Τα δραματικά γεγονότα που οδήγησαν στην καταστροφή της Σμύρνης

του

ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΔΑΦΝΗ

Η ΑΠΟΧΩΡΗΣΙΣ ΕΚ Μ. ΑΣΙΑΣ

Οὐδεμία ἀξιὸλογος στρατιωτική ἐπιχείρησις ἐσημειώθη εἰς τὸ μέτωπον τῆς Μικρᾶς Ἀσίας ἀπὸ τοῦ Ὀκτωβρίου 1921 μέχρι τοῦ Αὐγούστου 1922. Μὸνον κατ’ Ἀπρίλιον 1922 μικρὰ ἑλληνικὴ δύναμις κατέλαβε τήν νοτίως τοῦ ποταμοῦ Μαιάνδρου περιοχήν (Νέα ῞Εφεσος - Σώκια), ἐκ τῆς ὁποίας ἀπεχώρησαν οἱ ᾽Ιταλοί, κατόπιν συμφωνίας μέ τήν κυβέρνησιν Κωνσταντινουπόλεως. ᾽Εκ τῆς περιοχῆς Ἀτταλείας εἶχον ἀποχωρήσει οἱ Ἰταλοὶ τὸ προηγούμενον ἕτος, κατόπιν συμφωνίας μέ τὸν Κεμάλ.

 

Τὸ ἑλληνικὸν μέτωπον, μήκους 713 χιλιομέτρων, ἤρχιζεν ἀπὸ τῆς πόλεως Κίου ἐπὶ τῆς Προποντίδος καὶ διὰ Ἐσκῆ - Σεχήρ, Ἀφιὸν - Καραχισάρ, περιοχῆς νοτίως τοῦ Οὐσάκ, ποταμοῦ Μαιάνδρου, ἔφθανεν εἰς τὴν ἐπὶ τοῦ Αἰγαίου Νοτίαν Ἔφεσον. Ἐκάλυπτεν ἔκτασιν,70 χιλιάδων καὶ πλέον τ.χιλ., δηλαδή μεγαλυτέραν τῆς πρὸ τῶν Βαλκανικῶν πολέμων ἐκτάσεως τῆς Ἑλλάδος. Ἡ ἀριθμητική δύναμις τοῦ στρατοῦ μας ἤγγιζε τὰς 240.000 ἀνδρῶν. Ἀλλ’ ἡ παρατακτή μόλις ὑπερέβαινε τὰς 100.000.

Τρία σώματα Στρατοῦ, ἐκ τεσσάρων μεραρχιῶν ἕκαστον, καὶ μία μεραρχία ἰππικοῦ, ἀπετέλουν τὰς μεγάλας ὀργανικὰς μονάδας τὰς ὑπαγομένας εἰς τὴν Διοίκησιν Στρατιᾶς Μ. Ἀσίας. ᾽Εξ αὐτῶν τὸ Γ΄ (διοικητής ὑποστράτηγος Σουμίλας Πέτρος), ἀποτελούμενον ἐκ τῶν μεραρχιῶν 3ης (συνταγματάρχης Γκορτζᾶς Γεώργιος), 10ης (συνταγματάρχης Παπανικολάου Δημήτριος), 11ης (ὑποστράτηγος Κλαδᾶς Νικόλαος), Ἀνεξαρτήτου (συνταγματάρχης Θεοτόκης Δημήτριος) καὶ δυὸ μὴ μεραρχιακῶν συνταγμάτων, κατεῖχε τό βόρειον τμῆμα τοῦ μετώπου μέ συνολικόν ἀνάπτυγμα 195 χιλιομέτρων. ῾Η γραμμὴ τὴν ὁποίαν ὑπερήσπιζον ἤρχιζεν ἀπὸ τῆς Προποντίδος (Κίος) καὶ διὰ τῶν Κιοκλοῦ Χισάρ, Μπιλετζίκ, Μπὰζ Ντάγ, Σεϊντῆ Γαζῆ ἔφθανε μέχρι τοῦ Ἅκ Ἴν. Ἕδρα τοῦ Σώματος, τοῦ ὁποίου ἡ μάχιμος δύναμις ἀνήρχετο εἰς 38 τάγματα πεζικοῦ, 124 πυροβόλα καὶ δύο ἴλας ἱππικοῦ, ἦτο τὸ Ἐσκῆ Σεχήρ.

Τὸ Β΄ Σ.Σ. (ὑποστράτηγος Διγενῆς Κίμων) ἀπετελεῖτο ἐκ τῶν μεραρχιῶν 2ας (συυταγματάρχης Γονατᾶς Στυλιανός), 7ης (συνταγματάρχης Κουρουσόπουλος Βασίλειος), 9ης (συνταγματάρχης Γαρδίκας Παναγιώτης), 13ης (συνταγματάρχης Καϊμπαλῆς Μιλτιάδης), τῆς μεραρχίας ἱππικοῦ (ὑποστράτηγος Καλλίνσκης Ἀνδρέας) καὶ τῆς στρατιωτικῆς διοικήσεως Κιουταχείας (32ον Σύνταγμα). Τὸ Σῶμα αὐτὸ διὰ δύο μεραρχιῶν, 9ης καὶ 13ης, ἐκάλυπτε γραμμήν μετώπου 42 χιλιομέτρων, ὥστε νὰ τηρηθῇ ὁ σύνδεσμος μεταξὺ νοτίου ὁρίου Γ΄ Σ.Σ. καὶ βορείου ὁρίου Α΄ Σ.Σ. διὰ δὲ τῆς 2ας μεραρχίας, ἐνισχυμένης συνθέσεως, καὶ τῆς μεραρχίας ἱππικοῦ ἐξησφάλιζε τὴν ζώνην τοῦ Οὐσάκ, δηλαδὴ τὸ δεξιὸ τῆς ἑλληνικῆς παρατάξεως. Τὴν 7ην μεραρχίαν ἐκράτει ὡς ἐφεδρείαν. Τὸ στρατηγεῖον τοῦ Σώματος εὑρίσκετο εἰς Καζλὶ Γκιὸλ Χαμάμ. ῾Η συνολική δύναμίς του ἀνήρχετο εἰς 41 τάγματα πεζικοῦ, 104 πυροβόλα καὶ 16 ἵλας ἰππικοῦ.

Τέλος, τό Α΄ Σ.Σ. (ὑποστράτηγος Τρικούπης Νικόλαος) μέ τὸ στρατηγεῖον του εἰς Ἀφιὸν Καραχισάρ, ἀπετελεῖτο ἐκ τῶν μεραρχιῶν 1ης (ὑποστράτηγος Φράγκος Ἀθανάσιος), 4ης (ὑποστράτηγος Δημαρᾶς Δημήτριος), 5ης (συνταγματάρχης Ρόκας Νικόλαος) καὶ 12ης (συνταγματάρχης Καλλιδόπουλος Περικλῆς). Ἐκ τῶν μεραρχιῶν αὐτῶν ἡ 5η κατεῖχε τὸν τομέα Μπορντί, εἰς τὸ ἄκρον ἀριστερόν, μήκους 50 χιλιομέτρων, ἡ 12η τὸν ἀμέσως ἐν συνεχείᾳ τομέα Ἰντζέ Καρὰ Χισάρ, μήκους 30 χιλιομέτρων, ἡ 4η τόν τομέα Καμελάρ, εἰς τὸ κέντρον τῆς παρατάξεως, μήκους 20 χιλιομέτρων καὶ ἡ 1η τὸν τομέα Ἀκὰρ Ντὰγ ἀναπτύγματος 50 περίπου χιλιομέτρων. Εἰς τό δεξιόν της ἡ μεραρχία αὐτὴ εἶχε τὴν 2αν Μεραρχίαν, ἐνῷ εἰς τὸ ἀριστερόν της ὑπῆρχε μεταξὺ αὐτῆς καὶ τῆς 4ης Μεραρχίας κενὸν ἕξ χιλιομέτρων. Ἡ συνολική δύναμις τοῦ Σώματος, τὸ ὁποῖον εἶχεν ἐνισχυθῇ διὰ τοῦ 43ου Συντάγματος πεζικοῦ, διατεθέντος εἰς τὴν 1ην Μεραρχίαν, καὶ τοῦ ἀποσπάσματος τοῦ συνταγματάρχου Νικ. Πλαστήρα (5/42 Σύνταγμα Εὐζώνων καὶ 8 ὀρειβατικὰ πυροβόλα), κρατηθέντος ὠς ἐφεδρεία, ἀνήρχετο εἰς 42 τάγματα πεζικοῦ, 158 πυροβόλα καὶ δύο ἴλας ἱππικοῦ.

Ἡ ἀσφάλεια τῆς ζώνης τῶν μετόπισθεν, τῶν συγκοινωνιῶν καὶ τῆς γραμμῆς τοῦ ποταμοῦ Μαιάνδρου εἶχεν ἀνατεθῆ εἰς τὴν Στρατιωτικήν Διοίκησιν Ὀδεμησίου, ἡ ὁποία διέθετε δύναμιν μικροτέραν τῆς μεραρχίας.

Αἱ δυνάμεις τὰς ὁποίας συνεκέντρωσαν οἱ Τοῦρκοι διὰ νὰ διασπάσουν τὸ ἑλληνικὸν μέτωπον ἀνήρχοντο εἰς 19 μεραρχίας πεζικοῦ καὶ 5 μεραρχίας ἱππικοῦ. ᾽Εξ αὐτῶν αἱ 15 μεραρχίαι πεζικοῦ καί αἱ 4 ἱππικοῦ εὑρίσκοντο εἰς τὸν ἔναντι τοῦ Ἀφιὸν Καραχισὰρ τομέα, αἱ δέ ὑπόλοιποι εἶχον ἐντολήν νὰ καθηλώσουν τό Γ΄ Σ.Σ. Ἡ κυρία δύναμις ἐπιθέσεως ὑπεστηρίζετο ὑπὸ 200 ἐλαφρῶν καὶ 62 βαρέων πυροβόλων. Ἑκάστη τουρκικὴ μεραρχία πεζικοῦ ἀπετελεῖτο ἐκ 4.500 ἐνόπλων καὶ 3.000 ἀόπλων. Οἱ τελευταίοι ἀνεπλήρουν τοὺς ἐκτός μάχης τιθεμένους ἐνόπλους. Εἰς τὸν τομέα ὅπου ἐξαπελύθη ἡ ἐπίθεσις, οἱ Τοῦρκοι συνεκέντρωσαν 12 μεραρχίας πεζικοῦ, ἐκ τῶν ὁποίων ὁκτὼ εἰς πρώτην γραμμήν, καὶ τρεῖς μεραρχίας ἱππικοῦ. Αἱ ἑλληνικαὶ δυνάμεις αἱ ὑποστᾶσαι τὴν ἐπίθεσιν, ἡ 1η καὶ 4η μεραρχία, διέθετον 21 τάγματα καὶ 78 πυροβόλα.

῾Η τουρκική ἐπίθεσις ἐξαπελύθη τὴν 5ην πρωϊνήν τῆς 26ης Αὐγούστου 1922, ἐναντίον τῶν κατεχομένων δυτικῶς τοῦ Ἀφιὸν Καραχισὰρ θέσεων ὑπὸ τῶν μεραρχιῶν 1ης καὶ 4ης. Ὀλίγον μετὰ τὴν ἔναρξιν τῆς ἐπιθέσεως διετέθη, πρὸς ἐνίσχυσιν τῆς 1ης μεραρχίας, ἡ 7η καί, πρὸς ἐνίσχυσιν τῆς 4ης, τὸ ἀπόσπασμα Πλαστήρα. Κατὰ τὴν πρώτην ἡμέραν τῆς ἐπιθέσεως αἱ ἑλληνικαὶ δυνάμεις ἐκράτησαν τὰς θέσεις των. Τὰς πρωϊνὰς ὤρας ὅμως τῆς 27ης ἡ 4η μεραρχία ἐκάμφθη. Κατόπιν τούτου, ὁ στρατηγὸς Τρικούπης διέταξε τὴν ἐκκένωσιν τοῦ Ἀφιὸν Καραχισὰρ καὶ τὴν σύμπτυξιν τῶν δυνάμεων εἰς νέαν γραμμήν ἀμύνης. Ἡ διαταγή αὕτη ἔφθασεν εἰς τοὺς διοικητὰς τῶν 4ης καὶ 12ης Μεραρχίας, ὄχι καὶ εἰς τὴν διοίκησιν τῆς 1ης, λόγῳ τῆς ἐξαφανίσεως τῶν ἐφίππων συνδέσμων διὰ τῶν ὁποίων ἀπεστάλη εἰς τὴν ἐν λόγῳ μεραρχίαν. Τοῦτο πρέπει ν’ ἀποδοθῇ εἰς τὸ γεγονὸς ὅτι τὸ μέτωπον τῶν 1ης καὶ 7ης μεραρχίας εἶχε καταρρεύσει μίαν καὶ ἡμίσειαν ὥραν πρὸ τῆς ὑποχωρήσεως τῆς 4ης μεραρχίας. ᾽Εξ ἄλλου, ὁ τηλεφωνικὸς σύνδεσμος μεταξὺ τῶν στρατηγῶν Φράγκου καὶ Τρικούπη εἶχε διακοπῆ.

῾Η ὑποχώρησις τοῦ Α΄ Σώματος ὑπεχρέωσε καὶ τὸ Β΄ εἰς ἀναδίπλωσιν. Ἀλλὰ ἐκ τῶν ἑπτὰ μεραρχιῶν τῶν δύο σωμάτων, διότι ἡ 2α παρέμεινεν εἰς τὴν θέσιν της, μόνον αἱ πέντε, 4η, 5η, 9η, 12η καὶ 13η κατέλαβον τὰς θέσεις των εἰς τὴν νέαν γραμμήν ἀμύνης. Αἱ ὑπόλοιποι δύο 1η καὶ 7η, ὡς καὶ τὸ ἀπόσπασμα Πλαστήρα, εἵτε διότι δὲν ἔλαβον τὴν διαταγήν ὑποχωρήσεως, εἵτε λόγῳ κοπώσεως, ἐστάθμευσαν εἰς ἄλλας τοποθεσίας.

Τὰς πρωϊνὰς ὥρας τῆς 28ης Αὐγούστου ἡ Στρατιὰ ἔθεσεν ὑπὸ τὰς διαταγὰς τοῦ στρατηγοῦ Τρικούπη τὸ Β΄ Σῶμα Στρατοῦ καὶ τὴν Ἀνεξάρτητον Μεραρχίαν ἐκ τοῦ Γ΄ Σώματος. Διέταξε δὲ τὸν στρατηγὸν Τρικούπην νὰ καλύψῃ τὰς πρὸς Σμύρνην συγκοινωνίας, ἀναλαμβάνων ἀντεπίθεσιν, εὐθὺς ὡς θὰ ἠδύνατο, τὸ δὲ Γ΄ Σ.Σ. νὰ κρατήσῃ τὸ ᾽Εσκῆ Σεχήρ, καλῦπτον τὰς πρὸς Προῦσαν συγκοινωνίας. ῾Ο στρατηγὸς Τρικούπης, ἐν τῷ μεταξύ, εἶχεν ἀποφασίσει νέαν σύμπτυξιν, ἡ ὁποία καὶ ἤρχισε πραγμαποιουμένη ἀπὸ τῶν πρώτων πρωϊνῶν ὠρῶν τῆς ἡμὲρας αὐτῆς. Κατὰ τήν διάρκειαν τῆς συμπτύξεως, ἡ 9η Μεραρχία ὑπέστη ἐπίθεσιν ὑπὸ τῆς 2ας τουρκικῆς μεραρχίας ἱππικοῦ. ᾽Επέτυχε νὰ τὴν διαλύσῃ. Ἐπίσης ἐπίθεσιν ὑπέστη καὶ ἡ 4η Μεραρχία, μὲ συνέπειαν νὰ διχοτομηθῇ. Τά πέντε ἐκ τῶν 9 ταγμάτων της, μετὰ τοῦ πυροβολικοῦ ἠκολούθησαν ἄλλην γραμμήν ὑποχωρήσεως, ἐνῷ ὁ Διοικητής μετά τεσσάρων ταγμάτων συνέχισε τὴν πορείαν πρὸς τὴν γραμμήν συμπτύξεως, τὴν ὁρισθεῖσαν ὑπὸ τοῦ στρατηγοῦ Τρικούπη.

᾽Εν τῷ μεταξύ, αἱ Μεραρχίαι 1η καὶ 7η καὶ τὸ ἀπὸσπασμα Πλαστήρα ἤρχισαν νά συμπτύσσωνται πρὸς τὴν παλαιὰν ὠχυρωμένην γραμμήν Τουμλοῦ Μπουνάρ, ὅπου καὶ ἐγκατεστάθησαν τὴν πρωΐαν τῆς 29ης Αὐγούστου. Ἡ σύμπτυξις αὐτὴ ἐπέφερε τὸν ὀριστικὸν χωρισμὸν τῶν ἑλληνικῶν δυνάμεων εἰς δύο ὀμάδας, δεδομένου ὅτι ὁ στρατηγὸς Τρικούπης διέταξε τὰς ὑπ’ αὐτὸν δυνάμεις νὰ παραμείνουν εἰς τὴν περιοχήν Οὐλουτζάκ - ᾽Εϋρέτ τὴν νύκτα τῆς 28ης πρὸς 29ην Αὐγούστου πρὸς ἀνάπαυσιν. Ἄς προστεθῇ ὅτι εἰς Τουμπλοῦ Μπουνὰρ εἶχον φθάσει καὶ τὰ 5 τάγματα τῆς 4ης Μεραρχίας, ὡς καὶ 2 τάγματα τῆς 12ης Μεραρχίας. ᾽Εξ ἄλλου, ἐκεῖ ἦτο ἡ 2α Μεραρχία, ὡς καὶ ἡ Μεραρχία Ἱππικοῦ. Οὕτω, ὁ στρατηγός Τρικούπης διέθετε τὴν 5ην καὶ 9ην Μεραρχίαν, σχεδὸν ἀνεπάφους, τὴν 12ην μεῖον 2 τάγματα, τὴν 13ην μεῖον τὸ ἀπόσπασμα Πλαστήρα καὶ τὰ 4 τάγματα τῆς 4ης Μεραρχίας. Ἀπὸ τῆς πρωΐας τῆς 29ης Αὐγούστου αἱ ἐν λόγῳ μονάδες ἤρχισαν νὰ κινοῦνται πρὸς Τουμλοῦ Μπουνάρ. Ἀλλ’ ἦτο ἤδη ἀργά. Αἱ τουρκικαὶ δυνάμεις εἶχον φθάσει καὶ ὑπεχρέωσαν τὴν ὀμάδα νά δώσῃ σκληρὰν μάχην καθ’ ὅλην τὴν ἡμέραν τῆς 29ης Αὐγούστου.

Ἡ μάχη τοῦ Ἀλῆ Βερᾶν

Μέ τὴν ἐπέλευσιν τοῦ σκότους ἡ μάχη διεκόπη. Ἀλλ’ ἐν τῶ μεταξὺ εἶχεν ἐπέλθει ἡ κύκλωσις τῆς ὁμάδος Τρικούπη, διότι αἱ τουρκικαὶ δυνάμεις τὴν περιέβαλλον ἐξ ὅλων τῶν πλευρῶν, κατόπιν τῆς σημαντικῆς πρὸς Δυσμὰς προελάσεως τοῦ τουρκικοῦ ἱππικοῦ. Περὶ τὴν 11ην νυκτερινήν, ἐν τούτοις, αἱ ἑλληνικαὶ μονάδες συνέχισαν τὴν πορείαν των, πρός τήν κατεύθυνσιν τοῦ Τουμλοῦ Μπουνάρ, ἀφοῦ ἐγκατέλειψαν τὸ βαρὺ πυροβολικὸν καὶ τὸν ἀσύρματον τοῦ Β΄ Σ.Σ., μόνον μέσον ἐπικοινωνίας μὲ τὴν Στρατιάν, λὸγῳ ἀδυναμίας μεταφορᾶς. Τὰς πρωϊνὰς ὥρας αἱ ἑλληνικαὶ δυνάμεις, ἐκτὸς τῆς 5ης μεραρχίας ἡ ὁποία ἠκολούθησεν ἄλλον δρομολόγιον, ἔφθασαν εἰς τὸ χωρίον Σάλκιοϊ, ὅπου ἐβλήθησαν ὑπὸ τουρκικοῦ πυροβολικοῦ. Ἡ μάχιμος δύναμίς των ἀνήρχετο εἰς 7.000 πεζούς, 80 ἱππεῖς καὶ 116 πυροβόλα. Ἀλλὰ καὶ ἀριθμός ἀνδρῶν διαφόρων μονὰδων, 10 - 15.000, εἶχε συρρεύσει εἰς τὴν ἰδίαν περιοχήν. Οἱ ἄνδρες αὐτοὶ ἐστεροῦντο κατὰ τὸ πλεῖστον ὁπλισμοῦ, τὸ δὲ ἠθικόν των ἦτο λίαν χαμηλόν. Περὶ τὴν μεσημβρίαν ἡ φάλαγξ ἐπανέλαβε τήν πορείαν της. Ὅταν ὅμως ἡ ἐμπροσθοφυλακή ἔφθασεν εἰς τὸ χωρίον Ἀλῆ θερὰν προσέκρουσεν εἰς ἰσχυρὰν δύναμιν τουρκικοῦ ἱππικοῦ.

Αἱ ἑλληνικαὶ δυνάμεις ἦσαν ὑποχρεωμέναι νὰ δώσουν νέαν μάχην, ἡ ὁποία καὶ ἀπέβη μοιραία δι’ αὐτάς, διότι ἦσαν ἀπὸ παντοῦ κυκλωμέναι. Ἕξ τουρκικαὶ μεραρχίαι πεζικοῦ καὶ μία ἱππικοῦ ἐσχημάτισαν τὸν περὶ αὐτάς κλοιόν. Παρὰ τήν συντριπτικήν ὑπεροχήν τοῦ ἐχθροῦ, τὰ ἑλληνικὰ τμήματα ἐπολέμησαν μὲ ἡρωϊσμὸν καὶ ἀπέκρουσαν ὅλας τὰς ἐπιθέσεις. Ὅπως γράφει ἡ ἐπίσημος στρατιωτική ἰστορία: «Αἰ ἑλληνικαὶ δυνάμεις, αἵτινες ἐπολέμησαν εἰς Ἀλῆ Βερὰν ἐτὶμησαν τὰ ὅπλα των μέχρι τέλους. Ἀλλ’ οἱ ἥρωες τοῦ σκληροῦ τούτου ἀγῶνος παρέμειναν ἀφανεῖς, λόγῳ τῆς ὁλεθρίας ἐκβάσεως αὐτοῦ». Οἱ περισσότεροι τῶν ἀξιωματικῶν ἐτέθησαν ἐκτός μάχης. Δύο διοικηταὶ συνταγμάτων, ὁ συνταγματάρχης Τσάκαλος τοῦ 2ου καὶ ὁ ταγματάρχης Παπαγιαννίδης τοῦ 26ου, ἐφονεύθησαν. Τὸ πυροβολικόν, παρ’ ὅλον ὅτι ἦτο ἀκάλυπτον, δέν ἐσταμάτησε τὴν βολήν, παρὰ ὅταν τὰ πυροβόλα του κατεστρέφοντο ἤ τὰ βλητοφόρα του ἀνετινάσσοντο. Τρεῖς μόνον πυροβολαρχίαι, ἐκ τῶν 28, ἠδυνήθησαν νὰ βάλλουν μέχρι τέλους τῆς μάχης.

Ὅταν ἐνύκτωσε καὶ τό τουρκικὸν πυροβολικὸν ἐσίγησεν, ἡ ὁμὰς Τρικούπη ἐπεχείρησε νὰ διαφύγη. ᾽Εσχηματίσθησαν τρεῖς φάλαγγες, ἡ μία ὑπὸ τόν στρατηγὸν Δημαρᾶν, ἐκ τῶν ὑπολειμμάτων τῶν μεραρχιῶν 4ης καὶ 12ης, ἡ δευτέρα ὑπὸ τὸν συνταγματάρχην Γαρδίκαν ἐκ τῆς 9ης μεραρχίας, ἡ τρίτη ὑπὸ τοὺς στρατηγοὺς Τρικούπην καὶ Διγενῆν, ἐκ τῆς 13ης μεραρχίας. ῾Η φάλαγξ Γαρδίκα, ἐκ 5.000 περίπου ἀξιωματικῶν καὶ ὁπλιτῶν, ἀφοῦ ἀπέκρουσεν ἐπίθεσιν τουρκικοῦ ἱππικοῦ, κατώρθωσε νὰ διαφύγῃ καὶ νὰ ἐνωθῇ μετὰ τῶν τμημάτων τῆς ὁμάδος Φράγκου. ᾽Επίσης, διέφυγον καὶ τὰ ὑπολείμματα τῆς 4ης Μεραρχίας, ὑπὸ τὸν ἐπιτελάρχην αὐτῆς ταγματάρχην Γ. Τσολάκογλου. Τὸ ὑπόλοιπον τῆς φάλαγγος Δημαρᾶ, ἐξ 84 ἀξιωματικῶν καὶ 1.600 ὁπλιτῶν, ᾐχμαλωτίσθη ὑπὸ τῶν Τούρκων τὴν ἐσπέραν τῆς 1ης Σεπτεμβρίου.

Ἡ φάλαγξ Τρικούπη ἐκινήθη μέ κατεύθυνσιν πρὸς τὸ Οὐσάκ. Ἐὰν δὲ τοῦτο εἶχε καταληφθῇ ὑπὸ τῶν Τούρκων, θὰ συνέχιζε τὴν πορείαν της πρὸς Δυσμάς. Τὴν μεσημβρίαν τῆς 2ας Σεπτεμβρίου ἡ φάλαγξ ἔφθασεν εἰς τὸ χωρίον Καρατζᾶ Χισάρ, ὅπου ἐπληροφορήθη ὅτι εἰς τὰ Οὐσὰκ εὑρίσκοντο τουρκικὰ τμήματα ἀπὸ τῆς προηγουμένης. ῾Ο στρατηγός διέταξε νὰ καλυφθῇ ἡ φάλαγξ μέχρι τῆς νυκτός, ὁπότε θὰ ἐπανελάμβανε τὴν πορείαν της διὰ νὰ παρακάμψῃ τὸ Οὐσὰκ ἀπὸ νὸτου. Ἀλλ’ ἐνῷ ἐλαμβάνοντο τὰ μέτρα καταλήψεως τουρκική δύναμις ἐκ τριῶν μεραρχιῶν ἐπετέθη κατὰ τῆς φάλαγγος. Ὁ στρατηγὸς διέταξεν ἅμυναν μέχρις ἐσχάτων. Ἀλλὰ τὰ τμήματα, λόγῳ κοπώσεως καὶ διότι ἔβλεπον τὸ μάταιον τῆς περαιτέρω ἀντιστάσεως, ἔδειξαν ἀπροθυμίαν νά ἐκτελέσουν τὴν διαταγήν. Κατόπιν τούτου, ὁ Τρικούπης ἀπέστειλε κήρυκα καὶ ἐζήτησε συνθηκολόγησιν. Αἱ παραδοθεῖσαι δυνάμεις ἀνήρχοντο εἰς 190 ἀξιωματικούς, 4.400 ὁπλίτας καὶ 6 ὁρειβατικὰ πυροβόλα. Συνελήφθησαν ἐπίσης αἰχμάλωτοι οἱ στρατηγοὶ Τρικούπης καὶ Διγενῆς καὶ ὁ διοικητής τῆς 13ης Μεραρχίας.

Ἡ 5η Μεραρχία, ἡ ὁποία τὴν νύκτα τῆς 29ης πρὸς 30ὴν Αὐγούστου ἠκολούθησε διάφορον τῆς ὁμάδος Τρικούπη δρομολόγιον, ἐπέτυχε νὰ διαφύγῃ τῆς αἰχμαλωσίας καὶ νὰ διασώσῃ τμήματα ἐξ ἄλλων Μεραρχιῶν καὶ μή μεραρχικῶν μονάδων. Ἡ συνολική δύναμίς της, ὅταν ἐξῆλθε τοῦ τουρκικοῦ κλοιοῦ, ἀνήρχετο εἰς τριάκοντα περίπου χιλιάδας ἀνδρῶν, ἦτο, δηλαδή, διπλασία τῆς ὀργανικῆς της.

Ἡ έπιβίβασις ἐπὶ τῶν πλοίων

Τὴν ἑσπέραν τῆς 30ῆς Αὐγούστου ἡ διοίκησις τῆς Στρατιᾶς ἔθεσεν ὑπὸ τὰς διαταγὰς τοῦ στρατηγοῦ Φράγκου τὰς δυνάμεις τῆς 1ης, 2ας, 4ης, 7ης, 12ης (δύο τάγματα) καὶ 13ης (ἀπόσπασμα Πλαστήρα) μεραρχιῶν. Μετὰ δύο δὲ ἡμέρας, ὅταν μετὰ τῆς ὁμάδος συνηνώθησαν αἱ 5η καὶ 9η Μεραρχίαι, ἔγινε προσπάθεια ἀνασυντάξεως τῶν ἑλληνικῶν δυνάμεων. ῾Ο στρατηγὸς Φράγκου ἐτοποθετήθη διοικητὴς τοῦ ἀνασυσταθέντος Νοτίου Συγκροτήματος, οἱ δὲ συνταγματάρχαι Γονατᾶς διοικητὴς τοῦ Α΄ Σ.Σ. καὶ Ρόκας τοῦ Β΄ Σ.Σ. διατηροῦντες καὶ τὴν διοίκησιν τῶν μεραρχιῶν των. ῾Η προσπάθεια αὐτὴ δέν ἀπέδωσε τοὺς ἐπιδιωχθέντας καρπούς. Ὅπως δέν ἀπέδωσε καὶ ἡ διαταγὴ τῆς Στρατιᾶς ὅπως ἐκτελοῦνται οἱ λιπο-τάκται, οἱ ὁποῖοι θὰ ἠρνοῦντο νὰ ἐπανέλθουν εἰς τὰς τάξεις των. ᾽Επεκράτησεν ἀνεξήγητον πνεῦμα ἐπιεικείας, τὸ ὁποίον βεβαίως ἐπηρέασεν ἀποφασιστικῶς τὴν ἐξέλιξιν τῶν ἐπιχειρήσεων.

Ὁπωσδήποτε τὸ συγκρότημα Φράγκου κατώρθωσε νά πραγμα- τοποιήσῃ σύμπτυξιν τῶν δυνάμεών του ἀρκετὰ κανονικήν, παρὰ τὴν τουρκικήν πίεσιν καὶ τὰς μάχας τὰς ὁποίας συνεχῶς ἔδιδεν. ῞Ολαι αἱ τουρκικαὶ ἀπόπειραι, διὰ τήν ἀποκοπήν τῆς ὁδοῦ συμπτύξεως τῶν ἑλληνικῶν δυνάμεων, ἀπέτυχον. ῾Η ἀδυναμία, ὅμως, ἀνασχέσεως τῆς τουρκικῆς προελάσεως, ὑπεχρέωσε τὴν κυβέρνησιν νὰ λάβῃ ὡρισμένας ἀποφάσεις. Τὴν 4ην Σεπτεμβρίου ἀντικατέστησεν τὸν Διοικητὴν τῆς Στρατιᾶς διὰ τοῦ ὑποστρατήγου Τρικούπη. Ὅταν ἐπληροφορήθη ὅτι οὗτος εἶχε συλληφθῆ αἰχμάλωτος ἐτοποθέτησεν, εἰς τὴν θέσιν τοῦ Κατζανέστη, τὸν ἀντιστράτηγον Γεώργιον Πολυμενάκον, ὁ ὁποῖος ἀνέλαβε τὰ καθήκοντά του τήν 6ην Σεπτεμβρίου. Οὗτος διέταξεν ἀμέσως τὸ συγκρότημα Φράγκου ὅπως καλύψῃ τὴν Σμύρνην, ὥστε νὰ ὑπάρξῃ ἐπαρκής χρόνος πρὸς ἐκκένωσίν της. Μετὰ δύο δὲ ἡμέρας ἐξέδωσε τήν διαταγὴν περὶ ἐκκενώσεως τῆς Μικρᾶς Ἀσίας. Τὰ τμήματα τοῦ συγκροτήματος Φράγκου θὰ ἐπεβιβάζοντο πλοίων εἰς τὴν χερσόνησον τῆς ᾽Ερυθραίας. Ἡ ἐπιβίβασις ἤρχισε τὴν πρωΐαν τῆς 13ης καὶ συνεπληρώθη τὰς πρωϊνὰς ὥρας τῆς 16ης Σεπτεμβρίου, ὑπὸ τὴν προστασίαν τοῦ πολεμικοῦ μας στόλου. Ἅμα τῇ ἐπιβιβάσει καὶ τοῦ τελευταίου τμήματος, ὁ σαλπιγκτὴς τοῦ 1ου Συντάγματος Πεζικοῦ ἐσήμανεν ἐπὶ τῆς προκυμαίας τοῦ Τσεσμέ τὸ σάλπισμα τῆς ἀποχωρήσεως.

Αἱ εἰς τὸ βόρειον τμῆμα τοῦ μετώπου μονάδες τῆς Στρατιᾶς, ὑποστᾶσαι μικροτέραν δοκιμασίαν, κατώρθωσαν νὰ συμπτυχθοῦν κανονικῶς. ῾Η ἀνεξάρτητος μεραρχία, ἡ ὁποία διετέθη πρός ἐνίσχυσιν τοῦ Β΄ Σ.Σ., ἀλλὰ δέν κατώρθωσε νὰ συνδεθῇ μετ’ αὐτοῦ, ἀφοῦ ἀπέκρουσεν ἐπιτυχῶς τουρκικήν ἐπίθεσιν εἰς Κιουτάχειαν, ἐκινήθη ἀπὸ 29ης Αὐγούστου διὰ μέσου δυσβάτων καὶ ὀρεινῶν περιοχῶν πρὸς δυσμὰς καὶ ἔφθασε τὴν 12ην Σεπτεμβρίου εἰς τόν ἐπὶ τοῦ Αἰγαίου λιμένα Ντικελί, πλήρως συγκεκροτημένη, μέ τό μεγαλύτερον μέρος τοῦ ὑλικοῦ της, μέ ὅλους τοὺς ἀσθενεῖς καὶ τραυματίας της καὶ μὲ ἀκμαῖον τὸ ἠθικόν. Ἀποβιβασθεῖσα εἰς Μυτιλήνην τὴν 14ην Σεπτεμβρίου ἀποκατέστησε τὴν τάξιν, τήν ὁποίαν εἶχον διαταράξει ἄτακτα στοιχεῖα. ᾽Εν συνεχείᾳ μετεφέρθη εἰς Θράκην διὰ νὰ μετάσχῃ τῆς ἀμύνης τῆς ἐν λόγῳ περιοχῆς. Αἱ ὑπόλοιποι τρεῖς μεραρχίαι ἤρχισαν τὴν ἐκκένωσιν τῆς κατεχομένης παρ’ αὐτῶν περιοχῆς τὴν νύκτα τῆς 31ης Αὐγούστου πρὸς 1ην Σεπτεμβρίου, ἀφοῦ, προηγουμένως εἶχεν ἀποσταλῆ εἰς τὰ μετόπισθεν τὸ σύνολον τοῦ ὑλικοῦ. Τὴν 7ην Σεπτεμβρίου τὸ Γ΄ Σ.Σ. ἔλαβε διαταγὴν να ἐπιβιβασθῇ πλοίων εἰς τοὺς λιμένας τῆς Προποντίδος Κίον καὶ Μουδανιά, διὰ νὰ μεταφερθῇ εἰς Ραιδεστόν. ᾽Επειδὴ ἐκρίθη ὅτι οἱ δύο αὐτοὶ λιμένες ἦσαν ἀπρόσφοροι διὰ τὴν ἐπιβίβασιν τοῦ ὑλικοῦ, ἀπεφασίσθη τελικῶς ὅπως ἡ ἐπιβίβασις γίνῃ εἰς τοὺς λιμένας Πανόρμου καὶ Ἀρτάκη. ῾Η σύμπτυξις τῶν μονάδων τοῦ Σώματος, πλήν τῆς 11ης Μεραρχίας, πρὸς τοὺς λιμένας ἐπιβιβάσεως ἐπραγματοποιήθη κανονικῶς καὶ ἡ ἐπιβίβασις ἤρχισε τὴν νύκτα τῆς 13ης πρὸς 14ην Σεπτεμβρίου, περατωθεῖσα τὴν 18ην τοῦ ἰδίου μηνός. Ἑξήκοντα χιλιάδες ἄνδρες καὶ τὸ πλεῖστον τοῦ ὑλικοῦ τοῦ σώματος συνεκεντρώθησαν εἰς τὴν πέριξ τῆς Ραιδεστοῦ περιοχὴν.

Δέν διεσώθη ἐκ τοῦ Γ΄ Σ.Σ. ἡ 11η Μεραρχία, ἐκ τῆς ὁποίας εἶχεν ἀφαιρεθῆ ἕνα σύνταγμα πεζικοῦ. Αὕτη κινηθεῖσα βραδέως, κατὰ τὴν σύμπτυξιν ἀπεκόπη τῶν ὑπολοίπων δυνάμεων τοῦ Σώματος καὶ ἠναγκάσθη μόνη νὰ δώσῃ μάχην πρὸς τοὺς Τούρκους παρὰ τὰ Μουδανιά. Ἡ μάχη ἀπέληξεν εἰς κύκλωσιν τῆς Μεραρχίας, ἡ ὁποία καὶ ἠναγκάσθη νὰ συνθηκολογήσῃ τὸ ἀπόγευμα τῆς 11ης Σεπτεμβρίου. Παρεδόθησαν εἰς τοὺς Τούρκους 4.500 ἄνδρες καὶ 36 πυροβόλα.

῾Η ἐπιχείρησις ἀπελευθερώσεως τοῦ ἑλληνισμοῦ τῆς Μ. Ἀσίας ὑπέβαλεν εἰς σοβαρὰν δοκιμασίαν τὰς ἑλληνικὰς ἐνόπλους δυνάμεις ἐπὶ τεσσαράκοντα μῆνας. Ἀρκεῖ καὶ μόνη ἡ μνεία τῶν ἀπωλειῶν διὰ νὰ καταστῇ φανερὰ ἡ ἔκτασις τῆς δοκιμασίας. ᾽Εφονεύθησαν 812 ἀξιωματικοὶ καὶ 18.550 ὁπλῖται, ἀπεβίωσαν ἐκ κακουχιῶν καὶ ἀσθενειῶν 131 ἀξιωματικοὶ καὶ 4.747 ὁπλίται, ἐτραυματίσθησαν 1.696 ἀξιωματικοὶ καὶ 47.184 ὁπλῖται. ᾽Επὶ πλέον 465 ἀξιωματικοὶ καὶ 17.680 ὁπλῖται ἐνεγράφησαν εἰς τοὺς πίνακας τῶν ἐξαφανισθέντων. Σύνολον 91.215. Εἰς οὐδένα ἀλλον πόλεμον ὑπέστη τοιαύτην αἱμορραγίαν ὁ ἑλληνικὸς στρατός.

Ἡ καταστροφὴ τῆς Σμύρνης

Αἱ κεμαλικαὶ δυνάμεις εἰσῆλθον τὴν 9ην Σεπτεμβρίου εἰς Σμύρνην. Τρεῖς ἡμέρας ἀργότερον, τὰς πρώτας μεταμεσημβρινὰς ὥρας τῆς 12ης Σεπτεμβρίου, ἐνεφανίσθη ἐστία πυρὸς εἰς τὴν Λέσχην τῶν Ἀρμενίων. ᾽Εντὸς μιᾶς ὥρας ἐσημειώθησαν καὶ ἄλλαι ἐστίαι πυρὸς εἰς τὴν συνοικίαν τῶν Ἀρμενίων, ὅπου εὑρίσκετο καὶ ἡ λέσχη των. ᾽Επειδὴ ἔπνεε σφοδρὸς ἄνεμος, τὸ μέγιστον μέρος τῆς πόλεως ἤρχισε νὰ φλέγεται. Οὐδεμία προσπάθεια κατεβλήθη κατασβέσεως τοῦ πυρός, τὸ ὁποίον ἐμαίνετο μέχρι τῆς 16ης Σεπτεμβρίου. Ὁλόκληρος ἡ πόλις, πλὴν τῆς τουρκικῆς συνοικίας, ἀπετεφρώθη. Οἱ Κεμαλικοὶ ἐχαρακτήρισαν τὴν πυρκαϊὰν ὡς τυχαῖον συμβάν. Παρὰ ταῦτα δέν ἀπέκρυψαν τήν ἰκανοποίησίν των διότι ἀπετεφρώθησαν ὅλα τὰ ἀνήκοντα εἰς Χριστιανοὺς κτίρια. Διότι ἐπεθύμουν ν’ ἀνοικοδομήσουν μίαν νέαν πόλιν ἀπηλλαγμένην τελείως τοῦ ἑλληνικοῦ χρώματος. Δέν ἀντελήφθησαν ὅτι ἡ πρωτεύουσα τῆς ᾽Ιωνίας χωρὶς τὸν ἑλληνικὸν πληθυσμὸν θὰ ἔπαυεν, ὅπως κι’ ἔπαυσε, νὰ εἶναι πολιτιστικόν, οἰκονομικὸν καὶ ἐμπορικὸν κέντρον. Τὰ πολεμικὰ καὶ ἄλλα σκάφη τῶν συμμάχων, τὰ εὑρισκόμενα εἰς τὸν λιμένα τῆς Σμύρνης, ἐβοήθησαν εἰς τὴν διαφυγὴν πολλῶν ῾Ελλήνων, οἱ ὁποῖοι ἄλλως θὰ ἐνεκλείοντο εἰς τὰ «στρατόπεδα τῶν ταγμάτων ἐργασίας», τὰ προοριζόμενα διὰ τὴν συγκέντρωσιν Χριστιανῶν, ἢ θὰ ἐξετελοῦντο.

῾Η πλέον βάρβαρος πρᾶξις τῶν Κεμαλικῶν ὑπῆρξεν ἡ σφαγή τοῦ Μητροπολίτου Σμύρνης Χρυσοστόμου Καλαφάτη. Ποιμενάρχης τῆς περιοχῆς ἀπό τοῦ 1919, ἐπρωτοστάτησε τὸ 1914 εἰς τὴν περίθαλψιν τῶν ῾Ελλήνων προσφύγων, οἱ ὁποῖοι συνέρρευσαν εἰς Σμύρνην φεύγοντες τὴν δίωξιν τῶν Ὀθωμανῶν. ῾Η δρᾶσις του προεκάλεσε τὸν γενικὸν θαυμασμόν, ἀλλὰ καὶ τὴν μῆνιν τοῦ διοικητοῦ Σμύρνης, ὁ ὁποῖος καὶ τὸν ἀπήλασεν ὡς ἐπικίνδυνον διὰ τὴν δημοσίαν τάξιν. ᾽Επανῆλθεν εἰς τὴν ἔδραν του μετὰ τὴν ἀνακωχὴν τοῦ 1918. ᾽Ηρνήθη νὰ ἀκολουθήσῃ τὰς ἑλληνικὰς ἀρχάς, ὅταν ἀνεχώρησαν ἐκ Σμύρνης. Τὴν 10ην Σεπτεμβρίου 1922 ἐκλήθη εἰς τὸ διοικητήριον μετὰ τῶν δημογερόντων τῆς πόλεως. ῾Ο στρατιωτικὸς διοικητὴς Νουρεντὶν Πασᾶς, ἀφοῦ τὸν ἐξύβρισε καὶ τὸν ἐρράπισε, τὸν παρέδωσε μετὰ τῶν δημογερόντων εἰς τὸν ὄχλον.Οἱ μαινόμενοι ᾽Οθωμανοὶ τόν ἐβασάνισαν, τὸν ἔσυραν ἀπὸ τὰ μαλλιὰ καὶ τὴν γενειάδα διὰ μέσου τῆς τουρκικῆς συνοικίας καὶ τέλος τὸν διεμέλισαν. Τὴν ἰδίαν τύχην ὑπέστησαν οἱ συνοδεύοντες αὐτὸν δημογέροντες. Ὑπολογίζεται ὅτι συνολικῶς ἐθανατώθησαν ὑπὸ τῶν κεμαλικῶν περὶ τοὺς 200.000 ῞Ελληνες. ᾽Εξ αὐτῶν πολλοὶ ὑπέκυψαν εἰς τά βασανιστήρια εἰς τὰ ὁποῖα ὑπεβλήθησαν κατὰ τὴν παραμονὴν των εἰς τὰ συγκροτηθέντα «τάγματα ἐργασίας».

Τὰ αἴτια τὰ ὁποῖα ὡδήγησαν εἰς τὴν ἐγκατάλειψιν τῆς Μ. Ἀσίας, ἠμποροῦν νὰ συνοψισθοῦν ὡς ἀκολούθως:

1) Τὸ μειωμένον ἠθικὸν τοῦ στρατοῦ. ῾Η μακρὰ ἀδράνεια, ὁ ἐλλιπὴς ἐφοδιασμὸς, ὀφειλόμενος εἰς τὰς δυσχερεῖς οἰκονομικάς συνθήκας τῆς χώρας μας, ἡ ἐπὶ πολλά ἔτη παραμονὴ ἐν ἐπιστρατεύσει τῶν παλαιοτέρων κλάσεων, ἡ κομμουνιστικὴ ὑπονόμευσις καὶ ἡ προπαγάνδα τῶν εἰς Κωνσταντινούπολιν συγκεντρωθέντων ἀξιωματικῶν τῆς «Ἀμύνης», ἐπηρέασαν δυσμενῶς τὴν μαχητικὴν διάθεσιν τῶν πολεμιστῶν. Εἰς ὅλα αὐτὰ πρέπει νὰ προστεθῇ καὶ ἡ ἀψυχολόγητος κίνησις, ἡ ἀρξαμένη ἀπὸ τοῦ ᾽Ιανουαρίου 1922, περὶ αὐτονομήσεως τμήματος τῆς κατεχομένης περιοχῆς. ᾽Εδημιουργήθη οὕτω ἡ ἐντύπωσις ὅτι ἡ περαιτέρω συνέχισις τοῦ πολέμου ἐστερεῖτο νοήματος.

2) Ἡ μεγίστη ἀνάπτυξις τοῦ μετώπου. ῾Ως ἐκ τούτου δέν ἦτο δυνατὴ ἡ εἰς βάθος ὀργάνωσις ἀμύνης, ἐλλείψει ἐπαρκῶν δυνάμεων. ᾽Επὶ πλέον δέν ἐπέτρεψε τήν ταχεῖαν μεταφορὰν μονάδων ἐκ τοῦ μή ἀπειλουμένου εἰς ἀπειλούμενον σημεῖον τοῦ μετώπου, οὔτε τὴν δημιουργίαν στρατηγικῆς ἐφεδρείας ἰκανῆς νὰ ἐπέμβῃ πρὸς συγκράτησιν τῆς γραμμῆς, ἐναντίον τῆς ὁποίας ἐξεδηλώθη ἡ ἐχθρική ἐνέργεια. Δι’ αὐτό, ἐκ τῶν 12 μεραρχιῶν μόνον 3 ἀντιμετώπισαν τήν κεμαλικὴν ἐπίθεσιν.