Η μετοχή και η ανάλυσή της στα Λατινικά

του

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟΥ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟΥ

Η μετοχή είναι ένας από τους 5 ονοματικούς τύπους των ρημάτων. Πρόκειται για ρηματικό επίθετο που εκφράζει το σύγχρονο (μετοχή ενεστώτα ενεργητικής φωνής), το προτερόχρονο (μετοχή παρακειμένου παθητικής φωνής) και το υστερόχρονο (μετοχή μέλλοντα ενεργητικής φωνής) σε σχέση με το ρήμα της πρότασης που αναφέρεται είτε στο παρόν είτε στο παρελθόν.


Τα είδη της μετοχής που απαντούμε στη λατινική είναι ίδια με αυτά της ελληνικής, δηλαδή:

• επιθετική
• κατηγορηματική και
• επιρρηματική.

Αναλυτικότερα:

• Επιθετική ή αναφορική μετοχή: επειδή στη λατινική δεν υπάρχουν άρθρα, η χρήση της είναι περιορισμένη. Αντ΄ αυτής, συνηθέστερα χρησιμοποιείται η αναφορική πρόταση.
  Στην ουσιαστικοποιημένη της μορφή λειτουργεί ως υποκείμενο, αντικείμενο, ετερόπτωτος προσδιορισμός ή σπανιότερα ως προσθετικός/παραθετικός προσδιορισμός.
  Ως επιθετοποιημένη, λειτουργεί ως επιθετικός προσδιορισμός, κατηγορούμενο και σπανιότερα ως επιρρηματικό κατηγορούμενο ή κατηγορηματικός προσδιορισμός.
  
  Ανάλυση: Αναλύεται σε δευτερεύουσα αναφορική πρόταση. Κατά την ανάλυσή της, το υποκείμενο της μετοχής μετατρέπεται σε αναφορική αντωνυμία ονομαστικής πτώσης-ως υποκείμενο της δευτερεύουσας πρότασης-και η μετοχή σε ρήμα, κατά κανόνα σε οριστική έγκλιση, στην ίδια χρονική βαθμίδα με τη μετοχή. Σχηματικά:

Υ μετοχής → Υ δευτ. αναφορικής πρότασης (αναφορική αντωνυμία σε ονομαστική)

Μετοχή → Ρήμα ίδιας χρονικής βαθμίδας

Υπόλοιποι όροι μετοχής → Όροι της δευτ. αναφορικής πρότασης (αναλλοίωτοι)

• 
  
  π.χ. Aesopi nostri Licinus servus tibi notus Roma Athenas fugit. (28) = Ο Λίκινος, ο δούλος του φίλου μας Αισώπου, που σου είναι γνωστός (γνωστός σε σένα), δραπέτευσε από τη Ρώμη στην Αθήνα.

notus: προτερόχρονο

Aesopi nostri Licinus servus qui tibi notus est Roma Athenas fugit

• Κατηγορηματική μετοχή: Συμπληρώνει την έννοια του ρηματικού τύπου, από τον οποίο εξαρτάται, λειτουργώντας συντακτικά ως κατηγορηματικός προσδιορισμός ή κατηγορούμενο στο υποκείμενο ή στο αντικείμενο του ρηματικού τύπου. Εξαρτάται από ρήματα αισθήσεως σημαντικά κ. ά. και η χρήση της είναι πολύ περιορισμένη. (Μάθημα 36)
  π.χ. Ille se in scamno assidentem apud focum et ex ligneo catillo cenantem eis spectandum praebuit. (36) = Εκείνος παρουσιάστηκε σ΄ αυτούς για να τον δουν να κάθεται σε ένα σκαμνί δίπλα στη φωτιά και να τρώει από (ένα) ξύλινο πιάτο.
  
  (assidentem, cenantem: κατηγορηματικές μετοχές εξαρτώμενες από ρήμα αισθήσεως σημαντικό, το spectandum και χρησιμεύουν ως κατηγορούμενα στο άμεσο αντικείμενο του ρήματος praebuit “se”)

• Επιρρηματική μετοχή: Προσδιορίζει τη λογική σχέση ανάμεσα στο περιεχόμενό της και στο ρήμα της πρότασης στην οποία βρίσκεται. Η επιρρηματική χρήση της μετοχής είναι πολύ συνηθισμένη και εκφράζει μια επιρρηματική έννοια: τρόπο, χρόνο, αιτία, (προ) ϋπόθεση, παραχώρηση ή εναντίωση και, σπανιότατα, σκοπό. Απαντά κυρίως σε χρόνο ενεστώτα (σύγχρονο) ή παρακείμενο (προτερόχρονο).
  
  Διακρίνεται σε:
• -τροπική: σε χρόνο ενεστώτα και δεν αναλύεται σε δευτερεύουσα πρόταση (29).

π.χ. Homo quidam ei occurrit corvum tenens.

• -χρονική: σε ενεστώτα ή παρακείμενο για να εκφράσει σύγχρονο ή προτερόχρονο αντίστοιχα. Αναλύεται σε δευτερεύουσα χρονική πρόταση με την επιλογή του κατάλληλου χρονικού συνδέσμου, του χρόνου και της έγκλισης του ρήματος, ανάλογα με τη χρονική βαθμίδα την οποία εκφράζει και τους κανόνες της ακολουθίας των χρόνων (ανατρέξτε και στο λήμμα των χρονικών προτάσεων του ψηφιακού βοηθήματος).
  
  Προσοχή! Όλες οι χρονικές μετοχές ενεστώτα χρόνου των πανελλαδικά εξεταζομένων κειμένων εκφράζουν συνεχιζόμενη πράξη που διακόπτεται από το ρήμα της πρότασης στην οποία ανήκουν (21, 28, 42, 43, 44). Άρα αναλύονται και σε dum + οριστική ενεστώτα.
  
  π.χ. Is Gallos iam abeuntes secutus est. (21) = Αυτός ακολούθησε τους Γαλάτες, όταν πια έφευγαν. (σύγχρονο στο παρελθόν) →
  Is Gallos, dum iam abeunt, secutus est.
  
  Εάν ζητηθεί μετατροπή σε χρονική πρόταση εισαγόμενη με τον ιστορικό-διηγηματικό cum, τότε:
  
  Is Gallos, cum iam abirent, secutus est.
  
  [...] vel Epheso rediens tecum deduc. (28) = [...] είτε φερ΄ τον μαζί σου καθώς επιστρέφεις από την Έφεσο. (σύγχρονο στο παρόν) →
  [...] vel Epheso, dum redis, tecum deduc.

• -αιτιολογική: σε ενεστώτα ή παρακείμενο για να εκφράσει σύγχρονο ή προτερόχρονο αντίστοιχα. Αναλύεται σε δευτερεύουσα αιτιολογική πρόταση, εισαγόμενη με τους αιτιολογικούς συνδέσμους και εκφέρεται με οριστική, όταν εκφράζει αντικειμενική αιτιολογία, με υποτακτική, όταν εκφράζει υποκειμενική αιτιολογία, ενώ εισάγεται με τον cum και εκφέρεται με υποτακτική, όταν εκφράζει το αποτέλεσμα μιας εσωτερικής λογικής διεργασίας (ανατρέξτε και στο λήμμα των αιτιολογικών προτάσεων του ψηφιακού βοηθήματος).
  
  π.χ. Tum Ennius indignatus [...] inquit. (24) = Τότε ο Έννιος επειδή οργίστηκε [...] είπε. (προτερόχρονο στο παρελθόν, να αναλυθεί ώστε να εκφράζει αντικειμενική αιτιολογία) →
  Tum Ennius, quod indignatus est (erat), [...] inquit.
  
  Accius [...] tragoediam suam [...] ei desideranti lēgit. (27) = Ο Άκκιος διάβασε σ΄ αυτόν, επειδή το επιθυμούσε, την τραγωδία του. (σύγχρονο στο παρελθόν, να αναλυθεί ώστε να εκφράζει υποκειμενική αιτιολογία) →
  Accius [...] tragoediam suam [...] ei, quod is desideraret, lēgit.
  Gallus, periculum veritus, constituit ut tragulam mitteret. (45) = Ο Γαλάτης, επειδή φοβήθηκε τον κίνδυνο, αποφάσισε να ρίξει το ακόντιο. (προτερόχρονο στο παρελθόν, να αναλυθεί ώστε να εκφράζει το αποτέλεσμα μιας εσωτερικής λογικής διεργασίας) →
  Gallus, cum veritus esset periculum, constituit ut tragulam mitteret.

• -υποθετική: εκφράζει την προϋπόθεση κάτω από την οποία μπορεί ή θα μπορούσε να συμβεί αυτό που δηλώνει το ρήμα της πρότασης. Στα υπό εξέταση κείμενα απαντά μόνο ένα παράδειγμα, στο κείμενο 45.
  
  π.χ. Curat et providet ne, interceptā epistulā, nostra consilia ab hostibus cognoscantur = Φροντίζει και προνοεί, αν πιαστεί η επιστολή πριν να φτάσει στον προορισμό της, να μη μαθευτούν τα σχέδιά μας από τους εχθρούς. →
  Curat et providet ne, si epistula intercepta sit, nostra consilia ab hostibus cognoscantur.
  
  (για θεωρητική στήριξη της ανάλυσης, ανατρέξτε στο λήμμα του πλάγιου λόγου του ψηφιακού βοηθήματος)

• -παραχωρητική, εναντιωματική: εκφράζει την παραχώρηση ή την εναντίωση προς ό, τι εκφράζει το ρήμα της πρότασης στην οποία ανήκει.
  
  Στα πανελλαδικά εξεταζόμενα κείμενα, απαντά μόνο ένα παράδειγμα εναντιωματικής μετοχής.
  
  π.χ. Tum Camillus [...] absens dictator est factus. (21) = Τότε ο Κάμιλλος[...] αν και βρισκόταν μακριά, αναγορεύτηκε δικτάτορας. →
  Camillus [...], etsi (tametsi/quamquam) aberat, dictator est factus ή Camillus [...], cum/licet abesset, dictator est factus.

• -τελική (σπανιότατα): δεν απαντά στα υπό εξέταση κείμενα.

Τέλος, η επιρρηματική μετοχή μπορεί να είναι:

• συνημμένη, όταν το υποκείμενό της είναι όρος της πρότασης, στην οποία ανήκει, είτε
• απόλυτη, σε πτώση αφαιρετική, όταν το υποκείμενό της δεν αποτελεί όρο της πρότασης, στην οποία ανήκει. Διακρίνεται σε:

α. γνήσια ή κανονική αφαιρετική απόλυτη,
β. νόθη ή ιδιάζουσα αφαιρετική απόλυτη και
γ. ιδιόμορφη αφαιρετική απόλυτη. 

ΑΣΚΗΣΗ:

Να αναγνωρίσετε τις μετοχές των ακόλουθων προτάσεων και να τις αναλύσετε, αν είναι δυνατόν, σε αντίστοιχες δευτερεύουσες προτάσεις:

1. Brenno duce Galli, apud Alliam flumen deletis legionibus Romanorum, everterunt urbem Romam. (21)
2. [...] et, occiso Scriboniano, Romam trahebatur. (23)
3. [...] eique ab ostio quaerenti Ennium ancilla dixisset eum domi non esse [...]. (24)
4. Cato [...] ostendensque patribus [...] inquit. (25)
5. Auditā salutatione Caesar dixit. (29)
6. [...] sed (obiecerunt) aliquod flagitium ac dedecus aut in Asiā susceptum aut ex Asiā deportatum. (30)
7. Tum adulescens, viribus suis confisus et cupiditate pugnandi permotus, iniussu consulis in certamen ruit. (31)
8. Solus Quintus Mucius Scaevola augur de hac re interrogatus sententiam dicere noluit. (40)
9. [...] coniurationemque nascentem non credendo confirmaverunt. (42)
10. Non tibi ingredienti fines patriae ira cecidit? (43)
11 Hoc est quod Tarquinium dixisse ferunt exulantem. (44)
12. Postridie eius diei Sertorius, admissis amicis in cubiculum suum, dixit eis [...]. (48)
13. Cum cerva, emissa a servo, [...] introrupisset, admiratio magna orta est. (48)
14. Clamore deinde ancillarum in cubiculum vocatus Brutus ad eam obiurgandam venit. (49)

Λύση

1.    Brenno duce: ιδιόμορφη αφαιρετική απόλυτη που δηλώνει χρόνο. Tο Brenno λειτουργεί ως υποκείμενο και το duce ως κατηγορηματικός προσδιορισμός που δηλώνει αξίωμα, στο υποκείμενο.
Ανάλυση: cum Brennus dux esset ή cum Brennus dux erat.

-apud Alliam flumen deletis legionibus Romanorum: επιρρηματική χρονική μετοχή, ιδιάζουσα αφαιρετική απόλυτη, με υποκείμενό της το legionibus, δηλώνει το προτερόχρονο στο παρελθόν.
Ανάλυση: cum Galli apud Alliam flumen legiones Romanorum delevissent
ή postquam/ubi/ut Galli apud Alliam legiones Romanorum deleverunt (deleverant).

2.    occiso Scriboniano: επιρρηματική χρονική μετοχή, γνήσια αφαιρετική απόλυτη, με υποκείμενό της το Scriboniano, δηλώνει το προτερόχρονο στο παρελθόν.
Ανάλυση: cum Scribonianus occisus esset ή
postquam/ubi/ut Scribonianus occisus est (occisus erat).

3.    ab ostio quaerenti Ennium: επιθετική/αναφορική μετοχή συνημμένη στο ei, στο οποίο λειτουργεί και ως επιθετικός προσδιορισμός, δηλώνει το σύγχρονο στο παρελθόν. Ανάλυση: qui ab ostio quaerebat Ennium.

4.    ostendensque patribus: επιρρηματική χρονική μετοχή, συνημμένη στο υποκείμενο του ρήματος Cato, δηλώνει το σύγχρονο στο παρελθόν.
Ανάλυση: cum ostenderet patribus ή dum ostendit patribus.

5.    auditā salutatione: επιρρηματική χρονική μετοχή, ιδιάζουσα αφαιρετική απόλυτη, με υποκείμενό της το salutatione, δηλώνει το προτερόχρονο στο παρελθόν.
Ανάλυση: cum Caesar salutationem audivisset ή
postquam/ubi/ut Caesar salutationem audivit (audiverat).

6.    aut in Asiā susceptum aut ex Asiā deportatum: επιθετικές μετοχές που συνδέονται διαζευκτικά με τον σύνδεσμο aut... aut, συνημμένες στα flagitium -dedecus, στα οποία λειτουργούν ως ομοιόπτωτοι, επιθετικοί προσδιορισμοί, δηλώνουν το προτερόχρονο στο παρελθόν. Ανάλυση: quod aut in in Asiā susceptum est (susceptum erat) aut ex Asiā deportatum est (deportatum erat).

7.    7. viribus suis confisus et cupiditate pugnandi permotus: αιτιολογικές μετοχές, συνημμένες στο υποκείμενο του ρήματος adulescens, δηλώνουν το προτερόχρονο στο παρελθόν. Ανάλυση: quod viribus suis confisus est et cupiditate pugnandi permotus est (οριστική, για να εκφραστεί αντικειμενική αιτιολογία) ή
quod viribus suis confisus esset et cupiditate pugnandi permotus esset (υποτακτική, για να εκφραστεί υποκειμενική αιτιολογία).

8.    de hac re interrogatus: χρονική μετοχή, συνημμένη στο υποκείμενο του ρήματος Quintus Mucius Scaevola, δηλώνει το προτερόχρονο στο παρελθόν. Ανάλυση: postquam/ubi/ut de hac re interrogatus est (interrogatus erat) ή
cum de hac re interrogatus esset.

9.    nascentem: επιθετική/αναφορική μετοχή, συνημμένη στο coniurationem, στο οποίο λειτουργεί και ως επιθετικός προσδιορισμός, δηλώνει το σύγχρονο στο παρελθόν. Η μετοχή μπορεί να χαρακτηριστεί και ως χρονική.
Ανάλυση: quae nascebatur (επιθετική)
dum nascitur ή cum nasceretur (χρονική).

10.                       ingredienti fines patriae: χρονική μετοχή, συνημμένη στο tibi, δηλώνει το σύγχρονο στο παρελθόν.
Ανάλυση: dum ingrederis ή cum ingredereris.

11.                       exulantem: χρονική μετοχή, συνημμένη στο Tarquinium, δηλώνει το σύγχρονο στο παρελθόν (dixisse).
Ανάλυση: dum exulat ή cum exularet.

12.                       admissis amicis in cubiculum suum: επιρρηματική χρονική μετοχή, ιδιάζουσα αφαιρετική απόλυτη, με υποκείμενό της το amicis, δηλώνει το προτερόχρονο στο παρελθόν.
Ανάλυση: cum admisisset amicos in cubiculum suum ή
postquam/ubi/ut admisit (admiserat) amicos in cubiculum suum.

13.                       emissa a servo: χρονική μετοχή, συνημμένη στο υποκείμενο του ρήματος cerva, δηλώνει το προτερόχρονο στο παρελθόν.
Ανάλυση: cum emissa esset a servo ή
postquam/ubi/ut emissa est (emissa erat) a servo.

14.                       clamore ancillarum in cubiculum vocatus: χρονική μετοχή, συνημμένη στο υποκείμενο του ρήματος Brutus, δηλώνει το προτερόχρονο στο παρελθόν. Η μετοχή μπορεί να χαρακτηριστεί και ως επιθετική. Ανάλυση: cum clamore ancillarum in cubiculum vocatus esset ή
postquam/ubi/ut clamore ancillarum in cubiculum vocatus est (vocatus erat),
qui clamore ancillarum in cubiculum vocatus est (vocatus erat). (ως επιθετική)

ΠΡΒΛ ΚΑΙ ΛΑΤΙΝΙΚΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ (συντακτικόν / ασκήσεις μετατροπών) → ΕΔΩ