της
Μαριαλένας Σαρρή
1. Ταυτότητα και πολιτισμός
Ο όρος ταυτότητα προσδιορίζει τα επιμέρους στοιχεία ομάδων ή ατόμων, τα οποία προσδίδουν μία συγκεκριμένη υπόσταση. Αποτελεί τον όρο μέσω του οποίου οι ομάδες ή τα άτομα αυτά, αυτοπροσδιορίζονται, μέσω συγκεκριμένων ομοιογενών στοιχείων, επιτυγχάνοντας συνάφεια των κοινών χαρακτηριστικών και την διατήρησή των τελευταίων, από ενδεχόμενο κίνδυνο εξάλειψης τους. Παράγωγο στοιχείο της ταυτότητας είναι, ο αυτοπροσδιορισμός του ατόμου μέσω αυτής. Οι ταυτότητες δεν αποτελούν σταθερά και αμετάβλητα στοιχεία. Πρόκειται για νοητικές κατασκευές που διαμορφώνονται σταδιακά σύμφωνα με τις εκάστοτε κοινωνικές, πολιτικές και ιστορικές συνθήκες[1].
Ο όρος πολιτισμός είναι ένας όρος που αναπτύχθηκε ιδιαίτερα από την περίοδο της Αναγέννησης και μετά ενώ, πρόκειται για έναν όρο που σημασιοδοτείται διαφορετικά ανάλογα με την χρονική περίοδο, τον τόπο, την χρήση και τους σκοπούς τους οποίους εξυπηρετεί[2]. Αρχικά χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει τους κοινωνικούς τρόπους συμπεριφοράς που προέβαλαν την ανωτερότητα των αριστοκρατικών τάξεων απέναντι στην κοινωνική συμπεριφορά ανθρώπων που ζούσαν εκτός της αυλικής κοινωνίας και κατ’ επέκτασιν, στην διάρκεια των αιώνων που ακολούθησαν, στην διάκριση των λαών που ζούσαν εκτός των ορίων του γνωστού κόσμου,για να περιγράψει την κατάσταση των «αγρίων και βάρβαρων λαών». Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα η έννοια του πολιτισμού εντάσσεται στην εξελικτική οπτική της εποχής, στη θέση δηλαδή ότι υπάρχει εξέλιξη και πρόοδος του ανθρώπου μέσα από διαδοχικά στάδια πολιτισμού. Η έννοια του πολιτισμού, όμως, είναι στενά συνδεδεμένη και με την έννοια της φυλής. Η παρουσία λοιπόν ενός ανώτερου σταδίου πολιτισμού σε μία κοινωνία συνδέεται με γενετικά και φυλετικά χαρακτηριστικά που χρησιμοποιούνται ως συνώνυμο τελικά των πολιτισμικών, γλωσσικών στοιχείων και εν τέλει των εθνικών ομάδων.
2. Εθνικά κράτη, εθνικισμός και εθνική ταυτότητα
Η δημιουργία των εθνικών κρατών κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα ήταν αποτέλεσμα της ανάγκης επαναπροσδιορισμού της ταυτότητας εθνών που κινδύνευαν να χαθούν, στα πλαίσια των μέχρι τότε πολυεθνικών αυτοκρατορικών συστημάτων, (όπως ήταν η αυτοκρατορία του Ναπολέοντα και η Οθωμανική αυτοκρατορία), καθώς και την ανάγκη για τη δημιουργία νέων γεωπολιτικών ορίων, (ανεξάρτητων δηλαδή εθνικών κρατών), μέσα από τις αρχές που διακήρυξε η Γαλλική επανάσταση. Η τελευταία, διέδωσε στους λαούς την έννοια της αυτοδιάθεσης και της εθνικής συνείδησης, δηλαδή του εθνικισμού, που προσέλαβε διάφορες μορφές ανάλογα με τις συνθήκες στις οποίες διαμορφώθηκε. Μία μορφή από αυτές ήταν ο κρατικός και πολιτισμικός εθνικισμός. Αυτός ο εθνικισμός εξέφραζε την ανάγκη για διατήρηση της εθνικής ιστορικής μνήμης, τη διάδοση και συντήρηση του πολιτισμού μιας εθνικής κοινότητας, με κοινή ταυτότητα, γλώσσα και κουλτούρα[7]. Δηλαδή, τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά προηγούνται της δημιουργίας του έθνους, ενώ τα κοινά αυτά χαρακτηριστικά καθορίζουν το «έθνος» ανεξάρτητα από τη θέληση μεμονωμένων ατόμων, στη βάση των κοινών γνωρισμάτων.
Η διαδικασία διαμόρφωσης όμως αυτού του εθνικισμού, σχετίζεται άμεσα και με τη διαδικασία του κοινωνικού εκσυγχρονισμού μέσα από την παρέλευση των παραδοσιακών μορφών κοινωνικής οργάνωσης. Το έθνος όφειλε πλέον να είναι ανεξάρτητο, ώστε να προστατεύει την ιστορική ιδιαιτερότητα του πολιτισμού του, και ο τρόπος για να επιτευχθεί αυτό ήταν η εθνικοποίηση του παρελθόντος, ώστε να τεθεί στην υπηρεσία της πολιτικής που υπαγορεύεται από τον διαχωρισμό των εθνικών πολιτισμών.
Έτσι γίνεται εμφανής και απαραίτητη η ανάγκη για την ύπαρξη μίας εθνικής ταυτότητας, που διαμορφώνεται με στόχο τη διαχείριση και αναπαραγωγή εθνικών συμβόλων, τη διατήρηση πολιτισμικών χαρακτηριστικών, (όπως παιδεία, τέχνη, η γλώσσα) καθώς και προτύπων συμπεριφοράς, (ήθη, συνήθειες), τη θρησκεία και τις παραδόσεις, και εντέλει το προσδιορισμό του περιεχομένου της εθνικής πολιτικής, (σε εξωτερικό και εσωτερικό επίπεδο).
3. Η Πολιτισμική ταυτότητα
Ό εθνικισμός, όπως προαναφέραμε, είναι εκείνη η σύγχρονη ιδεολογία που νομιμοποιεί την πολιτική με πολιτισμικά επιχειρήματα, τα οποία αντλεί από το παρελθόν. Αυτό επιτεύχθηκε, κατά μεγάλο μέρος, μέσω της οριοθέτησης και τυποποίησης μιας ιδιαίτερης εθνικής παράδοσης, η οποία θα χρησιμοποιείτο ως αποκλειστικό, συμβολικό και παγιωμένο ιδεολογικό υπόβαθρο. Η συμβολική και ιδεολογική αυτή χρήση του παρελθόντος, που εμφανίζεται έντονα στο πλαίσιο της εμφάνισης των νέων κρατών, έχει τη μορφή του μύθου μίας κοινής καταγωγής και σύνδεσης με μία αρχική ταυτότητα και αποτελεί το βασικό χαρακτηριστικό του εθνικού κράτους καθώς ενισχύει και διαμορφώνει μία κοινή συνείδηση.
Για να γίνει αυτό χρησιμοποιούνται τα κατάλοιπα του παρελθόντος ως σύμβολα που ενισχύουν τις πολιτιστικές βάσεις ενός έθνους.
Για την διαμόρφωση μίας πολιτισμικής ταυτότητας, στην αφετηρία ενός εθνικού κράτους, κύριος παράγοντας είναι η εμπέδωση μίας κοινής γλωσσικής παιδείας η οποία δύναται να γίνει, μέσω της εκπαίδευσης κτήμα όλων των πολιτών. Η παιδεία αυτή και η ιδεολογία που την συνόδευε, βοήθησαν ώστε να ενσωματωθούν οι εθνότητες μίας επικράτειας στο έθνος χωρίς καταναγκασμούς λειτούργησαν δηλαδή, ως μέσα και “εργαλεία” για την χειραγώγηση των διαφορετικών εθνοτικών ομάδων.
Η δημιουργία μίας κοινής ιστορίας που να δίνει έμφαση στην γραμμική οπτική της πορείας ενός έθνους είναι ένας άλλος παράγοντας διαμόρφωσης της πολιτισμικής ταυτότητας. Θα μπορούσαμε εδώ να αναφέρουμε ως παράδειγμα τη συμβολική χρήση της κλασικής εποχής ως κεντρικό σύμβολο ταυτότητας όχι μόνο του σύγχρονου ελληνικού κράτους αλλά και ως βάσης του ευρωπαϊκού πολιτισμού.
Τα πολιτισμικά στοιχεία που συνδέουν το παρελθόν με το παρόν, όμως, έχουν μία συμβολική διάσταση. Δηλαδή το νόημα που τους προσδίδεται υπόκειται σε ιδεολογικούς παράγοντες, σκοπιμότητες και πολιτικές με στόχο την διαμόρφωση της εθνικής συνείδησης.
4. Ζητήματα νομιμοποίησης
Σε αυτό το σημείο όμως εγείρονται ζητήματα νομιμοποίησης όσον αφορά στη διαμόρφωση καθεαυτή. Κατά πόσο είναι πολιτικά και ηθικά δέουσα η διαμόρφωση της εθνικής και πολιτισμικής ταυτότητας ενός έθνους;
Στη διαδικασία της εθνογένεσης και της συγκρότησης εθνικών κρατών πολλές διάλεκτοι χάθηκαν, μικρές εθνότητες καταπιέστηκαν και αφομοιώθηκαν σε ευρύτερες εθνικές ομάδες, ενώ οι μικροί λαοί μπορούσαν να επιβιώσουν μόνο αν αποδέχονταν την υποτέλεια τους σε μια ευρύτερη ενότητα. Άλλα έθνη πάλι διαμορφώθηκαν εκ του μηδενός, καθώς ήταν κατακερματισμένα σε πολυεθνικές ομάδες.
Θα μπορούσαμε με αφορμή τα πιο πάνω παραδείγματα να ισχυριστούμε πως τέτοιου είδους εθνικές κατασκευές δεν προάγουν την ενότητα, ενώ παράλληλα δε δίνουν τη δυνατότητα για τη διαιώνιση πολυπολιτισμικών χαρακτηριστικών.
Η συγκρότηση όμως εθνικών συνειδήσεων, (και κατ΄ επέκτασιν εθνικών κρατών) αντανακλά συγκεκριμένες οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές διεργασίες της νεότερης εποχής, όπως τη δημιουργία συγκεντρωτικών, γραφειοκρατικών κρατών και την εδραίωση μίας καπιταλιστικής και φιλελεύθερης οικονομίας και αστικοποίησης. Η ανάπτυξη δε, των εθνών δια μέσου του εθνικισμού εξυπηρέτησε και την ανάγκη ύπαρξης οργανωμένων κοινωνιών. Η εγγράμματη κοινωνία, στην οποία οι γνώσεις, οι πληροφορίες και οι ιδέες διαδίδονται πιο εύκολα και μαζικά, χάρη στην ανάπτυξη των συγκοινωνιών και των τηλεπικοινωνιών, η θεσμοθέτηση της υποχρεωτικής βασικής εκπαίδευσης και της υποχρεωτικής στράτευσης, η τεράστια διάδοση των εφημερίδων και των βιβλίων, καθώς και της ανώτατης εκπαίδευσης, δε θα μπορούσαν να υπάρξουν χωρίς τη συγκρότηση κοινής εθνικής και πολιτισμικής συνείδησης. Η συγκρότηση των ταυτοτήτων αυτών ήταν το μέσο για την συγκρότηση εθνικών κρατών και αντανακλά την ανάγκη συγκεκριμένων οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών χαρακτηριστικών.
Θα μπορούσαμε, λοιπόν, να ισχυριστούμε ότι αυτή η προσπάθεια για ομοιομορφία και ομοιογένεια των διαφορετικών πολιτισμικών στοιχείων των εθνικών κρατών, δεν είναι μία κατασκευή που εξυπηρετεί τις εδαφικές σκοπιμότητες, αφού ο εθνικισμός ως ιδεολογία του εθνικού κράτους που αποβλέπει στην πολιτισμική ομοιογένεια και ενότητα, διαφέρει ριζικά από τις εθνοτικές διεκδικήσεις[18], είναι όμως μία κατασκευή που δύναται να διαμορφωθεί και να χρησιμοποιηθεί από άτομα και φορείς για να εξυπηρετήσει θεσμούς και συμφέροντα για τη νομιμοποίηση μίας νέας ανερχόμενης και σύγχρονης αστικής κοινωνίας.
5. Σύνοψη-Συμπεράσματα
Κάθε άνθρωπος μπορεί να συμμετέχει ταυτόχρονα σε πολλά και διαφορετικά κοινωνικά σύνολα, όπως είναι η οικογένεια, η φυλή, η θρησκεία, μια πολιτική παράταξη κλπ. Η κατασκευή, (στην περίπτωση που αποδεχόμαστε ότι πρόκειται για κατασκευή), της εθνικής και πολιτισμικής ταυτότητας δεν είναι αποτέλεσμα αυθόρμητης πράξης, αλλά συνειδητής επιλογής που οφείλεται στην προσπάθεια νομιμοποίησης και διαφοροποίησης έναντι των «άλλων». Η βάση, επάνω στην οποία οικοδομείται αυτή η πολιτισμική ταυτότητα, είναι η ύπαρξη μιας κοινής και μακρόχρονης παράδοσης. Μέσω αυτής εκφράζεται, επιβεβαιώνεται και εν μέρει συγκροτείται η συλλογική ταυτότητα ενός λαού. Παράλληλα η ιδιότητα του πολίτη και οι πολιτικές ελευθερίες αποτελούν σημαντικά στοιχεία της εθνικής ταυτότητας.
Παρά τα αρνητικές όψεις που ασφαλώς δημιουργούνται από τη διαμόρφωση μίας κοινής πολιτισμικής και εθνικής ταυτότητας θα μπορούσαμε να συμπεράνουμε ότι η δημιουργία τους είναι μοιραία, ένα απαραίτητο συστατικό της δομής των σύγχρονων αστικών, καπιταλιστικών κοινωνικών και ως εκ τούτου δύναται να νομιμοποιηθεί και ηθικά.
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου