Τα μέσα μαζικῆς ἐπικοινωνίας καί ὁ ρόλος αυτῶν

των

Καλλιόπης Παπακωνσταντίνου

και Λεωνίδα Κατσίρα

«Το μέσο είναι το μήνυμα, είναι εκείνο που προσδιορίζει

και ελέγχει την κλίμακα και την μορφή

των ανθρωπίνων σχέσεων και δραστηριοτήτων»

Marshall Mcluhan  

Kαναδός φιλόσοφος και κοινωνιολόγος.

 

ΤΑ ΜΕΣΑ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

*

1. Τα Μ.Μ.Ε. και οι λειτουργίες που επιτελούν
2. Βασικά στοιχεία της μαζικής επικοινωνίας
3. Επιδράσεις των Μ.Μ.Ε.
3.1 Γενικά για τις επιδράσεις των Μ.Μ.Ε.
3.2 Κατασκευή και αναπαράσταση της πραγματικότητας
4. Μ.Μ.Ε., πολιτική, οικονομία και πολιτισμός
5. Εκτίμηση του ρόλου των Μ.Μ.Ε.

1. Τα Μ.Μ.Ε. και οι λειτουργίες που επιτελούν

 Επικοινωνώ σημαίνει «γίνομαι κοινωνός», «μέτοχος». μεταδίδω και δέχομαι μηνύματα, μοιράζομαι βιώματα με κάποιον ή κάποιους άλλους. Η επικοινωνία αποτελεί έκφραση της κοινωνικότητάς μας. Είναι ανθρώπινη ανάγκη και συστατικό στοιχείο των ανθρώπινων σχέσεων. Η γλώσσα (στον προφορικό και γραπτό λόγο), η τέχνη σε όλες τις μορφές της, οι γκριμάτσες, οι χειρονομίες, η μόδα, τα μηνύματα μέσω της κινητής τηλεφωνίας και τόσα άλλα αποδεικνύουν πόσο διαρκώς θέλουμε να επικοινωνούμε, να δίνουμε το στίγμα μας, να συμμετέχουμε στον κόσμο που μας περιβάλλει.
 Η εξέλιξη της επικοινωνίας παρουσιάζει τα εξής στάδια:

 α) Στην αρχαιότητα ήταν κατά κύριο λόγο διαπροσωπική και προφορική. Οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν υλικά για να γράφουν (πέτρα στην αρχή, πάπυρο και περγαμηνή στη συνέχεια), που δύσκολα μπορούσαν να τα επεξεργασθούν και ήταν ακριβά και σπάνια.

 β) Το χαρτί ως κύρια και φτηνή γραφική ύλη αντικατέστησε σταδιακά την περγαμηνή στην Ευρώπη κατά την περίοδο 1200-1400 μ.Χ. Η εφεύρεση της τυπογραφίας από τον Γουτεμβέργιο (Gutenberg) στα μέσα του 15ου αιώνα αποτέλεσε σταθμό στην εξέλιξη της γραπτής επικοινωνίας. Η τυπογραφία εξασφάλισε τη γρήγορη και σίγουρη διάδοση των ιδεών.

 γ) Η βιομηχανική επανάσταση και η δημιουργία της καπιταλιστικής κοινωνίας επέφεραν ραγδαίες εξελίξεις και στην επικοινωνία που έγινε μαζική. H μεταβίβαση μηνυμάτων και πληροφοριών απευθύνεται πλέον σε απεριόριστο (και απροσδιόριστο) αριθμό ανθρώπων, σε ευρύ, όπως λέμε, κοινό.

 δ) Στη σύγχρονη μεταβιομηχανική κοινωνία της ψηφιακής τεχνολογίας υπάρχει η δυνατότητα πρόσβασης σε τεράστιο αριθμό πληροφοριών με μεγάλη ταχύτητα. Η ψηφιακή τεχνολογία είναι καθοριστική για την ανάπτυξη της σύγχρονης επικοινωνίας.
 Σημειώστε ότι η επικοινωνία διαφέρει από την ενημέρωση. Στην ενημέρωση υπάρχει μονόδρομη ροή μεταβίβασης πληροφοριών από τον πομπό στον δέκτη. Στην επικοινωνία, όμως, λειτουργούν και μηχανισμοί ανατροφοδότησης: ο δέκτης δηλαδή έχει τη δυνατότητα να ελέγξει, να επηρεάσει τη δράση του πομπού όπως για παράδειγμα είναι η συμμετοχή ακροατών σε ραδιοφωνικές εκπομπές, η ανάγνωση επιστολών του αναγνωστικού κοινού κτλ. Αυτό γίνεται ιδιαιτέρως αντιληπτό στα νέα μέσα επικοινωνίας που είναι διαδραστικά, όπως π.χ. το διαδίκτυο. Το ακρωνύμιο λοιπόν Μ.Μ.Ε. σχηματίζεται από τα αρχικά γράμματα των λέξεων: Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας.
 Μ.Μ.Ε. θεωρούνται τα βιβλία, ο τύπος (εφημερίδες και περιοδικά), ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η τηλεόραση, οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές, γενικά ό,τι συμβάλλει στη διακίνηση ιδεών και πληροφοριών και απευθύνεται στο ευρύ κοινό.

 Μερικές από τις σημαντικότερες λειτουργίες των Μ.Μ.Ε. είναι:
  α) Η πληροφόρηση – ενημέρωση: Τα Μ.Μ.Ε. ενημερώνουν το κοινό για ό,τι συμβαίνει στην τοπική ή την παγκόσμια κοινότητα. Τον ρόλο αυτό, βέβαια, σήμερα επιτελεί κυρίως η τηλεόραση, ο τύπος και όλο και περισσότερο το διαδίκτυο.
 β) Η ψυχαγωγία - διασκέδαση: Tα Μ.Μ.Ε. συμβάλλουν στην ψυχαγωγία και τη διασκέδαση. Σε τι διαφέρει όμως η ψυχαγωγία από τη διασκέδαση; Η ψυχαγωγία (ετυμ. αγωγή ψυχής) βοηθά στην καλλιέργεια και την ενίσχυση αξιών. Διαφέρει από τη διασκέδαση που αποσκοπεί απλώς στη δημιουργία ευχάριστης διάθεσης, αναψυχής κτλ. Έτσι, για παράδειγμα η ανάγνωση ενός έργου κλασικής λογοτεχνίας προσφέρει κατά τεκμήριο στον αναγνώστη τόσο διασκέδαση όσο και ψυχαγωγία, ενώ η ανάγνωση ενός περιοδικού ποικίλης ύλης του προσφέρει κατά κύριο λόγο διασκέδαση.
 γ) Η εκπαίδευση – επιμόρφωση: Τα Μ.Μ.Ε. έχουν παιδαγωγικό χαρακτήρα. Μεταδίδουν γνώσεις, διευρύνουν τους ορίζοντες του κοινού, το βοηθούν να αποκτήσει κριτική ικανότητα, να διασταυρώσει την αξιοπιστία των πληροφοριών που δέχεται κ.ά.
 δ) Η πολιτική κοινωνικοποίηση: Τα Μ.Μ.Ε. αποτελούν σήμερα τον κύριο μηχανισμό, μέσω του οποίου μεταφέρονται στο κοινό πληροφορίες για τα πολιτικά πράγματα. Κατά συνέπεια, καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό τις πολιτικές επιλογές και διαμορφώνουν την κοινή γνώμη. Το κοινό επηρεάζεται από τα Μ.Μ.Ε. περισσότερο από ό,τι στο παρελθόν. Για παράδειγμα η τηλεόραση παίζει μεγαλύτερο ρόλο στην ενημέρωση των πολιτών για τις πολιτικές εξελίξεις από τη συμμετοχή τους σε πολιτικές συναντήσεις, συγκεντρώσεις κτλ.

 ε) Ο έλεγχος της πολιτικής εξουσίας. Τα Μ.Μ.Ε. ασκούν μεγάλη επιρροή στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης, αποτελούν επομένως παράγοντα που δεν μπορούν να αγνοούν οι κυβερνήσεις. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε που τα Μ.Μ.Ε. αποκαλούνται «τέταρτη εξουσία»: αξιολογούν, κρίνουν, ελέγχουν την άσκηση των άλλων παραδοσιακών εξουσιών (λειτουργιών) του κράτους, της νομοθετικής, της εκτελεστικής και της δικαστικής.

2. Βασικά στοιχεία της μαζικής επικοινωνίας

 Bασικά στοιχεία της μαζικής επικοινωνίας είναι:

 α) Ο πομπός είναι αυτός που στέλνει το μήνυμα στον δέκτη με τη βοήθεια κάποιου μέσου. Πομπός είναι για παράδειγμα, ο δημοσιογράφος, ο παρουσιαστής, ο σχολιαστής, οποιοσδήποτε γράφει, λέει, παρουσιάζει κάτι σε κάποιο Μ.Μ.Ε. Στόχος του είναι η αποτελεσματική επικοινωνία.

 β) Το μέσο είναι οποιοδήποτε φυσικό ή τεχνικό στοιχείο που χρησιμοποιείται για να μεταβιβαστεί το μήνυμα από τον πομπό στον δέκτη, όπως η φωνή, τα δίκτυα κτλ.
 γ) Το μήνυμα είναι η πληροφορία που ο πομπός μεταβιβάζει στον δέκτη. Μπορεί να περιέχει πληροφόρηση, γνώση, να συντελεί στην ανάπτυξη κριτικής σκέψης, να προσφέρει ψυχαγωγία, κτλ. Σκοπός του πομπού είναι να γίνει κατανοητό το μήνυμα από τον δέκτη. Το μήνυμα της μαζικής επικοινωνίας απευθύνεται σε όλους χωρίς αποκλεισμούς.
 δ) Ο δέκτης είναι αυτός που λαμβάνει το μήνυμα του πομπού. Στη διαπροσωπική επικοινωνία δέκτης είναι το άλλο άτομο, με το οποίο για παράδειγμα συζητάμε. Στη μαζική επικοινωνία, δέκτης είναι το κοινό, οι αναγνώστες, οι ακροατές, οι τηλεθεατές. Συνήθως, το κοινό δεν είναι ομοιογενές, μπορεί να διαφοροποιείται ανάλογα με το επίπεδο μόρφωσης, την ηλικία, τις αξίες του κτλ.

 ε) Το αποτέλεσμα είναι η επίδραση του μηνύματος στον δέκτη που καταλήγει στην τροποποίηση της συμπεριφοράς του, όπως για παράδειγμα η προβολή ενός διαφημιστικού μηνύματος που αποσκοπεί στο να πείσει τον καταναλωτή να αγοράσει ορισμένο προϊόν, ακόμα και αν δεν το χρειάζεται.

3.1. Γενικά για τις επιδράσεις των Μ.Μ.Ε.

 Η επίδραση της μαζικής επικοινωνίας στο κοινό εξαρτάται, μεταξύ άλλων, από τους εξής παράγοντες:

 α) Από το είδος του μέσου. Άλλη επίδραση ασκεί η εφημερίδα που έχει έντυπη μορφή και άλλη η τηλεόραση ή το διαδίκτυο που βασίζονται στην εικόνα και τον ήχο. Για τη χρήση π.χ. του διαδικτύου απαιτούνται ειδικές γνώσεις. Ως εκ τούτου, αποκλείονται από τη χρήση του όσοι δεν κατέχουν τις γνώσεις αυτές. Αυτοί είναι, όπως λέμε, «τεχνολογικά αναλφάβητοι». Ενδεικτικό είναι ότι η χρήση του διαδικτύου είναι περισσότερο δημοφιλής στους νέους σε σχέση με τα άτομα μεγαλύτερης ηλικίας.
 β) Από το περιεχόμενο του μηνύματος. Η σαφήνεια, η απλότητα και η επανάληψη του μηνύματος παίζουν καθοριστικό ρόλο στην επίδραση. Το μήνυμα γίνεται καλύτερα αποδεκτό αν είναι ψυχαγωγικό- ευχάριστο. Τα μέσα που συνδυάζουν εικόνα, ήχο, κίνηση ασκούν αποτελεσματικότερη επιρροή από τα μέσα που είναι αποκλειστικά ακουστικά (ραδιόφωνο, C.D.). Χαρακτηριστικό παράδειγμα η κυκλοφορία ενός νέου C.D. που συνδυάζεται με την προώθηση ενός νέου τραγουδιού μέσω βιντεοκλίπ.

 γ) Από τα χαρακτηριστικά του κοινού, όπως η ηλικία, το μορφωτικό επίπεδο, η αγοραστική δύναμη κτλ. Έτσι, όπως ήδη αναφέραμε, το διαδίκτυο χρησιμοποιείται από τους νέους, αλλά και από όσους έχουν τη δυνατότητα να αγοράσουν Η/Υ, να έχουν πρόσβαση σε Η/Υ, στο διαδίκτυο κτλ.

 Με βάση τις λειτουργίες που επιτελούν τα Μ.Μ.Ε. διαμορφώνονται και οι επιδράσεις που ασκούν στο κοινό. Έτσι, τα Μ.Μ.Ε. επιδρούν:

 α) Στην πληροφόρηση – ενημέρωση του κοινού: τα Μ.Μ.Ε. βομβαρδίζουν το κοινό νύχτα – μέρα μ’έναν ωκεανό πληροφόρησης που περιλαμβάνει αδιακρίτως από τα πιο σημαντικά μέχρι τα πιο ασήμαντα μηνύματα. Μήπως όμως η υπερπληροφόρηση μετατρέπεται σε μη πληροφόρηση; Πόση αξιοπιστία έχουν όλες οι πληροφορίες, τον καταιγισμό των οποίων δεχόμαστε καθημερινά; Είμαστε σε θέση να ελέγξουμε την εγκυρότητά τους; Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το διαδίκτυο, το οποίο σίγουρα μπορεί να θεωρηθεί ως ένα «παράθυρο στον κόσμο», μια τεράστια ηλεκτρονική βιβλιοθήκη. Ωστόσο, η άντληση των πληροφοριών από το διαδίκτυο απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή. Ο καθένας μπορεί για παράδειγμα να δημιουργήσει τη δική του ιστοσελίδα και να καταχωρίσει ό,τι θέλει σε αυτή, χωρίς κανέναν έλεγχο. Η χρήση του διαδικτύου επιβάλλεται να γίνεται με μεγάλη προσοχή και μόνο από αναγνωρισμένες ιστοσελίδες, όπως π.χ. αυτές που διέρχονται μέσα από τα φίλτρα του πανελλήνιου σχολικού δικτύου (www.sch.gr).

β) Στην ψυχαγωγία και τη διασκέδαση: ο χώρος, ο χρόνος, τα αντικείμενα, οι άνθρωποι, όλα γίνονται θέαμα. Έτσι, όμως, η αξία πολλές φορές μετατοπίζεται από το είναι στο φαίνεσθαι, από το περιεχόμενο στην εξωτερική εμφάνιση.
 γ) Στην εκπαίδευση: η χρήση των Η/Υ και γενικότερα των πολυμέσων (‘multimedia’) γενικεύεται στην εκπαίδευση όλων των βαθμίδων. Ενδεικτικά αναφέρουμε την καθημερινή εφαρμογή εκπαιδευτικών λογισμικών, την εξ αποστάσεως εκπαίδευση (μέσω ‘e – learning’) κτλ. Σήμερα, ανάμεσα στις τεχνολογικά ανεπτυγμένες και τις τεχνολογικά «υποανάπτυκτες» χώρες δημιουργείται ένα «ψηφιακό χάσμα», που είναι δύσκολο να εξισορροπηθεί. Στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης αναπτύσσονται πολιτικές για την «Κοινωνία της Πληροφορίας» που αντιμετωπίζουν το πρόβλημα αυτό με μέτρα, όπως για παράδειγμα είναι: η σύνδεση των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων με δίκτυα, η πρόσβαση σε ηλεκτρονικές βιβλιοθήκες, η χρηματοδότηση προγραμμάτων για επιμόρφωση των εκπαιδευτικών στις νέες τεχνολογίες κ.ά.

 δ) Στην πολιτική κοινωνικοποίηση: ήδη από τον 19ο αιώνα με την ανάπτυξη των έντυπων μέσων ενημέρωσης, οι ασκούντες την πολιτική εξουσία κατάλαβαν τη δύναμη και τη σημασία των Μ.Μ.Ε., οπότε προσπάθησαν να τα ελέγξουν.
 Τα Μ.Μ.Ε. ενημερώνουν τους πολίτες και αποτελούν ένα δημόσιο βήμα γι’αυτούς. Τα νέα μέσα, ιδίως το διαδίκτυο, αποτελούν, όπως είδαμε, ένα φτηνό και αποτελεσματικό μέσο διάδοσης πληροφοριών και οργάνωσης εκστρατειών («διαδικτυακός ακτιβισμός»).

 Eνδεικτικά αναφέρουμε την ανάπτυξη σύγχρονων επαγγελματικών κλάδων, όπως ο σχεδιασμός (design), η προτυποποίηση (styling) και βέβαια η πολιτική επικοινωνία, στα πορίσματα της οποίας καταφεύγουν πολλοί πολιτικοί για να βελτιώσουν τη δημόσια εικόνα τους (image).

 ε) Στην άσκηση της πολιτικής εξουσίας: τα Μ.Μ.Ε. ελέγχουν επίσης τον τρόπο άσκησης της πολιτικής εξουσίας. Για να μπορούν να ασκούν τον ελεγκτικό τους ρόλο, πρέπει να παραμένουν αδέσμευτα και ανεξάρτητα από την εκάστοτε κυβέρνηση. Σήμερα, εξακολουθούν να υπάρχουν χώρες, στις οποίες τα Μ.Μ.Ε. ελέγχονται από το κράτος και ασκούν κυβερνητική προπαγάνδα.
 Εξίσου επικίνδυνο είναι να ελέγχονται τα Μ.Μ.Ε. από μικρό αριθμό ιδιωτών που τα χρησιμοποιούν για να αποκτήσουν πολιτική επιρροή, να εκλεγούν σε δημόσια αξιώματα κτλ. Για αυτόν τον λόγο ο πλουραλισμός (πολυφωνία) στην πληροφόρηση αποτελεί ουσιώδες αίτημα σε μια δημοκρατική πολιτεία.

3.2. Κατασκευή και αναπαράσταση της πραγματικότητας

 Τα Μ.Μ.Ε. διαμεσολαβούν ανάμεσα στην πραγματικότητα και το κοινό. Τα μηνύματα που μεταδίδουν αποτελούν αναπόφευκτα μια ερμηνεία της πραγματικότητας. Αυτό συμβαίνει ακόμη και στην περίπτωση του ρεπορτάζ που θεωρείται κατά τεκμήριο η πιο αντικειμενική μετάδοση ειδήσεων. Στη σύνταξη για παράδειγμα ενός άρθρου εφημερίδας έχει ιδιαίτερη σημασία η επιλογή του τίτλου, των λέξεων, της διατύπωσης, ακόμα και της στίξης για τον τρόπο με τον οποίο θα «αναπαρασταθεί» ένα γεγονός της επικαιρότητας. Αυτό μπορείτε να το διαπιστώσετε πολύ εύκολα, αν συγκρίνετε την παρουσίαση του ίδιου γεγονότος από διαφορετικές εφημερίδες. Άλλο παράδειγμα είναι η αποτύπωση της πραγματικότητας με τεχνικά μέσα. Ακόμη και μια φωτογραφία ειδησεογραφίας περιέχει στοιχεία σκηνοθεσίας. Η εντύπωση που προκαλεί εξαρτάται για παράδειγμα από τη γωνία λήψης. Αν και απαθανατίζει μια πραγματική στιγμή, αποτελεί ωστόσο διαμεσολαβημένη αποτύπωση της πραγματικότητας μέσα από τον φωτογραφικό φακό και τη ματιά του φωτογράφου.
 Τα Μ.Μ.Ε. είναι ένα παράθυρο στον κόσμο, μπορεί όμως να γίνουν και ένας παραμορφωτικός καθρέφτης της πραγματικότητας. Η εικόνα της πραγματικότητας που πολλές φορές τα Μ.Μ.Ε. παρουσιάζουν στο κοινό είναι επίπλαστη. Τα «ψευδογεγονότα», όμως, συχνά φαντάζουν πιο πιστευτά από τα πραγματικά. Αυτό μπορεί να γίνει με πολλούς τρόπους, όπως:

•  Με την επιλεκτική παρουσίαση θεμάτων της καθημερινής ζωής. Ό,τι δεν παρουσιάζεται στα Μ.Μ.Ε., θεωρείται πλέον περίπου ανύπαρκτο. Για παράδειγμα, γνωρίζουμε πιο πολλά για τη ζωή των καλλιτεχνικών αστέρων, παρά για τα προβλήματα της φτώχιας, της λειψυδρίας,του αναλφαβητισμού που επικρατούν σε πολλές χώρες της Αφρικής.
•  Με τη σκηνοθεσία, όπως το κοντινό τηλεοπτικό πλάνο (ζουμ) σε συγκινημένα ή έκπληκτα πρόσωπα ή σε γκριμάτσες επιδοκιμασίας, αποδοκιμασίας, σε κινήσεις νευρικότητας, τρυφερότητας, ενθουσιασμού που συναρπάζουν το κοινό.
•  Με την απόκρυψη γεγονότων (για παράδειγμα με την απόκρυψη της κακοδιαχείρισης του δημόσιου χρήματος) ή με την αποκάλυψη όσων δεν πρέπει να αποκαλυφθούν, όπως η ιδιωτική ζωή δημόσιων προσώπων.

4. Μ.Μ.Ε., πολιτική, οικονομία και πολιτισμός

 Τα Μ.Μ.Ε. σχετίζονται:

 α) Με την πολιτική: τα Μ.Μ.Ε. παρέχουν τον δίαυλο για τη διεξαγωγή πολιτικού διαλόγου. Διαμορφώνουν σε μεγάλο βαθμό τις πολιτικές στάσεις και αξίες, οπότε καθορίζουν τις πολιτικές και εκλογικές επιλογές των πολιτών. Στο πέμπτο κεφάλαιο είδαμε ότι σήμερα ανοίγονται και νέες δυνατότητες, όπως η ηλεκτρονική διακυβέρνηση, που διευκολύνουν τις δημοκρατικές διαδικασίες, τη φιλικότερη προς τον πολίτη λειτουργία της Δημόσιας Διοίκησης

 Το πεδίο της επικοινωνίας ρυθμίζεται κατ’αρχάς από την Πολιτεία με κριτήρια ποιότητας και αντικειμενικότητας που προβλέπονται από το Σύνταγμα. Υπάρχει, άλλωστε, και η ανεξάρτητη αρχή του Εθνικού Ραδιοτηλεοπτικού Συμβουλίου (Ε.Σ.Ρ.), που, όπως είδαμε, εποπτεύει τη λειτουργία των ραδιοτηλεοπτικών μέσων.
 Οι βασικές αρχές ραδιοτηλεοπτικών και εκδοτικών επιχειρήσεων ορίζονται με νόμους, προκειμένου να διαφυλάσσεται το γενικό συμφέρον. Για παράδειγμα ο ν. 3592/2007 ρυθμίζει, μεταξύ άλλων, την παροχή ραδιοτηλεοπτικών υπηρεσιών μέσω ευρυζωνικών δικτύων, τη χορήγηση άδειας για τη μετάδοση σήματος μέσω δορυφόρων με απευθείας εκπομπή προς το κοινό κ.ά., με σκοπό τη διασφάλιση της πολυφωνίας στην ενημέρωση και την πληροφόρηση, την αντικειμενική και με ίσους όρους μετάδοση πληροφοριών και ειδήσεων, την ποιοτική στάθμη των προγραμμάτων, τη διαφάνεια και τον υγιή ανταγωνισμό στον χώρο των Μ.Μ.Ε..
 Το τοπίο, όμως, σήμερα αλλάζει, ιδίως σε ό,τι αφορά τον τύπο, με τη λεγόμενη «αυτορρύθμιση»: τα δικαιώματα, οι υποχρεώσεις, η συμπεριφορά όσων μετέχουν στη δημόσια επικοινωνία ρυθμίζονται και με κανόνες που προέρχονται από τις ίδιες τις ενώσεις και τα επαγγελματικά σωματεία του χώρου. Αυτό γίνεται για να διαφυλαχθεί η ελευθερία της έκφρασης και να μην αλλοιωθεί ο καίριος ρόλος των Μ.Μ.Ε. στον έλεγχο της πολιτικής εξουσίας. Για παράδειγμα, ο κώδικας δημοσιογραφικής δεοντολογίας επιτάσσει λ.χ. μια πληροφορία να διασταυρώνεται πριν μεταδοθεί. Αν ένας δημοσιογράφος παραβεί τον κώδικα δημοσιογραφικής δεοντολογίας, κινδυνεύει να διαγραφεί από τη δημοσιογραφική ένωση στην οποία ανήκει, μειώνεται η αξιοπιστία του στον κύκλο του κτλ.
 β) Με την οικονομία. Τα ιδιωτικά Μ.Μ.Ε. είναι επιχειρήσεις και ως τέτοιες λειτουργούν με τους κανόνες των επιχειρήσεων, αποσκοπούν δηλαδή στο κέρδος. Επομένως, οι ιδιώτες ιδιοκτήτες των Μ.Μ.Ε. καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό τις πολιτικές και άλλες απόψεις που μεταδίδονται από αυτά.
 Ιδιαίτερη περίπτωση είναι η διαφήμιση. Αποτελεί κατ’αρχάς το όχημα, μέσω του οποίου παρέχονται πληροφορίες στο καταναλωτικό κοινό για τα προϊόντα που κυκλοφορούν. Οι διαφημίσεις δημιουργούνται από ευφάνταστους επαγγελματίες που εργάζονται σε μεγάλες διαφημιστικές επιχειρήσεις. Είναι ελκυστικές, πολλές φορές έξυπνες, χιουμοριστικές, με υψηλή αισθητική, κάποιες μάλιστα αγγίζουν την καλλιτεχνική δημιουργία.

Ταυτόχρονα, όμως, οι διαφημίσεις καθορίζουν τις καταναλωτικές συνήθειες, την αισθητική, τη μόδα, ακόμα και την κουλτούρα. Δημιουργούν ενίοτε ανάγκες τεχνητές, προκειμένου να σπεύσει το κοινό να τις καλύψει αγοράζοντας τα διαφημιζόμενα προϊόντα, τα οποία μπορεί να είναι και βλαπτικά όπως ο καπνός, το αλκοόλ κτλ.

 Τα χρειαζόμαστε πραγματικά όλα αυτά τα προϊόντα που αγοράζουμε ή μήπως νομίζουμε ότι τα χρειαζόμαστε; Και χρειαζόμαστε στ’ αλήθεια διαρκώς περισσότερα, για να συμβαδίζουμε με τη μόδα (να είμαστε ‘trendy’) και «μέσα στα πράγματα» (‘in’); Ποιος προβάλλει αυτά τα πρότυπα; Ποιος δημιουργεί τη μόδα;
 Τα Μ.Μ.Ε. εξαρτώνται πλέον τόσο πολύ από τις διαφημιστικές επιχειρήσεις που τα χρηματοδοτούν, που πολλές φορές αυτές συναποφασίζουν ως χορηγοί, για θέματα όπως: πόσες και ποιες σελίδες θα αφιερώσει μια εφημερίδα για διαφημιστικές καταχωρίσεις, ποια προγράμματα θα προβληθούν στην τηλεόραση και σε ποια ζώνη τηλεθέασης, πώς θα καταρτισθεί το πρόγραμμα των ολυμπιακών αγώνων, προκειμένου να εξασφαλισθεί η μεγαλύτερη δυνατή τηλεθέαση κ.ο.κ. Μήπως, λοιπόν, γινόμαστε κι εμείς, το κοινό, μηχανικά γρανάζια ενός ατέρμονος παιχνιδιού που έχει στόχο την όλο και μεγαλύτερη κατανάλωση;

 γ) Με τον πολιτισμό. Τα Μ.Μ.Ε. παράγουν μαζικά και τυποποιημένα πολιτισμικά προϊόντα. Προβάλλουν τη μαζική, την ομοιογενοποιημένη κουλτούρα. Οι πολυεθνικοί κολοσσοί των Μ.Μ.Ε. ενδιαφέρονται για το άνοιγμα νέων αγορών και την επέκταση των επιχειρήσεων τους σε όλο τον κόσμο. Διαδίδουν έτσι ιδέες, εικόνες, αξίες, πρότυπα συμβατά με έναν συγκεκριμένο τρόπο ζωής. Χαρακτηριστική είναι η επικράτηση των κινηματογραφικών παραγωγών του Χόλυγουντ έναντι π.χ. του ευρωπαϊκού κινηματογράφου, ο οποίος, όμως, εξακολουθεί να ανθίσταται.
 

5. Εκτίμηση του ρόλου των Μ.Μ.Ε.

 Ζούμε σήμερα στην «κοινωνία της πληροφορίας». Οι δυνατότητες που προσφέρουν οι νέες ψηφιακές τεχνολογίες στους τομείς της ενημέρωσης, της πολιτικής, της εκπαίδευσης, της ψυχαγωγίας και γενικά της επικοινωνίας είναι εντυπωσιακές. Από την άλλη, όμως, τα Μ.Μ.Ε. παρεμβαίνουν ανάμεσα σε εμάς και την «πραγματικότητα», ασκούν δηλαδή ένα ρόλο διαμεσολαβητή. Το γεγονός αυτό επιβάλλει την υιοθέτηση κριτικής στάσης απέναντι στις δυνατότητες που μας προσφέρουν τα Μ.Μ.Ε. Επειδή ο ρόλος των Μ.Μ.Ε. είναι σημαντικός σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής, είναι απαραίτητο να υπόκεινται σε έλεγχο από φορείς της κοινωνίας των πολιτών.

 Λαμβάνοντας υπόψη τα θέματα που εξετάσαμε μέχρι τώρα, μπορούμε να συνοψίσουμε μερικά από τα θετικά στοιχεία της μαζικής επικοινωνίας ως εξής:
 Τα Μ.Μ.Ε.:

 α) Αποτελούν ένα παράθυρο στα γεγονότα και στον κόσμο.
 β) Προσφέρουν ψυχαγωγία καθώς και έναν εύκολο τρόπο επαφής με την τέχνη.
 γ) Έχουν παιδαγωγικό χαρακτήρα.

 δ) Διευκολύνουν τις σύγχρονες συναλλαγές, τις επαφές σε όλο τον κόσμο.
 ε) Ελέγχουν τον τρόπο άσκησης της κρατικής εξουσίας και μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να συμβάλουν π.χ. στην καλύτερη λειτουργία της δημόσιας διοίκησης (ηλεκτρονική διακυβέρνηση).

 Από την άλλη πλευρά τα Μ.Μ.Ε. έχουν και αρνητικά στοιχεία, όπως:
 α) Είναι πολλές φορές «o παραμορφωτικός καθρέφτης» της πραγματικότητας.
 β) Λειτουργούν ενίοτε ως όχημα άσκησης προπαγάνδας, ως μέσα ελέγχου συνειδήσεων με τα πρότυπα που προβάλλουν. Για παράδειγμα με την προβολή της βίας, του εύκολου κέρδους, του φαίνεσθαι έναντι του είναι.
 γ) Καλλιεργούν τον καταναλωτισμό.

 δ) Πολλές φορές, όχι μόνο δεν τηρούν τους κανόνες δεοντολογίας, αλλά καταπατούν και τους νόμους. Παραβιάζουν έτσι αρκετές φορές τα δικαιώματα του ατόμου, όπως σε περιπτώσεις που θίγεται η προσωπικότητα, η τιμή και η ιδιωτική ζωή κάποιων ατόμων, με τη δημοσιοποίηση ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων χωρίς τη συγκατάθεσή τους.

 Τα Μ.Μ.Ε. διαμορφώνουν όρους και τρόπους ζωής. Αυτό γίνεται με έναν ευχάριστο, πολλές φορές διασκεδαστικό, ανώδυνο τρόπο. Για παράδειγμα η τηλεόραση μπορεί να μετατρέψει τους τηλεθεατές σε άτομα παθητικά και καθηλωμένα μπροστά στους δέκτες τους, αντικοινωνικά, ανίκανα να αντιληφθούν την «πλύση εγκεφάλου» που υφίστανται, πρόθυμα να υιοθετήσουν ακόμα και επικίνδυνα πρότυπα, που τους παρέχονται, ωστόσο, μ’ έναν διασκεδαστικό και ξεκούραστο τρόπο.

Εθίζονται έτσι για παράδειγμα στον καταναλωτισμό, σε σκηνές βίας τις οποίες πολλές φορές, ιδίως τα παιδιά, σπεύδουν να μιμηθούν με τραγικές συνέπειες καθώς συγχέουν τις τηλεοπτικές εικόνες με την πραγματικότητα.
 Πώς, όμως, θα επιλέξουμε την καταλληλότερη εκπομπή, το ποιοτικότερο έντυπο, την εγκυρότερη ιστοσελίδα; Όταν οι πληροφορίες που διοχετεύονται από τα Μ.Μ.Ε. γίνονται αντικείμενο συζήτησης, αξιολόγησης και κριτικής αποτίμησης, τότε μπορούμε να αντλήσουμε από αυτά ψυχαγωγία, γνώσεις, σφαιρική ενημέρωση. Οι γονείς και οι δάσκαλοι μπορούν να παίξουν σημαντικό ρόλο προς αυτήν την κατεύθυνση σχολιάζοντας, φιλτράροντας και εξηγώντας αυτά που συμβαίνουν στην οθόνη.
 Το ζητούμενο είναι τα Μ.Μ.Ε να αποτελέσουν έναν μοχλό ανάπτυξης της κριτικής μας σκέψης. Επιβάλλεται να μάθουμε να «διαβάζουμε» κριτικά τα Μ.Μ.Ε., ακόμη και την πιο μικρή λεπτομέρεια που κρύβεται πίσω από τον ήχο, το κείμενο, την εικόνα. Ο περιορισμός των αρνητικών και η ενίσχυση των θετικών επιδράσεων είναι η πρώτη ενέργεια που ίσως αφορά όλους. Προς αυτή την κατεύθυνση στοχεύει η εκπαίδευση του κοινού να μάθει να βλέπει, να ακούει, να πάψει να είναι παθητικός δέκτης, αλλά ένας μέτοχος της επικοινωνίας σε εγρήγορση.

• Μ.Μ.Ε. - Μαζική επικοινωνία - Πολιτική πληροφόρηση, ενημέρωση – Διαφήμιση – Ψυχαγωγία – Διασκέδαση – Πομπός – Δέκτης – Μήνυμα – Μέσο – Αυτορρύθμιση - Διαμεσολάβηση