Νικολάου Μακιαβέλι "Ο ΗΓΕΜΩΝ"

Η σκέψη του Μακιαβέλι δέχθηκε είτε σημαντικές επικρίσεις είτε πλήρη αποδοχή. Είναι πολλοί εκείνοι που τον θεωρούν πατέρα της σύγχρονης πολιτικής επιστήμης και επίσης αρκετοί εκείνοι που τον χαρακτηρίζουν απλά κυνικό, διεφθαρμένο και αυταρχικό. Ο Ηγεμόνας επηρέασε την πολιτική σκέψη πολλών πολιτικών και στοχαστών και άσκησε σημαντική επίδραση σε πολιτικές εξελίξεις της εποχής του και μεταγενέστερων περιόδων

Νικολό Μακιαβέλι 1469-1527

Ο παιδαγωγός των ηγεμόνων

της

ΙΩΑΝΝΑΣ ΖΟΥΛΑ

Ο Νικολό Μακιαβέλι γεννήθηκε στη Φλωρεντία και ήταν γιος του νομομαθούς Μπερνάρντο Μακιαβέλι και της Μπαρτολομέα Νέλι. Οι γονείς του ήταν τα φτωχότερα μέλη εξαστισμένης πλούσιας και επιφανούς οικογενείας ευγενών, οι οποίοι είχαν κατά καιρούς καταλάβει εξέχουσες δημόσιες θέσεις.

Την εποχή του Μακιαβέλι η Ιταλία, διαιρεμένη σε ανταγωνιζόμενες πόλεις-κράτη, μεταξύ των οποίων και η Ρώμη υπό τον Πάπα, αντιμετώπιζε τις συνεχείς επεμβάσεις των ισχυρότερών της ευρωπαϊκών δυνάμεων. Στη Φλωρεντία, από το 1434, χωρίς επίσημο αξίωμα αλλά χάρη στον πλούτο της (διέθετε το μεγαλύτερο τραπεζικό δίκτυο της Ευρώπης) κυβερνούσε η πανίσχυρη οικογένεια των Μεδίκων. Το 1494 οι δημοκράτες αντίπαλοί τους, με τη βοήθεια των γαλλικών στρατευμάτων που είχαν εισβάλει στην Ιταλία, ανέτρεψαν τους Μεδίκους και εγκατέστησαν το δικό τους πολίτευμα. Ακολούθησε η κυριαρχία του φανατικού δομινικανού καλογήρου Τζιρόλαμο Σαβοναρόλα, του οποίου όμως το καθεστώς τερματίστηκε, όταν ο ίδιος θανατώθηκε στην πυρά το 1498.

Τον ίδιο χρόνο βρίσκουμε τον Μακιαβέλι να καταλαμβάνει το αξίωμα του δεύτερου καγκελαρίου της φλωρεντινής δημοκρατίας, έχοντας πιθανώς συνεργήσει στην ανατροπή του καθεστώτος του Σαβοναρόλα. Περιορισμένες είναι οι γνώσεις μας για τις σπουδές του και για τα νεανικά του χρόνια, τα οποία πάντως γνωρίζουμε ότι τα έζησε κάτω από το φάσμα της φτώχειας.

Το όραμα της ένωσης

Με την ιδιότητα του δεύτερου καγκελαρίου ο Μακιαβέλι εργάστηκε ως γραμματέας των Δέκα του Πολέμου, επιτροπής με αρμοδιότητα τη διπλωματία και τον πόλεμο. Το 1501 νυμφεύθηκε τη Μαριέτα Κορσίνι.

Ως την εποχή εκείνη οι πόλεμοι στην Ιταλία διεξάγονταν από μισθοφόρους τους οποίους πλήρωναν οι ενδιαφερόμενοι ηγεμόνες. Ο Μακιαβέλι υποστήριζε ότι η Φλωρεντία έπρεπε να αποκτήσει δική της εθνοφυλακή από εκπαιδευμένους πολίτες της. Θεωρείται ότι η θέση του αυτή αντικατόπτριζε τον βαθύ πατριωτισμό του και τη συνακόλουθη πεποίθησή του ότι η Ιταλία έπρεπε να αυτονομηθεί απέναντι στις ευρωπαϊκές δυνάμεις και να ενωθεί σε ένα κράτος, όραμα που δεν έλαβε σάρκα και οστά, παρά ύστερα από τρεισήμισι και πλέον αιώνες. Του ανατέθηκε η διοργάνωση της εθνοφυλακής, και κατόπιν ο Μακιαβέλι τοποθετήθηκε καγκελάριος της νέας επιτροπής που συγκροτήθηκε για την εποπτεία της, των Εννέα της Εθνοφυλακής.

Από τις θέσεις στις οποίες υπηρέτησε ο Μακιαβέλι όχι μόνο έλαβε γνώση όλων των διπλωματικών εγγράφων που περνούσαν από το γραφείο του, αλλά και εκπροσώπησε τη Φλωρεντία σε πολλές διπλωματικές αποστολές σε ευρωπαϊκές αυλές καθώς και στην παπική.

Το 1512, με τη βοήθεια των ισπανικών στρατευμάτων, οι Μέδικοι ανέτρεψαν το δημοκρατικό καθεστώς και επανήλθαν στην εξουσία. Ο Μακιαβέλι απολύθηκε, υπέστη βασανιστήρια ως εχθρός τους και για μικρό διάστημα φυλακίστηκε. Κατόπιν αποσύρθηκε στο μικρό κτήμα του, λίγο έξω από τη Φλωρεντία, και περίμενε την κατάλληλη ευκαιρία για να επανέλθει στην πολιτική δράση.

Την περίοδο της αναγκαστικής αργίας του, κατά την οποία γνώρισε για μία ακόμη φορά τη φτώχεια, ο Μακιαβέλι μελέτησε κλασικούς συγγραφείς και Ιστορία, ιδίως της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας. Υστερα συνδύασε τις εμπειρίες και τα διαβάσματά του και συνέγραψε σειρά βιβλίων πολιτικού και ιστορικού περιεχομένου αλλά και θεατρικά έργα.

Ο μοναδικός λόγος για τον οποίο ο Μακιαβέλι καταπιάστηκε με τη συγγραφή ήταν η ελπίδα του ότι τα βιβλία του θα τον βοηθούσαν να επανέλθει στην πολιτική σκηνή της Φλωρεντίας. Αυτόν τον σκοπό ο Μακιαβέλι δεν τον πέτυχε, αλλά ένα τουλάχιστον από αυτά τα έργα ξεπέρασε κατά πολύ τις επιδιώξεις και τις προσδοκίες του συγγραφέα του και του χάρισε την αθανασία. Ο Ηγεμόνας (Il principe), που γράφτηκε το 1513, επρόκειτο, τους κατοπινούς αιώνες, να καταστεί το εγκόλπιο αμέτρητων πολιτικών ανδρών αλλά και στοχαστών γενικότερα και να ασκήσει βαθιά επίδραση στις πολιτικές εξελίξεις όλων των εποχών.

Ο «Ηγεμόνας»

Πιστεύοντας ότι «τον κόσμο τον κατοικούσαν πάντοτε ανθρώπινες υπάρξεις που είχαν πάντοτε τα ίδια πάθη», ο Μακιαβέλι κατέληξε στο συμπέρασμα ότι από την Ιστορία και από την επικαιρότητα ήταν δυνατόν να εξαχθούν γενικοί κανόνες πολιτικής επιστήμης, οι οποίοι θα μπορούσαν να καθοδηγήσουν τους πολιτικούς άνδρες στην επιδίωξη των σκοπών τους. Αδιαφορώντας για λεπτομέρειες που τις θεωρούσε άχρηστες, ο Μακιαβέλι εισήγαγε νέα, ρεαλιστική κατανόηση του ψυχολογικού παράγοντα και των άλλων δυνάμεων που λειτουργούν στην πολιτική. «Το χάσμα ανάμεσα στο πώς θα έπρεπε να ζει κανείς και στο πώς πραγματικά ζει» έγραφε ο Μακιαβέλι «είναι τόσο μεγάλο, ώστε ο άνθρωπος που αμελεί αυτό που πραγματικά γίνεται προς χάριν αυτού που θα έπρεπε να γίνεται παίρνει τον δρόμο προς την αυτοκαταστροφή και όχι προς την αυτοσυντήρηση». Επιτυχημένος ηγεμόνας, κατά τον Μακιαβέλι, είναι ο προικισμένος με αρετή (virtu, με τη σημασία της δύναμης και της ικανότητας προσαρμογής) και αυτός που ξέρει να αδράχνει τις ευκαιρίες που του προσφέρει η τύχη. Ο επιτυχημένος ηγεμόνας καθοδηγείται όχι από το θρησκευτικό δόγμα ή από τα ηθικά παραγγέλματα, αλλά από την αυστηρά ωφελιμιστική επιλογή των μέσων που είναι κατάλληλα για τους σκοπούς του. Μπορεί να χειραγωγεί τους νόμους που διέπουν την πολιτική συμπεριφορά και να διαμορφώνει την πορεία των γεγονότων, σύμφωνα με τα σχέδιά του.

Πρότυπο ο Καίσαρ Βοργίας

Πρότυπο του Μακιαβέλι για τον Ηγεμόνα του υπήρξε ο Καίσαρ Βοργίας, ο μισητός σε όλη την Ιταλία διοικητής των παπικών στρατευμάτων, ο θεωρούμενος τέρας λαγνείας και σκληρότητας. Ο Μακιαβέλι τον είχε γνωρίσει κατά τη διάρκεια διπλωματικών αποστολών (1502-1503), την εποχή που ο Καίσαρ Βοργίας προσπαθούσε, με τη βοήθεια του πάπα Αλεξάνδρου Στ´, του οποίου ήταν νόθος γιος, να δημιουργήσει δικό του πριγκιπάτο στην Κεντρική Ιταλία. Ο Μακιαβέλι βρισκόταν στη Σενιγκάλια, όταν ο Καίσαρ Βοργίας διέπραξε το στυγερότερο από τα εγκλήματα που του αποδίδονταν, δολοφονώντας τους αντιπάλους του, που τους είχε καλέσει εκεί με το πρόσχημα ότι ήθελε να συμφιλιωθεί μαζί τους.

Ο Ηγεμόνας απέκτησε θερμούς θαυμαστές, μεταξύ των οποίων πολλές ιστορικές προσωπικότητες όλων των εποχών, όπως ο Ερρίκος H´ ή ο Ζαν-Ζακ Ρουσό αλλά και ο Χίτλερ και ο Μουσολίνι. Επέσυρε όμως και σφοδρές επικρίσεις για κυνισμό, καιροσκοπισμό και πανουργία, και οι κατακριτέες απόψεις αυτού του βιβλίου συμπυκνώνονται στον τόσο αρνητικό όρο μακιαβελισμός, τον οποίο έπλασαν οι Γάλλοι και με τον οποίο κανένας πολιτικός δεν θα ήθελε να τον συσχετίζουν. Ο Ηγεμόνας περιλήφθηκε στον Κατάλογο των απαγορευμένων βιβλίων της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας.

Το 1520, έχοντας εξασφαλίσει την προστασία του καρδιναλίου Ιουλίου των Μεδίκων (κατοπινού πάπα Κλήμεντος Z´), ο Μακιαβέλι άρχισε πάλι να υπηρετεί σε δημόσιες θέσεις. Οι θέσεις αυτές δεν ήταν σπουδαίες, αλλά ήταν αρκετές για να τον κάνουν ανεπιθύμητο, ως συνεργάτη των Μεδίκων αυτή τη φορά, στους δημοκράτες που τους ανέτρεψαν τον Μάιο του 1527. Απογοητευμένος όσο ποτέ, ο Μακιαβέλι ύστερα από έναν μήνα πέθανε στη Φλωρεντία από πάθηση του στομάχου.

Ο ηγεμόνας - Νικολό Μακιαβέλι