Ἡ θεωρία τῶν ἰδεῶν καί ἡ σχέσις αὐτῆς με τό ἀγαθόν

επιμελεία τοῦ

ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΕΩΡ. ΚΑΤΣΟΥΛΗ

-πτυχιούχου κλασσικῆς φιλολογίας

πανεπιστημίου Ἀθηνῶν

Στην πλατωνική φιλοσοφία, η όλη αναζήτηση της δικαιοσύνης συσχετίζεται με το αγαθό. Είναι η αναζήτηση του αγαθού που καθοδηγεί τον Πλάτωνα στις αναζητήσεις όλων των υπολοίπων. Κατ’αυτόν, ο λόγος που επιλέγονται οι φιλόσοφοι-φύλακες για να ηγηθούν τηςΠολιτείας είναι ακριβώς η ιδιαίτερη σχέση που έχουν με τη σοφία, χάρη στηστρατιωτική, τη φυσική, τη μουσική, τη μαθηματική και τη φιλοσοφική εκπαίδευσηπου έχουν λάβει. Με άλλες λέξεις, η προπαίδεια και η προπαίδευση των φυλάκωνείναι το αναγκαίο προαπαιτούμενο για να μπορούν αυτοί να βλέπουν το αγαθό, όχιμόνο με τα μάτια τους, δηλαδή κυριολεκτικά, αλλά και να το θεώνται μεταφορικά.

Με ποιο τρόπο, λοιπόν, μπορούμε να πλησιάσουμε το αγαθό; Τι χρειάζεται για να το πετύχουμε αυτό; Στο ερώτημα αυτό ο Πλάτων μας απαντά με τρόπο έμμεσο, Σωκρατικό, απορητικό, σχεδόν κρυπτικό.

≪Αληθινός όμως φιλόσοφοι ποιοι είναι κατά τη γνώμη σου;≫

≪Εκείνοι, είπα εγώ, που χαίρονται να αντικρίζουν την αλήθεια [τους της αληθείας

φιλοθεάμονας].≫

Ήδη έχει αναφερθεί από το Σωκράτη ότι:

≪Αν δεν συμβεί, είπα εγώ, ή να κυβερνήσουν στις πολιτείες οι φιλόσοφοι ή να

ασχοληθούν με τη φιλοσοφία ανυστερόβουλα και άξια, αυτοί τους οποίους τώρα

αποκαλούν βασιλιάδες και άρχοντες, έτσι ώστε η πολιτική δύναμη και η φιλοσοφία

να συναντηθούν στο αυτό πρόσωπο, κι αν τούτος ο εσμός όσων σήμερα πορεύονται

χωριστά προς τη μία ή την άλλη κατεύθυνση δεν εμποδιστεί διά της βίας να το κάνει

αυτό, δεν θα ‘χουν τελειωμό φίλε Γλαύκων, οι συφορές για τις πολιτείες, νομίζω

ούτε και για το ανθρώπινο γένος.≫

Συνεπώς, ο ιδανικός κυβερνήτης είναι αυτός που μπορεί καλύτερα απ’ όλους να φέρεις εις πέρας τις ανάγκες της πόλης με τον βέλτιστο τρόπο και μάλιστα υπάρχει ένας τρόπος απόκτησης αυτής της ειδικής γνώσης που επιφυλάσσεται μόνο σε όσους έχουν την κατάλληλη πνευματική και διανοητική προπαίδεια. Στη συνέχεια, ο Πλάτων αντιδιαστέλλει τις γνώσεις που μπορούμε να έχουμε για τον κόσμο σε δόξες, που είναι οι απλές πεποιθήσεις, και σε πραγματικές αλήθειες. Η γνώση που εμφανίζεται με τη μορφή της δόξας δεν αποτελεί – κατά τον Πλάτωνα – μια όντως γνώση, αλλά κινείται σε ένα επιφανειακό μόνο επίπεδο. Αληθινή γνώση είναι μόνο η θέαση των ιδεών. Ο Πλάτων προσπαθεί σε αρκετά σημεία της Πολιτείας να μας δηλώσει με έμμεσο τρόπο πώς αποκτά κανείς τη σοφία:

≪Εκείνον όμως που έχει μεγάλη διάθεση να δοκιμάζει όλα τα μαθήματα και πετάει

η ψυχή του για μάθηση και δε χορταίνει να μαθαίνει, αυτόν δικαίως θα τον πούμε

φίλο της σοφίας και φιλόσοφο˙ έτσι δεν είναι;

Κι ο Γλαύκων είπε: Τέτοιους θα συναντήσεις πολλούς και αλλόκοτους. Κατ’ αρχάς

όλοι εκείνοι που τους αρέσει να παρακολουθούν τα θεάματα συγκαταλέγονται,

νομίζω, σ’ αυτούς, γιατί χαίρονται να μαθαίνουν κάτι, εκείνους πάλι που τους

αρέσουν τα ακούσματα είναι κάπως παράξενο να τους βάλει κανείς μαζί με τους

φιλοσόφους, αφού ποτέ δεν θα το αποφάσιζαν από μόνοι τους να καταπιαστούν με

ένα φιλοσοφικό επιχείρημα ή να έλθουν σε μια συζήτηση σαν αυτή εδώ, ενώ

απεναντίας – λες και έχουν νοικιάσει τα αυτιά τους – δεν αφήνουν χορό για χορό

στα Διονύσια, σε πόλη ή σε χωριό, που να μην τρέξουν να τον δουν και να τον

ακούσουν.≫

Το αποκορύφωμα αυτής του της προσπάθειας να μας πει με έμμεσο τρόπο το πώς αποκτάται η σοφία, είναι η διάκριση του κόσμου σε δύο επιμέρους κόσμους. Η πλατωνική υπόθεση είναι ότι πέρα από τον φανερό κόσμο των αισθητών πραγμάτων, ο οποίος είναι ψευδεπίγραφος, υπάρχει και ένας κόσμος αληθινών αντικειμένων, ο οποίος είναι κρυφός και δεν παρουσιάζεται στους ανθρώπους, αλλά υφίσταται παράλληλα προς την εξωτερική πραγματικότητα και δυστυχώς δεν είναι προσβάσιμος σε όλους˙ αντιθέτως, μάλιστα, είναι προσβάσιμος μόνο

≪στους

της αληθείας φιλοθεάμονας≫.

Ορίστε ένα μικρό απόσπασμα στο οποίο φαίνεται ξεκάθαρα η αντίθεση μεταξύ γνώμης και γνώσης

≪ “Υπάρχει άραγε, καλέ μας άνθρωπε”, θα του πούμε, “έστω κάποιο από αυτά τα

πολλά όμορφα πράγματα που να μην μπορεί να φανεί και άσχημο; Κι από τα δίκαια

που να μην μπορεί να φανεί και άδικο; Κι από τα όσια που να μην μπορεί να φανεί

και ανόσιο;”≫

Στην πλατωνική Πολιτεία, η αλήθεια συνδέεται με τη γνώση του γενικού και του καθολικού.

Το ≪είναι≫ εκφράζεται μέσα από την ιδέα, η οποία αποτελεί αντικείμενο

γνώσης και αντιδιαστέλλεται προς την απλή πεποίθηση (δόξα). Εγείρονται επίσης

ορισμένα ζητήματα προτεραιότητας του επιστημολογικού έναντι του οντολογικού

διαχωρισμού των πραγμάτων ενώ τίθεται διαρκώς και το ερώτημα του ποιος είναι ο

δίκαιος και τι είναι η δικαιοσύνη (και σε ατομικό και σε συλλογικό επίπεδο).

≪Έτσι, εκείνο που μας μένει ακόμη να βρούμε είναι, όπως φαίνεται, αυτό το οποίο

μετέχει και στα δύο, στο είναι αλλά και στο μη είναι, χωρίς ωστόσο να μπορεί

κανείς να το χαρακτηρίσει ούτε απολύτως είναι ούτε απολύτως μη είναι, έτσι ώστε,

εάν φανερωθεί, να δικαιούμαστε να το αποκαλούμε ως κάτι το οποίο είναι δυνατόν

να αποτελεί αντικείμενο γνώμης, αποδίδοντας έτσι στα άκρα τα άκρα, και στα

ενδιάμεσα, πάλι, τα ενδιάμεσα.≫

Στο ανωτέρω απόσπασμα διαφαίνεται με αρκετή καθαρότητα μια μείζων αβεβαιότητα του Πλάτωνα: τα πράγματα μπορεί να είναι και να μην είναι (και είναι και δεν είναι). Κατά τον Πλάτωνα, όλα τα πράγματα του εξωτερικού κόσμου δεν μας παρέχουν αληθινές γνώσεις ούτε έχουν αληθινή διάσταση. Για να σχηματίσουμε λοιπόν στέρεες γνώσης για τη θέση του πράγματος στον κόσμο χρειαζόμαστε μια έννοια. Μια αναγκαία προϋπόθεση για να μπορέσουμε όντως να ξεχωρίσουμε τα αντικείμενα είναι να έχουμε πρόσβαση στο περιεχόμενο της έννοιάς τους, έτσι ώστε να μπορούμε να αντλήσουμε γενικά συμπεράσματα γι' αυτά. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, τα αισθητά πράγματα μπορεί να αλλάξουν, να μεταβληθούν, να φθαρούν, να αναπτυχθούν, να καταπέσουν κλπ. Έτσι, οι μεταβολές της αισθητής πραγματικότητας ματαιώνουν, κατά τον Πλάτωνα, κάθε πρόσβασή μας στην αληθινή και αμετάβλητη γνώση. Ωστόσο, το ότι αλλάζουν τα ίδια τα πράγματα δε συνεπάγεται κατ’ ανάγκην αυτό που υποστηρίζει ο Πλάτων, ότι δηλαδή δεν μπορούμε να τα γνωρίσουμε. Για ποιο λόγο η εξέλιξη ή η μεταβολή των πραγμάτων (το ≪δυνάμει≫ που γίνεται ≪ενεργεία≫ κατά τον Αριστοτέλη) δεν μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο γνώσης;

Υπ’ αυτήν την έννοια, ο Πλάτων δείχνει να συγχέει τους δύο διαχωρισμούς:

i. Ναι μεν χρειαζόμαστε έναν γενικό ορισμό ως προς ένα αντικείμενο, ο οποίος δε θα ισχύει μόνο για το συγκεκριμένο αντικείμενο αλλά θα περιλαμβάνει γενικούς όρους για να καλύπτονται περισσότερα αντικείμενα (ναι στην επιστημολογική γενίκευση)

ii. Δεν είναι όμως καθόλου απαραίτητο να μπούμε σε έναν μεταφυσικό κόσμο όπου υπάρχει αυτή η ιδέα ως καθαρή έννοια για να ικανοποιήσουμε τη θεμιτή απαίτησή μας για ένα γενικό ορισμό.

Από πού ξεκινάει όμως αυτή η πλατωνική αμφισβήτηση του αισθητού κόσμου; Ίσως

από την ορθή διαπίστωση ότι το ≪ποιος είναι δίκαιος≫ θα πρέπει να το αναζητήσουμε με ένα γενικό και στέρεο κριτήριο που δε θα σχετίζεται με αυτά που λέει η αγορά, δηλαδή δεν μπορεί να υιοθετηθούν ως κριτήριο για το τι είναι δίκαιο οι αντιλήψεις του συρμού. Ωστόσο, φτάνει άραγε η ανάγκη αναζήτησης ενός γενικού κριτηρίου για να επιχειρήσει ο Πλάτων ένα τέτοιο άλμα στη θεωρία των ιδεών; Το συγκεκριμένο άλμα μας αφήνει πραγματικά άναυδους και πρώτον απ’ όλους τον μαθητή του Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη, ο οποίος αναφέρει χαρακτηριστικά: ≪ίππο μεν οίδα, ιππότητα ουχ οίδα!≫. Μάλιστα, στο έργο του ≪μετά τα φυσικά≫, ο Σταγειρίτης φιλόσοφος αναφέρει χαρακτηριστικά:

≪περὶ δὲ τῶν ἰδεῶν πρῶτον αὐτὴν τὴν κατὰ τὴν ἰδέαν δόξαν ἐπισκεπτέον, μηθὲν

συνάπτοντας πρὸς τὴν τῶν ἀριθμῶν φύσιν, ἀλλ' ὡς ὑπέλαβον ἐξ ἀρχῆς οἱ πρῶτοι

τὰς ἰδέας φήσαντες εἶναι. Συνέβη δ' ἡ περὶ τῶν εἰδῶν δόξα τοῖς εἰποῦσι διὰ τὸ

πεισθῆναι περὶ τῆς ἀληθείας τοῖς Ἡρακλειτείοις λόγοις ὡς πάντων τῶν αἰσθητῶν

ἀεὶ ῥεόντων, ὥστ' εἴπερ ἐπιστήμη τινὸς ἔσται καὶ φρόνησις, ἑτέρας δεῖν τινὰς

φύσεις εἶναι παρὰ τὰς αἰσθητὰς μενούσας・ οὐ γὰρ εἶναι τῶν ῥεόντων ἐπιστήμην.≫

Δυστυχώς θα μείνουμε με την απορία ≪γιατί ο Πλάτων θεώρησε αναγκαίο να επιχειρήσει αυτό το αμφίβολο άλμα, διατυπώνοντας τη μεταφυσική θεωρία των ιδεών, προκειμένου να βρει λύσεις που να ικανοποιούν τα ερωτήματα που έθεσε≫. Ο Πλάτων απλώς πετάει στο τραπέζι τη θεωρία των ιδεών, χωρίς να μας λέει και πολλά επ’ αυτής. Ωστόσο, η κρυφή ατζέντα της πλατωνικής θεωρίας των ιδεών δεν μπορεί παρά να είναι η εξής ευδιάκριτη: υπάρχουν δύο αντιτιθέμενες διαστάσεις της πραγματικότητας:

· το είναι από τη μία και το γίγνεσθαι από την άλλη

· η γνώση από τη μία και η γνώμη από την άλλη

· οι αιώνιες, αμετάβλητες ιδέες από τη μία και η αμφισημία των αισθητών πραγμάτων από την άλλη

Με τη διατύπωση της θεωρίας των ιδεών, ο Πλάτων θέλει να συγκροτήσει το επιχείρημα της γνώσης κατά τρόπο σταθερό. Ό, τι είναι μεταβλητό, δηλαδή ό, τι δεν είναι αιώνιο, ενιαίο και αμετάβλητο δεν μπορεί να διασφαλίσει αυτή τη σταθερότητα αλλά την υπονομεύει. Ωστόσο, το ότι οι (ηθικοί) κανόνες αφορούν καταστάσεις ρευστότητας δε σημαίνει απαραίτητα ότι επηρεάζεται η σταθερότητα και η αλήθεια της γνώσης την οποία συγκροτούν. Συνεπώς, το συγκεκριμένο επιχείρημα του Πλάτωνα είναι προβληματικό στη συγκρότησή του. Σημειωτέον ότι ο Πλάτων είχε επηρεαστεί πολύ και από τη σχέση του με τους Πυθαγόρειους και με τα μαθηματικά, τα οποία μας παραπέμπουν στη μία και μοναδική βέβαιη γνώση – η αλήθεια είναι πάντως ότι τα έργα του Πλάτωνος αντιλαμβάνονται συνήθως με τη μυστικιστική τους διάσταση τα μαθηματικά και όχι με την έννοια της μιας και μοναδικής γνώσης που προσφέρουν. Αξίζει, για παράδειγμα, να αναφερθούμε σε ορισμένους μαθηματικούς υπολογισμούς που επικαλείται ο Πλάτων, όπως ότι η ευδαιμονία του φιλοσόφου είναι 927 φορές μεγαλύτερη από του κοινού ανθρώπου ή ότι ο αριθμός 13.600.000 είναι ο αριθμός κλειδί για τη βέλτιστη αναπαραγωγή στην πόλη κλπ.

Εν πάση περιπτώσει, στις αναπτύξεις που ακολουθούν, αντί για στέρεα φιλοσοφικά επιχειρήματα υπέρ της θεμελίωσης της θεωρίας των ιδεών, ο Πλάτων επιστρατεύει τρεις αλληγορίες. Μιλώντας για τον φύλακα-φιλόσοφο, ο οποίος μπορεί να θεάται το αγαθό, ο Πλάτων παρατηρεί ότι:

≪έχοντας το βλέμμα του στραμμένο σε οντότητες μιας αιώνιας και αναλλοίωτης τάξης, οι οποίες ούτε αδικούν ούτε αδικούνται η μια από την άλλη, οντότητες τακτοποιημένες, όλες, σύμφωνα με το λόγο, τις μιμείται και προσπαθεί όσο το δυνατόν περισσότερο να εξομοιώνεται με αυτές.≫

 Η αλληγορία του σπηλαίου:

Η αφήγηση της αλληγορίας είναι η εξής: όλοι εμείς είμαστε δεσμώτες σε ένα σπήλαιο με τα πρόσωπά μας στραμμέναπρος το εσωτερικό τοίχωμα της σπηλιάς. Ακριβώς πίσω μας βρίσκεται μιαεστία φωτιάς, ενώ υπάρχουν κάποιοι άνθρωποι ανάμεσα σε εμάς και στηφωτιά, οι οποίοι υψώνουν ορισμένα αντικείμενα, με αποτέλεσμα εμείς ναμην βλέπουμε τα ίδια τα αντικείμενα αλλά την προβολή της σκιάς τους στον τοίχο του σπηλαίου, προς τον οποίον είμαστε στραμμένοι. Όλοι μας, λοιπόν, είμαστε κατ’ αρχήν δεσμώτες. Ο φιλόσοφος είναι αυτός που μέσα από το κακοτράχαλο μονοπάτι της σοφίας θα φτάσει μέχρι την φωτιά και θα την δει (μαζί και τα αντικείμενα) έξω από τα δεσμά του και τις σκιές. Μάλιστα, ο φιλόσοφος θα προσλάβει την αληθινή πραγματικότητα όχι μέσω των αισθήσεών του αλλά θα την θεαθεί με έναν διαφορετικό τρόπο πρόσληψης. Τέλος, αφού ο φιλόσοφος αντικρίσει τη φωτιά και την αλήθεια, θα πρέπει – κατά τον Πλάτωνα – να επιστρέψει στο σπήλαιο, να πει στους άλλους δεσμώτες τι είδε και να αναλάβει την εξουσία. Γιατί όμως πρέπει να γυρίσει ο φιλόσοφος στην ελεεινή πραγματικότητα των δεσμωτών και να τους εξηγήσει την ιδέα του απόλυτου αγαθού που έχει συλλάβει; Γιατί να γίνει πολιτικός/κυβερνήτης και να ανέχεται όλους αυτούς που θα τον λοιδορούν και θα τον βρίζουν; Μπορεί άραγε να υποστηριχθεί ότι η πηγή αυτής της υποχρέωσης είναι το αίσθημα αλτρουισμού που διακατέχει τον φιλόσοφο προς τους γύρω του; Υπάρχει ολωσδιόλου το στοιχείο του αλτρουισμού στην Πολιτεία του Πλάτωνα;

Η prima facie απάντησή μας θα πρέπει να είναι αρνητική. Στην πλατωνική Πολιτεία, όταν ο καθένας κάνει τα εαυτού, όλα θα δουλεύουν ρολόι και άρα θα περιττεύει ο αλτρουισμός (ίσως το μοναδικό στοιχείο αλτρουισμού στην πλατωνική Πολιτεία να είναι η σωφροσύνη των δημιουργών). Υπ’ αυτήν την έννοια, η πιθανότερη απάντηση στο ερώτημά μας είναι ότι ο Πλάτων μάλλον πίστευε ότι το θεωρείν του αγαθού που

επέτυχε ο φιλόσοφος θα έμενε ατελές, αν παρέμενε στο στάδιο της προσωπικής γνώσης χωρίς επάνοδο στο σπήλαιο προς απελευθέρωση ων δεσμωτών (από τα δεσμά των αισθήσεων). Αυτός είναι ο λόγος που επιβάλλει στον φιλόσοφο να επιστρέψει στο μίζερο σπήλαιο.

Πηγή: Σχολή Νομικών, Οικονομικών & Πολιτικών Επιστημών

Τμήμα Νομικής