ΓΥΝΑΙΚΕΙΟΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

ΦΙΛΑΝΘΡΩΠΙΑ & ΗΡΩΙΣΜΟΙ

του

Πλάτωνος Ροδοκανάκη

Φιλανθρωπία

῾Ο βυζαντινὸς κόσμος, παρ’ ὅλην τὴν αὐστηρότητα, ἡ ὁποῖα τὸν διακρίνει εἰς πολλά, παρουσιάζει τὸ μοναδικὸν φαινόμενον τῆς ὡργανωνένης φιλανθρωπίας, διὰ τὴν ὁποίαν ὑπερηφανεύεται ὁ σημερινὸς πολιτισμός. Οὕτως εἰς ὅλας τὰς μίκρασιατικάς πόλεις κατὰ τὸ παράδειγμα τοῦ Βυζαντίου ὑπῆρχον καὶ διετηροῦντο ὑπὸ φιλανθρώπων κυριῶν γηροτροφεῖα, πτωχοτροφεῖα, ὀρφανοτροφεῖα, ξενοδοχεῖα διὰ τούς ξένους, ἀστέγους καὶ τοὺς ἀσθενεῖς, καὶ πολλὰ ἄλλα εὐαγῆ* ἰδρύματα. Παρόμοια τούτων, μέχρι τῶν νεωτέρων τουλάχιστον χρονων, κανὲν ἐκ τῶν κρατῶν της Δύσεως δέν ἔχει νὰ ἐπιδείξῃ.

Τὰ ἰδρύματα ταῦτα συνεκέντρωνον ὅλας τὰς δυστυχίας τῆς τότε κοινωνίας εἰς τὸν αὐτὸν περίβολον, μέσα εἰς ἀπειρίαν μικρῶν οἰκίσκων, ὄπου ὁ πάσχων εἶχε καὶ κάποιον ἀπεσπασμὲνον εἰς τὴν ὑπηρεσίαν του. Παρὰ τὸ πλευρὸν τῶν γερόντων εὑρίσκετο ἕνας νέος ἢ μία νεᾶνις, διὰ νὰ τοὺς δώση τὸ γάλα των. Τοὺς τυφλοὺς τοὺς ἐχειραγώγουν, ὅπως τοὺς καθίσουν εἰς τὸν ἥλιον καὶ οἱ ἄποδες εἶχον ἐκεῖ μέσα εἰς τὴν διάθεσίν των τὰ πόδια τῶν ἅλλων˙ τὰ μὴ ἔχοντα μητέρα βρέφη ἀνετίθεντο εἰς τὰς ἀγκάλας τροφῶν προς τοῦτο μισθοδοτουμένων. Μεταξὺ τῶν δυστυχῶν αὐτῶν, ἦσαν καί ὅσοι ξένοι ἕνεκα ἀσθενειῶν ἠναγκάζοντο νὰ διακόψουν τὸ ταξίδι των καὶ νὰ ζητήσουν βοήθειαν ἀπὸ τὴν φιλανθρωπίαν τῶν έν λόγῳ ἱδρυμάτων.

Δι’ ὅλον τὸ πλῆθος τῶν στεγαζομένων εἰς τὰ φιλανθρωπικὰ ταῦτα ἱδρύματα τῆς Κωνσταντινουπόλεως ὑπῆρχε μία διεύθυνσις ὑπὸ τήν ἑποπτείαν προσώπου σημαίνοντος εἰς τὴν κοινωνίαν. Εἶχε δὲ ἡ διεύθυνσις αὔτη τὰ γραφεῖα της, τὰ λογιστικά της βιβλία˙ τοὺς προμηθευτάς της καὶ ὅ,τι ἄλλο ἐχρειάζετο δια τήν κανονικὴν αὐτῆς λειτουργίαν. Μέσα εἰς τὰ φιλανθρωπικὰ ταῦτα ἱδρύματα τοῦ Βυζαντίου, τὰ ὀρφανά, ὅταν ἐμεγάλωναν, ἐδιδάσκωντο μαζὶ μὲ τὰ ἄπορα τῆς συνοικίας. Καὶ χωρὶς, ἄλλο, ὄταν ἐτελείωναν τάς σπουδάς των, θὰ εὕρισκον ἀρκετὴν προστασίαν, δια νὰ τοποθετηθοῦν κάπου καὶ νὰ ζήσουν ἀνεξάρτητοι πλέον πολῖται.

Ἡ αὐτοκράτειρα, αἱ πριγκίπισσαι καὶ αἱ ἀρχόντισσαι συχνότατα ἐπεσκέπτοντο τὰ ξενοδοχεῖα, ὀρφανοτροφεῖα καὶ τοὺς ξενῶνας, διὰ νὰ παρηγορήσουν τοὺς ἀποκλήρους τῆς ἡλικίας, τῆς ὑγείας καὶ τῆς μοίρας καί νὰ ἀνακουφίσουν αὐτούς, προσφέρουσαι χρήματα, ἐνδύματα καί φαγώσιμα. Τὴν ἰατρικήν ὑπηρεσίαν ἐξετέλουν ἐκεῖ μέσα ρασοφοροῦντες ξενοδόχοι. Οὗτοι ἐθεράπευον, ἔδιδον συνταγάς καὶ παρεῖχον δωρεάν φάρμακα ἀκόμη καὶ εἰς τοὺς πτωχοὺς τῆς Κωνσταντινουπόλεως, τοῦς ζητοῦντας τὴν βοήθειαν τῆς ἐπιστήμης.

῾Η ἀγία ῾Ελένη εἶναι ἡ πρώτη, ἡ ὁποία προσεπάθησε νὰ ἐσχυροποιήσῃ, καὶ αὐτὴ διὰ φιλανθρωπικῶν ἰδρυμάτων τὰ θεμέλια τῆς χριστιανικῆς φιλαλληλίας. Εἶναι ἡ πρώτη, ἡ ὁποία κατὰ τήν παράδοσιν ἵδρυσεν ἐν Κωνσταντινουπόλει γηροκομεῖον μαζὶ με ἄλλα φιλόθρησκα ἱδρύματα.

Κατὰ τὸν ὄγδοον αἰῶνα ἡ Εἰρήνη ἡ ᾽Αθηναία εὐσεβὴς καὶ φιλάρετος βασίλισσα, «πολλὰ ξενοδοχεῖα καὶ γηροκομεῖα ἵδρυσε καὶ φόρων κουφισμοὺς* καὶ ἄλλα πλεῖστα κατώρθωσε», ὅπως λέγει ὁ χρονογράφος. Πρὸς τούτοις εἰς τὴν ἰδίαν Εἰρήνην ἀποδίδεται ἡ εἰς τὴν Κωνσταντινούπολιν ἱδρυσις τοῦ «Πιστωρίου», συσσιτίου δηλαδὴ διὰ τους πένητας, ὅπου, ἄν μή τί ἄλλο, εὕρισκαν ὅμως οἱ πεινῶντες μίαν χορταστικὴν μερίδα ἅρτου· ἐπίσης καὶ ἡ προσφορά μεγάλης ἐκτάσεως γῆς, ὅπου, οἰκοδομήθη ἡ ἐκκλησία τοῦ Ἁγίου Λουκᾶ, διὰ νὰ θάπτωνται δωρεαν οἱ πένητες καὶ οἱ ξένοι, πολλοὶ τῶν ὁποίων θὰ ἦσαν προσκινηταί, τῶν χειρῶν τῶν ὁποίων ἐξέφευγεν ἡ βακτηρία ἕνεκα τῶν ταλαιπωριῶν των ἀτελευτήτων ὀδοιποριῶν.

Μία ἄλλη βασίλισσα, Πλάκιλλα, ἡ σύζηγος Θεοδοσίου τοῦ Μεγάλου, ἀπό ὑπερβολικόν ζῆλον ἐξετέλει ἀκόμη καὶ τα ἐργα τῶν νοσοκόμων και ὑπηρετριῶν εἰς τα Νοσοκομεῖα. Ἡ φιλανθρωπία, δια τὴν ὁποίαν, ὅπως εἴπομεν, ὑπερηφανεύεται ὁ σημερινὸς πολιτισμός, εἰς τὸ πρόσωπον τὴςἐναρέτου αὐτοκράτειρας εὕρε τὸν τέλειον ὑπηρέτη της. Αἱ θεῖαι ἀρχαι τῆς Ἑκκλησίας τοῦ Χριστοῦ ἔχουσιν ἤδη δώσει τοὺς πρώτους ὡραίους καρποὺς τἤς ἀγάπης πρός τὸν πλησίον.

Δεν εἶναι δε μόνον αἱ Βασίλισσαι, ὅσαι προικίζουν με φιλάνθρωπα ἱδρύματα τὴν πρωτεύουσα τοῦ βυζαντινοῦ ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ. Καὶ ἄλλαι εὐγενεῖς γυναῖκες, ὑπείκουσαι εἰς τήν ἐπὶ τῶν καρδιῶν αὐτῶν εὐεργετικήν ἐπίδρασιν τῶν διδαγμάτων τής Ἑκκλησίας, ἀμιλλώνται ποία πρώτη νὰ βοηθήσῃ τὴν ὑπὸ τόσων ἀναγκῶν βασανιζομένην πτωχήν τάξιν.

῝Εν μόνον παράδειγμα ἀρκεῖ ν’ ἀναφέρω, δια να δεὶξῃ τήν φιλαλληλίαν τοῦ βυζαντινοῦ γυναικεῖου κόσμου καὶ τήν ἡμερότητα τοῦ μεσαιωνικοῦ μας πολιτισμοῦ.

῾Η Πατρικία Μάρη ἐπισκεφθεῖσα τάς φυλακάς, διά να κάμῃ ἐλεημοσύνας, ἠσθάνθη τόσον οἶκτον διά τὴν ζοφερότητά των, ὥστε παρεχώρησε τὴν μοναδικὴν οἰκίαν της εἰς τὸν αὐτοκράτορα διὰ τήν σωτηρίαν τῆς ψυχῆς της. ῾Η εὐχαρίστηση της, ὅταν εἶδε μεταφερομένους ἑκεῖ τοὺς καταδίκους, ἦτο τόσον μεγάλη, ὥστε ἠ ἡμέρα ἐκείνη, ὅπως ἔλεγεν, ἦτο ὡραιοτέρα ἡμέρα τῆς ζωῆς της.

Ἡρωισμοί

Ὁ Βυζαντινὸς, κόσμος δὲν εἶχε μόνον ἄνδρας γενναίους ἀλλὰ καὶ γυναῖκας ἀξιοθαυμάστους διὰ τὴν ἀδάμαστον ψυχὴ καὶ τὸ ὑπερήφανον φρόνημά των.

῾Η φρικιαστική μοῖρα, ἡ ὁποία ἀνέμενε τὰς γυναῖκας τῶν βυζαντινῶν πόλεων, ὅσαι ἡ μία μετὰ τήν ἄλλην εἶδον νὰ ἐμπήγνυται* εἰς τὰς ἐπάλξεις των ἡ σημαία τῶν βαρβάρων βασιλέων, ἔκαμνεν αὐτάς νὰ ἐγκαταλείπουν τὰς οἰκιακάς των ἀσχολίας καὶ εἰς ἡμέρας κινδύνων ν’ ἀναλαμβάνουν ὁμοῦ μετὰ τῶν ἀνδρῶν τὴν ὑπεράσπισιν τῶν τειχῶν.

Αἱ γυναῖκες τῆς Θεσσαλονίκης κατὰ τὴν μοιραίαν ὑπὸ τῶν Τούρκων πολιορκίαν της ἔδειξαν ἀνδρείαν ὄντως ἐπικήν* . Διότι καὶ γυναῖκες, ἐξ, αὐτῶν ἀκόμη τῶν ἐπιφανῶν, συμμετεῖχον τοῦ πολέμου ἀνδρικῶς. ᾽Εκόμιζον μὲ ὅλην των τὴν ψυχήν ἐπὶ τῶν τειχῶν λίθους καὶ δοχεῖα πλήρη βραστοῦ ὕδατος, ὅπως ἐκσφενδονίζωνται κατὰ τῶν ἐχθρῶν. Πολλαὶ μάλιστα ἀπ’ αὐτάς ἐδείκνυον ἐντελῶς ἀνδρικὸν θάρρος, ἱστάμεναι παρὰ τὸ πλευρὸν τῶν ἀνδρῶν προέτρεπον αὐτοὺς, ν’ ἀγωνίζωνται κατὰ τῶν ἐχθρῶν μὲ ἀντοχήν καὶ γενναιότητα.

Δέν φαίνεται δὲ νὰ περιορίζεται τὸ γυναικεῖον ἐνδιαφέρον κατὰ τοὺς, ἀγῶνας αὐτούς μόνον εἰς πολεμιικάς ἀσχολίας. ῾Η φιλαλληλία δέν τάς ἀπησχόλει καὶ τότε ὀλιγώτερον. Βεβαίως τὴν ἑποχὴν ἐκείνην δὲν ὑπῆρχον οὔτε οἱ σημερινοὶ Ἐρυθροὶ Σταυροί, οὔτε αἱ ὠργανωμέναι ὑπηρεσίαι εἰς τοὺς στρατούς. Ἀλλ’ ὡς ἄγγελοι παρηγορίας δὲν ἔπαυον νὰ κύπτουν παρὰ τό πλευρόν τῶν τραυματιῶν, νὰ παρέχουν εἰς αὑτοὺς τὰς πρώτας βοηθείας καὶ νά τοὺς ἀνακουφίζουν ἀπό τοὺς πόνους τῶν ὀδυνηρῶν πληγῶν.

Κατά τήν πολιορκίαν τῆς Κωνσταντινουπόλεως ὑπὸ τῶν Τούρκων εἰς τὰ 1422, γυναῖκες τῆς πρωτευούσης, κατά τὴν ἀφήγησιν τοῦ ἱστορικοῦ τῆς ἐποχῆς, ὅσαι δέν μετέφερον πέτρας εἰς τὸ τεῖχος, ἐκρατοῦσαν «ὡὰ καὶ στυππίαι* καὶ τοὺς λαβωμένους ἰάτρευον». ῎Αλλαι φορτωμέναι μεγάλα δοχεῖα πλήρη ὕδατος ἥ οἴνου ἔσπευδον πρὸς τὰ μέρη, ὅπου ἐμαίνετο ἡ συμπλοκή. ᾽Εκεῖ, μέσα εἰς χάλαζαν βελῶν, λίθων καὶ ἀκοντίων, ἔδιδον νὰ δροσισθοῦν καὶ νὰ τονώσουν τάς δυνάμεις των οἰ ἀπὸ τὸν ἀγῶνα ἐξηντλημένοι ὑπερασπισταί, διὰ νὰ τρέξουν πάλιν καὶ νὰ τοξεύσουν κατὰ τῶν ἐχθρῶν βέλη περιτυλιγμένα διά στυππίων ἀλειμμένων μὲ τὸ ὑγρὸν πῦρ.

Τὰ ἐπὶ τῶν τειχῶν τρεχάματα αὐτὰ τῶν γυναικῶν δὲν ἦσαν ἀκίνδυνα, διότι κατὰ τὴν πολιορκίαν αὐτήν μερικαὶ γυναῖκες ἐκ τῶν εὑρισκομένων ἐκεῖ ἐπάνω «ἐλαβώθησαν μἑ σαγίτας», ὅπως λέγει ὁ χρονογράφος. ῾Ο κίνδυνος ὅμως, ὁ ὁποῖος δὲν ἠπείλει μόνον αὐτάς, ἀλλὰ καὶ τὰ μικρὰ παιδιά των, τοὺς ἔδιδε πάντοτε θάρρος. Διὰ τοῦτο ὡς ἡρωίδες μιθικῶν χρόνων, ἕνεκα τοῦ μητρικοῦ των φίλτρου, ἐσήκωναν τὰ φορέματά των καὶ ἀνερριχῶντο μέχρι τῶν ἐπισφαλεστέρων μερῶν τῶν προμαχώνων, ὅ που ἐμάχοντο μετὰ τῶν ἀνδρῶν.

῾Ο ρόλος ὁ ἡρωικὸς τῶν γυναικῶν εἰς ὅλας ἐν γένει τὰς πόλεις τὰς ὑφισταμένας ἐφόδους μαρτυρεῖται παρὰ τῶν ἱστορικῶν. ᾽Επὶ κεφαλῆς τῶν ἀγωνιζομένων γυναικῶν εὑρίσκεται κατὰ τὴν πίστιν τοῦ λαοῦ ἡ Παναγία, ὑπό τήν σκέπην τῆς ὁποίας εἶχε ταχθῆ ἡ Θεοφύλακτος πόλις. ῞Οταν οἱ ῎Αβαροι ἐπολιόρκουν τὴν Πόλιν, μία γυναίκα στολισμένη μέ ἰόχρωμα φορέματα ἐφάνη ἐπὶ τῶν προμαχώνων. Ἐπὶ τῆ θέᾳ της ἐσκοτίσθησαν οἱ ἐπιτιθέμενοι, κατελήφθησαν ὑπὸ τρόμου καὶ ἐτράπησαν εἰς φυγήν. Καὶ ὅταν ὁ ἐχθρὸς ἐξηφανίσθη δεκατισθείς, ἐτονίσθη ἐμπρός εἰς τήν εἰκόνα της ὁ θριαμβευτικὸς ψαλμός:

«Τῇ ὑπερμάχῳ στρατηγῷ τὰ νικητήρια».