Αἱ ἔννοιαι τῆς προπαγάνδας καί τοῦ λαϊκισμοῦ

Φαινόμενα λαϊκισμού - Η προπαγάνδα

των

Καλλιόπης Παπακωνσταντίνου

και Λεωνίδα Κατσίρα

Oι λαϊκιστές ηγέτες είναι συνήθως χαρισματικές προσωπικότητες. Ο μαγνητισμός που ασκούν στις μάζες φτάνει σε σημείο προσωπολατρίας. Η περίπτωση του προέδρου της Αργεντινής, συνταγματάρχη Χουάν Ντομίνγκο Περόν (1895 – 1974) από πολλούς θεωρείται από τις πιο χαρακτηριστικές λαϊκιστή ηγέτη. Το μέγεθος της πίστης και της λατρείας των Αργεντίνων για την ηγεσία του αποδεικνύεται και από την ισχύ που απέκτησε η γυναίκα του Εβίτα Περόν (1919 -1959). Η Εβίτα διέθετε ρητορεία και δημαγωγική ικανότητα. Ανέλαβε το Υπουργείο Εργασίας και καλλιέργησε στενή επαφή με την εργατική τάξη και τα συνδικάτα. Έγινε η πρώτη φεμινίστρια της Αργεντινής και κατέβασε τις γυναίκες στους δρόμους για να διεκδικήσουν δικαίωμα ψήφου.

(Πηγή: Η μεγάλη Ιστορία του 20ου αιώνα,

Εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2002)

***

Έχετε αναζητήσει υλικό για κάποιο θέμα της επικαιρότητας και έχετε αναλογισθεί ποτέ αν αυτό ήταν προϊόν προπαγάνδας;  Εξετάσατε φερ’ ειπείν τον τρόπο, με τον οποίο παρουσιάστηκε το συγκεκριμένο θέμα από τα Μ.Μ.Ε., π.χ. αν η παρουσίαση έγινε με τεκμηριωμένη επιχειρηματολογία ή ήταν προπαγανδιστική, αν η προσέγγιση ήταν δημαγωγική κ.ο.κ.; Πότε θεωρείτε ότι έχετε ικανοποιητική ενημέρωση για ένα θέμα; Πόσο σημαντική θεωρείτε την πλουραλιστική ενημέρωση;

*

 Λαϊκότητα και λαϊκισμός, δύο έννοιες που ως κέντρο αναφοράς τους έχουν τον λαό. Σε τι όμως διαφέρουν; Το επίθετο «λαϊκός» αναφέρεται σε αυτόν που ανήκει στον λαό ή που προέρχεται από τον λαό. Η «λαϊκότητα» αναφέρεται στον χώρο της πολιτικής, εκφράζει τη συμμετοχή, την παρουσία του λαού στην άσκηση της πολιτικής εξουσίας και την ανύψωσή του σε καθοριστικό παράγοντα της ιστορίας. Λαϊκισμός είναι η κατ’ επίφαση λαϊκότητα, δηλαδή αυτό που δείχνει να είναι λαϊκό, ενώ στην πραγματικότητα δεν είναι.

 Ο λαϊκισμός στηρίζεται στην εσκεμμένη ανειλικρίνεια (π.χ. στη διάδοση κάποιου θέματος που δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα), στην παραπλάνηση και τον εφησυχασμό του λαού, με στόχο την καθοδήγηση και ποδηγέτησή του. Ο λαϊκισμός στοχεύει στον πατερναλισμό. (Ο πατερναλισμός αφορά την τάση κάποιου να φέρεται προστατευτικά και κηδεμονευτικά σε κάποια πρόσωπα).
 

Ο λαϊκιστής ηγέτης θέτει σκοπίμως ψευτοδιλήμματα, όπως «εχθροί ή φίλοι», «ταραξίες ή φιλήσυχοι», «αλλογενείς ή γηγενείς», με απώτερο σκοπό την καλλιέργεια ανασφάλειας στον λαό, ώστε να αυτοπροβληθεί στη συνέχεια ο ίδιος σαν προστάτης και σωτήρας. Στο σημείο αυτό έγκειται και η πιο επικίνδυνη συνέπεια του λαϊκισμού που μπορεί να μετασχηματίσει την διαφορετικότητα σε εχθρότητα και να παρωθήσει έτσι στην ξενοφοβία και σε κάθε μορφής ρατσισμό.
 Ο λαϊκισμός απαντάται τόσο στο κοινωνικό όσο και στο πολιτικό επίπεδο. Στο κοινωνικό επίπεδο φαινόμενα λαϊκισμού συναντάμε στη γλώσσα, την τέχνη, την επιστήμη κτλ. Ειδικότερα, ο λαϊκισμός στην τέχνη έχει να κάνει με τη μαζική κουλτούρα, τον εκχυδαϊσμό και την προβολή του εμπορικού και όχι του ποιοτικού (για παράδειγμα. μερικά περιοδικά ποικίλης ύλης ή «εύπεπτα» τηλεοπτικά προϊόντα και θεάματα). Στο πολιτικό επίπεδο, ο όρος έχει συνδεθεί με την εξαπάτηση του λαού, τη δημαγωγία, τη χειραγώγηση, την καλλιέργεια προσωπολατρίας. Στοχεύει στην πολιτιστική υποβάθμιση του λαού και την καθήλωσή του στο περιθώριο των εξελίξεων.

*

 Προπαγάνδα είναι η στοχευμένη διάδοση πεποιθήσεων, αντιλήψεων με σκοπό να επηρεαστεί η κοινή γνώμη, ώστε οι πολίτες να υιοθετήσουν ορισμένη στάση και κατ’ επέκταση να προβούν σε ορισμένες ενέργειες. Διαφέρει από την πειθώ που χρησιμοποιεί επιχειρήματα και τεκμήρια. Αντίθετα, η προπαγάνδα αποτελεί συνειδητή προσπάθεια να πεισθεί το άτομο να αποδεχθεί κάποια πεποίθηση άκριτα ή να κάνει κάποια επιλογή. Συνήθως, αυταρχικά καθεστώτα που δεν έχουν τη συναίνεση του λαού, καταφεύγουν σε αυτή την τεχνική για να χειραγωγήσουν την κοινή γνώμη προκειμένου να εξασφαλίσουν την παραμονή τους στην εξουσία.

 Τα μέσα (τεχνικές διάδοσης) που χρησιμοποιεί η προπαγάνδα για να εξυπηρετήσει τους σκοπούς της είναι ο προφορικός λόγος (συζήτηση, διαλέξεις, ημερίδες, συνέδρια, ειδησεογραφικά πρακτορεία, κυβερνητικές δηλώσεις κτλ.), ο γραπτός λόγος (προκηρύξεις, επιστολές, εφημερίδες, βιβλία, κτλ.). Επίσης, η χρησιμοποίηση κάθε μορφής τέχνης, του θεάτρου, του κινηματογράφου, της ζωγραφικής, της λογοτεχνίας κτλ. Μέσον διάδοσης προπαγάνδας στην σημερινή εποχή αποτελεί και το διαδίκτυο.

Τόσο ο λαϊκισμός, όσο και η προπαγάνδα ευνοούνται από τους εξής παράγοντες:

 • Την έλλειψη παιδείας και κριτικής ικανότητας, που καθιστούν το άτομο έρμαιο στα χέρια των λαϊκιστών/προπαγανδιστών, με αποτέλεσμα να μην μπορεί να διακρίνει τον γνήσιο πολιτικό από τον δημαγωγό.
 • Την πολιτική απάθεια. Η αδιαφορία του λαού για συμμετοχή του στη δημόσια ζωή αφενός, και η υπερβολική φιλοδοξία ορισμένων πολιτικών αφετέρου, καθιστούν τον λαό εύκολο θήραμα των λαϊκιστών/προπαγανδιστών.

 Η ανύψωση του μορφωτικού επιπέδου του λαού, καθιστά τον πολίτη ικανό να αντιταχθεί στην ευτέλεια του λαϊκισμού και σε κάθε μορφή προπαγάνδας. Η συμμετοχή του στα «κοινά» παραγκωνίζει τους λαϊκιστές και προπαγανδιστές ηγέτες και τις πολιτικές τους.
 Ένα είδος προπαγάνδας πάντως ασκείται και σε δημοκρατικά πολιτεύματα για θεμιτούς όμως σκοπούς. Για παράδειγμα, στη διάρκεια του Δευτέρου παγκόσμιου πολέμου τόσο τα βρετανικά, όσο και τα αμερικάνικα Μ.Μ.Ε. έκαναν προπαγάνδα (εκστρατεία) υπέρ της πολεμικής προσπάθειας για να ανυψώσουν το ηθικό του κοινού, αλλά και να το εκπαιδεύσουν σε τρόπους προστασίας. Σύγχρονο παράδειγμα αποτελούν οι εκστρατείες ενημέρωσης που γίνονται κατά καιρούς για την ευαισθητοποίηση των πολιτών, π.χ. από το Υπουργείο Μεταφορών για την ασφαλή οδήγηση ή από διάφορες οργανώσεις, όπως η Greenpeace για τα μέτρα προστασίας του περιβάλλοντος κ.ά.