Οι Αντωνυμίες της Λατινικής γλώσσης

 της

Μαρίας Αργυροπούλου

Η Λατινική διαθέτει τις εξής κατηγορίες αντωνυμιών:

1. προσωπικές (pronomina personalia),
2. κτητικές (pronomina possessiva),
3. δεικτικές (pronomina demonstrativa),
4. οριστικές (pronomina determinativa),
5. αναφορικές (pronomina relativa),
6. ερωτηματικές (pronomina interrogativa),
7. αόριστες (pronomina indefinita).

Η λατινική δεν διαθέτει αυτοπαθείς και αλληλοπαθείς αντωνυμίες. Για το πώς εκφράζεται η αυτοπάθεια και η αλληλοπάθεια δες ΕΔΩ

Προσοχή: Οι αντωνυμίες δεν διαθέτουν κλητική πτώση, όπως και στην ελληνική, με εξαίρεση τις κτητικές αντωνυμίες α΄ προσώπου. meus και mea. που διαθέτουν κλητική πτώση, μόνο στον ενικό αριθμό

Ι. Προσωπικές αντωνυμίες

Singularis Numerus
	α΄ πρόσωπο	β΄ πρόσωπο	γ΄ πρόσωπο
Nom. Gen. Dat. Acc. Abl.	ego mei mihi me (a) me1	tu tui tibi te (a) te1	- sui sibi se (a) se1

Pluralis Numerus
	α΄ πρόσωπο	β΄ πρόσωπο	γ΄ πρόσωπο
Nom. Gen. Dat. Acc. Abl.	nos nostri, nostrum2 nobis nos (a) nobis1	vos vestri, vestrum2 vobis vos (a) vobis1	- sui sibi se (a) se1

¹ Η αφαιρετική απαντά και απλή αλλά και εμπρόθετη, με προθέσεις που εκφέρονται με αυτήν την πτώση.

π.χ. Adulescentes pulchriores nobis sunt.
         Hostes a nobis occisi sunt.

Σημείωση: Όταν η πρόθεση cum εκφέρεται με αφαιρετική των προσωπικών αντωνυμιών, τότε παρατηρείται κράση, δηλαδή ένωση των δύο λέξεων σε μία, και αναστροφή πρόθεσης:
cum + te = tecum (28), cum + se = secum (48)

²Ο πρώτος τύπος σε -i έχει θέση γενικής κτητικής ή αντικειμενικής και ο δεύτερος τύπος σε -um έχει θέση γενικής διαιρετικής.

Παρατηρήσεις

• Οι τύποι των προσωπικών αντωνυμιών, εκτός από τον τύπο tu και τη γενική πληθυντικού του α΄ και β΄ προσώπου (nostri, nostrum- vestri, vestrum), όταν υπάρχει έμφαση ή αντιδιαστολή, ενισχύονται με το πρόσφυμα -met, ο τύπος tu με το -te και οι τύποι me, te, se και με διπλασιασμό.
  π.χ. egomet, temet = εγώ βέβαια, εσένα βέβαια
  tute = εσύ βέβαια
  meme, tete, sese = εμένα βέβαια, εσένα βέβαια, τον εαυτό του βέβαια.
• Η ονομαστική της προσωπικής αντωνυμίας του γ΄ προσώπου που λείπει αναπληρώνεται με την ονομαστική μιας από τις δεικτικές ή οριστικές αντωνυμίες hic, ille, is.
• Η προσωπική αντωνυμία του γ΄ προσώπου, όπως και η αντίστοιχη κτητική, λειτουργεί ως αυτοπαθής αντωνυμία.

***

ΙΙ. Κτητικές αντωνυμίες

Για έναν κτήτορα:

meus, mea, meum      δικός, -ή, -ό μου tuus, tua, tuum      δικός, -ή, -ό σου suus, sua, suum      δικός, -ή, -ό του

Για πολλούς κτήτορες:

noster, nostra, nostrum      δικός, -ή, -ό μας vester, vestra, vestrum      δικός, -ή, -ό σας suus, sua, suum      δικός, -ή, -ό τους

• Οι κτητικές αντωνυμίες κλίνονται όπως τα δευτερόκλιτα επίθετα (bonus, bona, bonum και το συγκοπτόμενο pulcher, pulchra, pulchrum).
• Οι μοναδικές αντωνυμίες που διαθέτουν κλητική πτώση είναι η meus και mea, μόνο στον ενικό αριθμό, όπως η οὗτος, αὕτη της αρχαίας ελληνικής. Η αντωνυμία meus σχηματίζει κλητική mi οπότε και το όνομα που συνοδεύει την αντωνυμία τίθεται σε κλητική ή meus οπότε και το όνομα που συνοδεύει την αντωνυμία τίθεται σε ονομαστική. Η αντωνυμία mea σχηματίζει κλητική (mea).
  π.χ. mi pater-12 (πατέρα μου), meus oculus(μάτι μου), mea Tertia-12 (Τέρτιά μου).
• Η κτητική αντωνυμία του γ΄ προσώπου λειτουργεί ως αυτοπαθητική αντωνυμία.

Παραθέτουμε ενδεικτικά την κλίση των ακόλουθων κτητικών αντωνυμιών:

Singularis Numerus
Nom. Gen. Dat. Acc. Voc. Abl.	meus mei meo meum mi/ meus meo	mea meae meae meam (mea) meā	meum mei meo meum - meo	noster nostri nostro nostrum - nostro	nostra nostrae nostrae nostram - nostrā	nostrum nostri nostro nostrum - nostro

Pluralis Numerus
Nom. Gen. Dat. Acc. Abl.	mei meorum meis meos meis	meae mearum meis meas meis	mea meorum meis mea meis	nostri nostrorum nostris nostros nostris	nostrae nostrarum nostris nostras nostris	nostra nostrorum nostris nostra nostris

***

ΙΙΙ. Δεικτικές αντωνυμίες

Δεικτικές αντωνυμίες είναι οι εξής:

i. hic, haec, hoc αυτός, αυτή, αυτό (για κοντά, σχετική με το α΄ πρόσωπο)
ii. iste, ista, istud αυτός, αυτή, αυτό (σχετική με το β΄ πρόσωπο)
iii. ille, illa, illud εκείνος, εκείνη, εκείνο (σχετική με το γ΄ πρόσωπο)
iv. talis, talis, tale τέτοιος, τέτοια, τέτοιο (κλίνεται όπως τα τριτόκλιτα δικατάληκτα επίθετα)
v. tantus, tanta, tantum τόσος, τόση, τόσο (για μέγεθος και για ηλικία, κλίνεται όπως τα δευτερόκλιτα επίθετα) και
vi. tot (άκλιτη, μόνο στον πληθυντικό) τόσοι, τόσες, τόσα.

Singularis Numerus
Nom. Gen. Dat. Acc. Abl.	hic huius huic hunc hoc	haec huius huic hanc hac	hoc huius huic hoc hoc	ille illius illi illum illo	illa illius illi illam illā	illud illius illi illud illo

Pluralis Numerus
Nom. Gen. Dat. Acc. Abl.	hi horum his hos his	hae harum his has his	haec horum his haec his	illi illorum illis illos illis	illae illarum illis illas illis	illa illorum illis illa illis

Πρακτικός κανόνας: Η ονομαστική πληθυντικού του ουδετέρου, άρα και η αιτιατική , ως τύπος συμπίπτει με την ονομαστική ενικού του θηλυκού γένους.

• Η αντωνυμία iste, ista, istud κλίνεται όπως η ille, illa, illud.

***

IV. Οριστικές αντωνυμίες

Οριστικές αντωνυμίες είναι οι εξής:
i. is, ea, id αυτός, αυτή, αυτό (σχετική με το γ΄ πρόσωπο) ¹
ii. ipse, ipsa, ipsum ο ίδιος, η ίδια, το ίδιο
iii. īdem, eadem, ĭdem ο ίδιος, η ίδια, το ίδιο² και
iv. alter, altera, alterum ο άλλος, η άλλη, το άλλο<sup>3

1</sup> Κατά τους Πασχάλη - Σαββαντίδη η αντωνυμία is, ea, id χαρακτηρίζεται ως δεικτική. Λειτουργεί άλλοτε ως οριστική και άλλοτε ως επαναληπτική, στη θέση δηλαδή προηγούμενου ουσιαστικού.
π.χ. Tum Camillus […] absens dictator est factus; is Gallos iam abeuntes secutus est. (21) = Τότε ο Κάμιλλος […] αν και βρισκόταν μακριά αναγορεύτηκε δικτάτορας· αυτός ακολούθησε τους Γαλάτες, όταν πια έφευγαν. (επαναληπτική) In eum locum res deducta est. (37) = Σε αυτό το σημείο έχουν οδηγηθεί τα πράγματα. (οριστική)

² Κατά τους Πασχάλη - Σαββαντίδη η αντωνυμία īdem, eadem, ĭdem χαρακτηρίζεται ως δεικτική που δηλώνει επανάληψη και διακρίνεται από την ipse, ipsa, ipsum που δηλώνει ταυτότητα. π.χ. […] eandemque speciem somniavit. (14) = […] και ονειρεύτηκε την ίδια μορφή (που είχε ξανα-ονειρευτεί), (επαναληπτική) ενώ res ipsa fidem somnii confirmavit. (14) = η ίδια η πραγματικότητα επιβεβαίωσε την αξιοπιστία του ονείρου. (οριστική)

³ Κατά τους Πασχάλη - Σαββαντίδη, η alter, altera, alterum χαρακτηρίζεται ως αντωνυμικό επίθετο, επίθετο δηλαδή που κλίνεται όπως οι αντωνυμίες (γεν. ενικού -ius, δοτική ενικού -i, χωρίς κλητική).

Παραθέτουμε την κλίση των τριών πρώτων αντωνυμιών:

Singularis Numerus
Nom. Gen. Dat. Acc. Abl.	is eius ei eum eo	ea eius ei eam eā	id eius ei id eo	ipse ipsius ipsi ipsum ipso	ipsa ipsius ipsi ipsam ipsā	ipsum ipsius ipsi ipsum ipso

Pluralis Numerus
Nom. Gen. Dat. Acc. Abl.	ei (ή ii, i) eorum eis (ή iis, is) eos eis (ή iis, is)	eae earum eis (ή iis, is) eas eis (ή iis, is)	ea eorum eis (ή iis, is) ea eis (ή iis, is)	ipsi ipsorum ipsis ipsos ipsis	ipsae ipsarum ipsis ipsas ipsis	ipsa ipsorum ipsis ipsa ipsis

īdem (is + dem)

Singularis Numerus
Nom. Gen. Dat. Acc. Abl.	īdem eiusdem eidem eundem eodem	eadem eiusdem eidem eandem eādem	idem eiusdem eidem idem eodem

Pluralis Numerus
Nom. Gen. Dat. Acc. Abl.	eidem (ή iidem, idem) eorundem eisdem (ή iisdem, isdem) eosdem eisdem (ή iisdem, isdem)	eaedem earundem eisdem (ή iisdem, isdem) easdem eisdem (ή iisdem, isdem)	eadem eorundem eisdem (ή iisdem, isdem) eadem eisdem (ή iisdem, isdem)

Παρατηρήσεις

1) Παρατηρούμε, για άλλη μια φορά, τον πρακτικό κανόνα ότι το ουδέτερο στον πληθυντικό αριθμό σχηματίζεται αναλογικά προς την ονομαστική ενικού του θηλυκού γένους.

2) Η αντωνυμία īdem, eadem, ĭdem κλίνεται όπως η is, ea, id, μόνο που όπου η is λήγει σε -m, η īdem λήγει σε -ndem.

***

V. Αναφορικές αντωνυμίες

Οι αναφορικές αντωνυμίες είναι οι εξής (με έντονα γράμματα όσες απαντούν στα εξεταζόμενα κείμενα):

i. qui, quae, quod ο οποίος, η οποία, το οποίο,
ii. qualis, qualis, quale τέτοιος, -α, -ο που (κλίνεται σαν τα τριτόκλιτα επίθετα, χωρίς βέβαια κλητική πτώση)
iii. quantus, quanta, quantum όσος, όση, όσο (κλίνεται σαν τα δευτερόκλιτα επίθετα, χωρίς βέβαια κλητική πτώση)
iv. quot (άκλιτη, μόνο στον πληθυντικό) όσοι, όσες, όσα και
v. uter, utra, utrum όποιος από τους δύο, όποια από τις δύο, ό,τι από τα δύο.

Κλίνουμε ενδεικτικά τη βασική αναφορική αντωνυμία:

Singularis Numerus
Nom. Gen. Dat. Acc. Abl.	qui cuius cui quem quo	quae cuius cui quam quā	quod cuius cui quod quo

Pluralis Numerus
Nom. Gen. Dat. Acc. Abl.	qui quorum quibus quos quibus	quae quarum quibus quas quibus	quae quorum quibus quae quibus

Παρατηρήσεις

Οι αναφορικές αντωνυμίες, όταν προσλαμβάνουν το μόριο -cumque (που μένει αναλλοίωτο), γίνονται αοριστολογικές.

π.χ. quicumque, quaecumque, quodcumque -39(επιθετική αναφορική - αοριστολογική αντωνυμία) οποιοσδήποτε, οποιαδήποτε, οποιοδήποτε.

***

VI. Ερωτηματικές αντωνυμίες

Ερωτηματικές αντωνυμίες είναι οι εξής:

i. quis, quid? (ουσιαστική αντωνυμία) ποιος, ποια, τι;
ii. qui, quae, quod? (επιθετική αντωνυμία) ποιος, ποια, ποιο;
iii. uter, utra, utrum? ποιος από τους δύο;
iv. qualis, qualis, quale? τι λογής;
v. quantus, quanta, quantum? πόσος, πόση, πόσο; ποιας ηλικίας;
vi. quot? (άκλιτη, μόνο πληθυντικού αριθμού) πόσοι;

Εκτός από την ουσιαστική ερωτηματική αντωνυμία, όλες οι υπόλοιπες κλιτές αντωνυμίες κλίνονται όπως οι αναφορικές.

Singularis Numerus
	αρσενικό + θηλυκό	ουδέτερο
Nom. Gen. Dat. Acc. Abl.	quis cuius cui quem quo	quid cuius cui quid quo

Pluralis Numerus
	αρσενικό	θηλυκό	ουδέτερο
Nom. Gen. Dat. Acc. Abl.	qui quorum quibus quos quibus	quae quarum quibus quas quibus	quae quorum quibus quae quibus

***

VII. Αόριστες αντωνυμίες

Όλες οι αόριστες αντωνυμίες διακρίνονται σε ουσιαστικές και επιθετικές. Ουσιαστικές λέγονται όταν επέχουν θέση ουσιαστικού, δηλαδή όταν λειτουργούν ως υποκείμενο, αντικείμενο κ.ά., ενώ επιθετικές όταν λειτουργούν ως επιθετικός προσδιορισμός σε κάποιο όνομα.

Οι κυριότερες αόριστες αντωνυμίες είναι οι εξής:

Ουσιαστικές

i.                                    quis, (qua, quae), quid ένας, μια, ένα       ii.                                    aliquis, (aliqua/ aliquae), aliquid κάποιος, κάποια, κάτι -481     iii.                                    quispiam, (quaepiam), quidpiam κάποιος, κάποια, κάτι     iv.                                    quisquam, quidquam/quicquam κάποιος, κάποια, κάτι       v.                                    quidam, quaedam, quiddam κάποιος, κάποια, κάτι -452     vi.                                    -------------   vii.                                    quilibet, quaelibet, quidlibet οποιοσδήποτε viii.                                    quivis, quaevis, quidvis οποιοσδήποτε (όποιος θέλεις)     ix.                                    quisque, (quaeque), quidque καθένας, καθεμία, καθετί       x.                                    unusquisque, (unaquaeque), unumquidque καθένας χωριστά -463     xi.                                    nemo (ne+hemo/ homo) κανένας, καμία -25,42   xii.                                    unus aliquis, (una aliqua, -ae), unum aliquid ένας οποιοσδήποτε -463

Επιθετικές

xiii.                                    qui, qua/quae, quod κάποιος, -α, -ο -371 xiv.                                    aliqui, aliqua, aliquod κάποιος, -α, -ο -37, 381   xv.                                    quispiam, quaepiam, quodpiam κάποιος, -α, -ο xvi.                                    ullus, ulla, ullum κάποιος, -α, -ο4 xvii.                                    quidam, quaedam, quoddam κάποιος, -α, -ο -382 xviii.                                    aliquot (άκλιτη) μερικοί -47 xix.                                    quilibet, quaelibet, quodlibet οποιοσδήποτε   xx.                                    quivis, quaevis, quodvis οποιοσδήποτε (όποιος θέλεις) xxi.                                    quisque, (quaeque), quidque καθένας, καθεμία, καθένα xxii.                                    unusquisque, unaquaeque, unumquodque καθένας, -μία, -ένα χωριστά3 xxiii.                                    nullus, nulla, nullum κανένας, καμία, κανένα -444 xxiv.                                    unus aliqui, una aliqua, unum aliquod ένας οποιοσδήποτε

xii. nihil (ουσιαστική αντωνυμία ουδετέρου γένους, ενικού αριθμού. Οι τύποι που λείπουν αναπληρώνονται από τη nulla res) τίποτε -28,37

xiii. alter, altera, alterum άλλος, -η, -ο⁴

xiv. neuter, neutra, neutrum κανένας από τους δύο -44⁴

xv. ambo, ambae, ambo ( κλίνεται όπως το αριθμητικό duo, duae, duo) και οι δύο

xvi. alius, alia, aliud άλλος, -η, -ο ,17<sup>4

1</sup> Οι περισσότερες αόριστες αντωνυμίες αποτελούν συνθέσεις της αναφορικής αντωνυμίας με διάφορα μόρια ή αριθμητικά επίθετα, γι’ αυτό και κλίνονται όπως η qui, quae, quod. Προσέχετε ποιες ακριβώς είναι οι καταλήξεις των γενών στην ονομαστική του ενικού και ότι η ονομαστική, αιτιατική και κλητική πληθυντικού του ουδετέρου γένους συμπίπτει, ως τύπος, με την ονομαστική ενικού του θηλυκού γένους.

² Η αντωνυμία quidam, quaedam, quiddam και quidam, quaedam, quoddam κλίνεται όπως η αναφορική qui, quae, quod, αλλά όπου η qui λήγει σε -m η quidam λήγει σε -ndam.

³ Στην αντωνυμία unusquisque, (unaquaeque), unumquidque και unus aliquis, (una aliqua, -ae), unum aliquid το unus και το quisque ή το aliquis κλίνονται χωριστά.

⁴ Κατά τους Πασχάλη- Σαββαντίδη (Gildersleeve’ s Latin Grammar, σ.62), οι ullus, ulla, ullum, nullus, nulla, nullum, alter, altera, alterum, neuter, neutra, neutrum, alius, alia, aliud θεωρούνται αντωνυμικά επίθετα.

Singularis Numerus
	Ουσιαστική			Επιθετική
Nom. Gen. Dat. Acc. Abl.	aliquis alicuius alicui aliquem aliquo	aliqua/ aliquae alicuius alicui aliquam aliquā	aliquid alicuius alicui aliquid aliquo	aliqui alicuius alicui aliquem aliquo	aliqua alicuius alicui aliquam aliquā	aliquod alicuius alicui aliquod aliquo

Pluralis Numerus
	Ουσιαστική			Επιθετική
Nom. Gen. Dat. Acc. Abl.	aliqui aliquorum aliquibus aliquos aliquibus	aliquae aliquarum aliquibus aliquas aliquibus	aliqua, -ae aliquorum aliquibus aliqua, -ae aliquibus	aliqui aliquorum aliquibus aliquos aliquibus	aliquae aliquarum aliquibus aliquas aliquibus	aliqua aliquorum aliquibus aliqua aliquibus

Singularis Numerus
Nom. Gen. Dat. Acc. Abl.	unusquisque1 uniuscuiusque unicuique unumquemque unoquoque	(unaquaeque) (uniuscuiusque) (unicuique) (unamquamque) (unāquāque)	unumquidque uniuscuiusque unicuique unumquidque unoquoque

Pluralis Numerus
Nom. Gen. Dat. Acc. Abl.	uniquique2 unorumquorumque unisquibusque unosquosque unisquibusque	(unaequaeque)2 (unarumquarumque) (unisquibusque) (unasquasque) (unisquibusque)	unaquaeque2 unorumquorumque unisquibusque unaquaeque unisquibusque

¹Κατά την πρώιμη περίοδο ο τύπος unusquisque χρησιμοποιείτο αδιάκριτα για το αρσενικό και το θηλυκό γένος (Gildersleeve’s Latin Grammar, σ.62).

²Ο πληθυντικός σχηματίζεται ομαλά αλλά είναι σπάνιος, μέχρι τη μετακλασική περίοδο (Gildersleeve’s Latin Grammar, σ.62).

Singularis Numerus
Nom. Gen. Dat. Acc. Abl.	nemo1 nullius nemini neminem nullo	(nemo)1 (nullius) (nemini) (neminem) (nullā)	nihil (nil)2 nullius rei nulli rei nihil (nil) nullā re

Pluralis Numerus
Nom. Gen. Dat. Acc. Abl.	nulli nullorum nullis nullos nullis	(nullae) (nullarum) (nullis) (nullas) (nullis)	nullae res nullarum rerum nullis rebus nullas res nullis rebus

¹Η αόριστη ουσιαστική αντωνυμία nemo χρησιμοποιείται για το αρσενικό και το θηλυκό γένος, το οποίο σπάνια απαντά. Η γενική, αφαιρετική και όλος ο πληθυντικός ελλείπουν και αναπληρώνονται από την nullus, nulla, nullum.

²Η αόριστη ουσιαστική αντωνυμία ουδετέρου γένους nihil (nil) διαθέτει μόνο ονομαστική και αιτιατική. Οι τύποι που λείπουν αναπληρώνονται από το nulla res.