλ.

Μέχρις εδώ τα πράγματα θα μπορούσαν να είναι φυσιολογικά, αν στην πρακτική αντιμετώπιση για το πώς πρέπει να εκπαιδευθούν σωστά τα παιδιά δεν υπεισερχόταν ένας άλλος παράγοντας που συνδέεται άρρηκτα με το κυνήγι των πτυχίων. 'Ηδη από το δημοτικό, οι γονείς -επηρεασμένοι ασφαλώς από την περιρρέουσα ατμόσφαιρα αλλά και από το εκπαιδευτικό κατεστημένο- θεωρούν ότι θα πρέπει τα παιδιά τους να ασκηθούν στη λογική της επίδοσης και των συνεχών εξετάσεων, είτε για τις ξένες γλώσσες είτε για τα άλλα μαθήματα, για να μπορέσουν, όταν έρθει η ώρα να αποκτήσουν το πολυπόθητο πτυχίο. Αυτό, αυτόματα διαμορφώνει στα παιδιά, από μικρή ηλικία, μια νοοτροπία ωφελιμιστική, δηλαδή κάνω αυτό για να αποκτήσω το άλλο, επιδιώκω το τάδε για να επιτύχω το δείνα. Για την καλύτερη λοιπόν "εξάσκηση" των μαθητών χρειάζεται η εντατικοποίηση της μάθησης, οπότε επιλέγονται οι πιο "πρόσφοροι" μέθοδοι εκπαιδευτικής άσκησης: ιδιαίτερα μαθήματα, φροντιστήρια, υπερβολικός χρόνος ενασχόλησης με τα μαθήματα, συνεχείς εξετάσεις. Τα διάφορα φροντιστήρια, εκμεταλλευόμενα την αγωνία των γονέων και βρίσκοντας ‘"πεδίον χρήματος λαμπρόν" τα τελευταία χρόνια εισήγαγαν στα προγράμματα εξετάσεών τους νέα διπλώματα. Π.χ. στα αγγλικά μέχρι τώρα ξέραμε ότι τα δύο βασικά διπλώματα ήταν το First Certificate και το Proficiency. Τα ινστιτούτα που παρέχουν αυτά τα διπλώματα έχουν όμως εισαγάγει καινούρια διπλώματα που προετοιμάζουν τον μαθητή γι' αυτά και βεβαίως οι γονείς, πολλές φορές με την προτροπή των καθηγητών, σπεύδουν να εγγράψουν τα παιδιά τους στις εξετάσεις για την απόκτηση αυτών των διπλωμάτων, τα οποία ασφαλώς δεν έχουν καμιά πρακτική χρησιμότητα, πέραν της εξοικείωσης, όπως λένε, των μαθητών με τις εξετάσεις. Το ψυχικό βέβαια κόστος που καταβάλλουν τα παιδιά από αυτήν τη συνεχή προσπάθεια, κανείς δεν το υπολογίζει.

Προσωπικά γνωρίζω μαθήτρια που στη 2α Λυκείου διδασκόταν στο φροντιστήριο τα μαθήματα κατεύθυνσης της 3ης Λυκείου (εκτός βέβαια από αυτά της 2ας), με το σκεπτικό ότι θα προετοιμαστεί καλύτερα για την επόμενη χρονιά. Τα αποτελέσματα ήταν βεβαίως άκρως απογοητευτικά, αφού την επόμενη χρονιά οι επιδόσεις της στις εξετάσεις ήταν πολύ χαμηλές.

Αυτά και χιλιάδες άλλα παραδείγματα δείχνουν την στρεβλή νοοτροπία που έχει διαμορφωθεί στην ελληνική κοινωνία, όσον αφορά την εκπαίδευση, αφού εκπαίδευση = απόκτηση πτυχίου. Η εμπειρία της μάθησης ως αυτόνομης διαδικασίας, ως ενός ταξιδιού γνώσης και αυτογνωσίας έχει χαθεί προ πολλού. Οι μαθητές, ιδιαίτερα στο Γυμνάσιο και το Λύκειο, σε μεγάλο βαθμό έχουν πολύ μεγάλο άγχος και στρες, δεν μαθαίνουν πώς να μαθαίνουν, παπαγαλίζουν για να μπορέσουν να ανταποκριθούν στις εξετάσεις και εν τέλει δεν εκπαιδεύονται. Η λογική τού να μπω σε μια σχολή καλή, δηλαδή να έχω ένα καλό πτυχίο, ελαχιστοποιεί τις πιθανότητες να ασχοληθούν οι μαθητές σε βάθος με τη γνώση, να εξετάσουν τα όποια άλλα ενδιαφέροντά τους, να χαρούν τη ζωή.

Εν τέλει όμως ποιο έχει μεγαλύτερη αξία, ένα "καλό" πτυχίο ή ένας ενήλικας με μια υγιή ψυχή, με ένα σπινθηροβόλο πνεύμα και ένα υγιές σώμα, που έχει χαρεί την ηλικία του και προετοιμάστηκε ουσιαστικά για τον στίβο της ζωής; Κάθε έντιμος και ειλικρινής άνθρωπος θα προτιμούσε το δεύτερο.

Μια ένσταση, που θα προβαλλόταν ίσως από κάποιον καλόπιστο άνθρωπο, θα ήταν η εξής: Δεν θα πρέπει να τίθενται στόχοι στους μαθητές προς επίτευξη; Δεν θα πρέπει να ξέρει ο μαθητής ότι αν κοπιάσει, θα αμειφθεί; Η απάντηση είναι βεβαίως ναι, αλλά δεν θα πρέπει να είναι αυτός ο στόχος, αλλά το φυσικό επακόλουθο μιας προσπάθειας, γιατί διαφορετικά αυτό θα φορτώσει με υπερβολικό άγχος τον μαθητή, θα τον οδηγήσει σε απογοητεύσεις ή ακόμη και σε τραγικές καταστάσεις σε περιπτώσεις αποτυχίας.

Εκείνο που έχει πραγματική εκπαιδευτική αξία δεν είναι οι τίτλοι σπουδών που αποκτούμε, οι βαθμοί που παίρνουμε. Αυτά μπορούν να μας προσδώσουν μια ικανοποίηση πρόσκαιρη, να τονώσουν κάπως την αυτοπεποίθησή μας, ίσως και να μας κάνουν λίγο πιο διακριτούς από τους άλλους. Αυτό που έχει διαχρονική αξία και που είναι το πραγματικό προικιό μας στη ζωή είναι η ψυχική μας καλλιέργεια, η ανάπτυξη του έλλογου στοιχείου μέσα μας, η δημιουργία οράματος για τη ζωή. Κανένα πτυχίο και καμιά καλή επαγγελματική θέση δεν πρόκειται να μας εξασφαλίσουν την ευτυχία, αν πρώτα εμείς δεν προετοιμαστούμε κατάλληλα για αυτό το ταξίδι της ζωής, μέρος του οποίου είναι και το επάγγελμα. Και οι σπουδές μας, μαζί με την προετοιμασία μας για επαγγελματική αποκατάσταση, θα πρέπει να μας δίνουν τα εφόδια γι' αυτό το ταξίδι της ζωής. Κάθε στόχος μας είναι ένα ταξίδι που πρέπει να το κάνουμε, χωρίς όμως βία, χωρίς άγχος, αλλά να ζούμε την κάθε του στιγμή σαν να 'ναι η τελευταία. Και οι σπουδές μας είναι ένα ταξίδι γνώσης και εμπειρίας, που βιώνεται μόνο με την αγάπη σ’ αυτό που κάνουμε και την πνευματική διαύγεια σ' αυτό που κρατάμε.

Ο Καβάφης στο γνωστό του ποίημα Ιθάκη μας μιλάει για το ίδιο πράγμα μέσα από τον ποιητικό του λόγο:

Σα βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη,

Να εύχεσαι νάναι μακρύς ο δρόμος,

Γεμάτος περιπέτειες, γεμάτος γνώσεις. (...) Πάντα στο νου σου νάχεις την Ιθάκη.

Το φτάσιμον εκεί είν’ ο προορισμός σου.

Αλλά μη βιάζεις το ταξίδι διόλου.

Καλλίτερα χρόνια πολλά να διαρκέσει. (...)

Η Ιθάκη σ' έδωσε το ωραίο ταξείδι.

Χωρίς αυτήν δεν θάβγαινες στο δρόμο.

'Αλλα δεν έχει να σε δώσει πια.

Κι αν πτωχική την βρεις, η Ιθάκη δεν σε γέλασε.

'Ετσι σοφός που έγινες, με τόση πείρα, 'Ηδη θα το κατάλαβες οι Ιθάκες τι σημαίνουν.

Το κυνήγι των πτυχίων είναι ένα φαινόμενο, που έχει προσλάβει διαστάσεις κοινωνικού προβλήματος, αφού χιλιάδες παιδιά, με τη σύμπραξη εκπαιδευτικών, γονέων και της πολιτείας, επιδίδονται σ' αυτό, χωρίς να συνειδητοποιούν ότι σπαταλούν χρόνο, ενέργεια και χρήμα άσκοπα και εθίζονται σε ένα τρόπο σκέψης που οδηγεί σε αυταπάτες. Τις παρενέργειες όλης αυτής της νοοτροπίας και πρακτικής τις βιώνει η ελληνική κοινωνία, τις αναγνωρίζει το ελληνικό κράτος και η εκπαιδευτική κοινότητα, αλλά πολύ λίγα κάνει για να τις εξαλείψει. Οι λόγοι που δεν το κάνει είναι πολλοί και ασφαλώς στα περιορισμένα όρια ενός άρθρου δεν μπορούμε να τους αναφέρουμε.

Χρειάζεται ασφαλώς μια γενική αναθεώρηση της μέχρι τώρα πορείας μας ως κοινωνία, να αναρωτηθούμε τι εκπαίδευση θέλουμε για τα παιδιά μας και πώς πρέπει να την θεσμοθετήσουμε. Το κυνήγι των πτυχίων αποτελεί μέρος ενός συνολικού προβλήματος, που δεν είναι μόνο εκπαιδευτικό και κοινωνικό, είναι πρωτίστως υπαρξιακό και φιλοσοφικό μαζί, δηλαδή πώς αντιλαμβανόμαστε τη θέση μας ως άτομα και ο κοινωνία μέσα στον κόσμο. 'Οσο πιο γρήγορα συνειδητοποιήσουμε τη ζημιά που κάνουμε στις νέες γενιές με την αναπαραγωγή αυτής της νοοτροπίας, τόσο πιο εύκολα θα τις απαλλάξουμε από ένα άχθος πολύ βαρύ για τη μετέπειτα ζωή τους.

ΠΗΓΗ