Η μετεξέλιξις του ρωμαϊκού κράτους σε βυζαντινό / η απαρχή του βυζαντινού μεσαίωνος

του

ΚΩΣΤΑ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΟΥ

ΕΝΩ ΤΟ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ ΑΡΧΙΖΕΙ ΝΑ ΒΥΘΙΖΕΤΑΙ ΣΤΟ ΔΙΚΟ ΤΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΑ, Ο ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΟΥ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΜΕΤΑΙ

᾽Απὸ τὸν ῾Ηράκλειο τὸ ἀνατολικὸ κράτος παίρνει στροφὴ πρὸς τὸ Μεσαίωνα. Αὐτὸ φανερώνεται παντοῦ. ῾Ο Ρωμαϊκὸς τρόπος ζωῆς σταματᾶ καὶ ἀρχίζει ὁ Βυζαντινός. Δέκα εἶναι τὰ πιὸ χτυπητὰ σημεῖα ποὺ δείχνουν τὴν ἀλλαγή : 

 

1. ᾽Εθνολογικὴ ὁμοιογένεια . Στὴν ἐθνολογικὴ σύσταση τοῦ κράτους κυριαρχεῖ ἀπ’ ἄκρη σ’ ἄκρη τὸ ἑλληνικὸ στοιχεῖο. Οἱ δύστροποι καὶ ἀπείθαρχοι ξένοι πληθυσμοὶ ἀποσπάστηκαν μὲ τὶς ἀραβικὲς καὶ τὶς σλαβικὲς κατακτήσεις κι ἀπόμειναν ἡ Μ. ᾽Ασία, ἡ Ν. Βαλκανικὴ καὶ τὰ νησιὰ γιὰ στηρίγματά του, Τὰ μέρη αὐτὰ εἶναι βαθιὰ ἐξελληνισμένα. Τὸ Βυζάντιο λοιπὸν τὴν ὥρα ποὺ ἔχανε τόσο μεγάλα καὶ πλούσια μέρη, κέρδιζε κάτι πολύτιμο : τὴν ἐθνολογική τοὑ ὁμοιογένεια. ᾽Εκτὸς ἀπ’ αὐτὸ καὶ ἡ ἑλληνικὴ γλώσσα παραμέρισε πιὰ ὁλότελα τὴ λατινική, ἀκόμη καὶ στὶς δύσκολες λέξεις ποὺ μεταχειρίζεται ὁ στρατός. Κι ὁ ἴδιος ὁ ᾽Ιουστινιανὸς πρωτύτερα ὑποχρεώθηκε νὰ γράψη τοὺς δικούς του νόμους ἑλληνικὰ γιὰ νὰ τοὺς καταλαβαίνουν οἱ ὑπήκοοί του στὴν ᾽Ανατολή. 

2. Θρησκευτικὴ ὁμοιογένεια. Τὸ Βυζάντιο βρίσκει πιὰ μιὰ μονολιθικὴ ὀρθοδοξία , ποὺ τοῦ ἦταν ἀπαραίτητη ὕστερα ἀπὸ τόσες αἱρέσεις· γιατὶ οἱ ἐπαρχίες ποὺ τὶς γεννοῦσαν καὶ τὶς συντηροῦσαν χάθηκαν. 

3. Σταθερότητα στὸ πολίτευμα. Τὸ παλάτι ἀποκτᾶ μεγαλύτερη δύναμη καὶ τὸ πολίτευμα σταθερότητα. Καθιερώνεται συστηματικὰ ἡ ἀ ρχὴ τῆς υἱοθεσίας καὶ τῆς συμβασιλείας στὴ διαδοχὴ τοῦ θρόνου. Στὸ Βυζάντιο ποτὲ δὲν ξεχάστηκε ἡ ρωμαϊκὴ παράδοση τῆς ἐκλογῆς τοῦ βασιλιᾶ κατὰ τύπους· ποτὲ δὲν ἔγινε ἐπίσημα κληρονομικὸς ὁ θρόνος. ῞Οσο περνοῦν τὰ χρόνια τὸ πρόσωπο τοῦ βασιλιᾶ γίνεται καὶ πιὸ ἱερὸ καὶ ἡ ἱερότητα περνάει καὶ σὲ κεῖνον ποὺ θὰ ὁρίση, ὅσο ζῆ, γιὰ συμβασιλέα του. Τὶς περισσότερες βέβαια φορὲς ὁρίζει τὸ γιό του. ᾽Απὸ τὰ χρόνια αὐτὰ παύουν οἱ λατινικοὶ τίτλοι : ᾽Ιμπεράτωρ - Καίσαρ - Αὔγουστος καὶ καθιερώνεται ὁ τίτλος : « πιστὸς ἐν Χριστῶ βασιλεύς ». Εἶναι τίτλος μὲ ἑλληνικὴ διατύπωση καὶ μεσαιωνικὸ πνεῦμα. ῾Ο ῾Ηράκλειος πρῶτος πῆρε τὸν τίτλο αὐτό

.

4. ῎Αλλαγὲς στὴν κεντρικὴ διοίκηση. Στὴν κεντρικὴ διοίκηση γιναν οὐσιαστικὲς ἀλλαγὲς ἄγνωστες στὴ Ρωμαϊκὴ παράδοση. Σχηματίζονται κάτω ἀπὸ τὸ βασιλιὰ διάφορα γραφεῖα , σὰ νεώτερα ὑπουργεῖα, ποὺ τὸ καθένα ἔχει τὴ δική του ἁρμοδιότητα. Τὸ καθένα ἐργάζεται χωριστὰ ἀπὸ τὰ ἄλλα καὶ δὲν συνεργάζονται ὅλα μαζί. Δὲν ὑπάρχει δηλαδὴ ἀκόμη μιὰ κυβέρνηση˙ ἀργότερα θὰ γίνη κι αὐτό· ἕνας ἀπὸ τοὺς ὑπεύθυνους ἑνὸς γραφείου θὰ ξεχωρίση σὰν πρωθυπουργός. ῎Οχι ἀκόμη ὅμως. 

5. ᾽Αλλαγές στὴ διοίκηση τῶν ἐπαρχιῶν. Στὴ διοίκηση τῶν ἐπαρχιῶν γίνεται ἡ πιὸ τολμηρὴ μεταρρύθμιση. Καθιερώνεται ὁ θεσμὸς τῶν θεμάτων. Θέματα λέγονταν πρὶν οἱ στρατιωτικὲς μονάδες τῶν ἐπαρχιῶν κι ὁ ἀρχηγός τους στρατηγός . Οἱ δυσκολίες ποὺ ἀντιμετωπίζει τώρα τὸ κράτος ἀπ’ ὅλες τὶς μεριὲς τῶν συνόρων καὶ ἐπειδὴ δὲν προλαβαίνει ἔγκαιρα τὶς ἐπιθέσεις ἀπὸ τὸ κέντρο, τὸ ὁδηγοῦν νὰ παραχωρήση στοὺς στρατηγοὺς τῶν θεμάτων καὶ τὴν πολιτικὴ˙ διοίκηση· ἔτσι στὰ μέρη ποὺ φυλᾶνε μποροῦν καὶ στρατολογία νὰ διατάξουν, ἅμα παρουσιαστῆ κίνδυνος, κι ὁ,τιδήποτε ἄλλο χρειαστεῖ. Οἱ περιοχὲς αὐτὲς λέγονται θέματα· τὸ κράτος δηλαδὴ ἔτσι στρατικοποιεῖται, γιὰ νὰ μπορῆ πιὸ εὔκολα νὰ ἀμύνεται. 

6. Στὴν οἰκονομία κυριαρχεῖ ἡ γεωργία . Μὲ τὶς ἀραβικὲς καὶ σλαβικὲς κατακτήσεις γίνεται καὶ στὶς βυζαντινὲς περιοχὲς ὅ,τι ἔγινε καὶ στὴ Δύση ἀπὸ τὸν 3ο αἰώνα μὲ τὶς ἐπιδρομὲς τῶν βαρβάρων. Μαραζώνει κ ἐδῶ ἡ ἐμπορικὴ κίνηση καὶ ἡ ζωὴ στὶς πόλεις, ἀφοῦ οἱ κυριότερες κυριεύονται ἀπὸ τοὺς ἐχθρούς. ῾Η οἰκονομικὴ ζωὴ λοιπὸν κι ἐδῶ, ὅπως καὶ στὴν ἀρχὴ τοῦ δυτικοῦ Μεσαίωνα, ἀλλάζει χαρακτήρα καὶ γίνεται κυρίως γεωργική.

7. Στὴν κοινωνία ὡς τἠν έποχὴ αὐτὴ κυριαρχοῦν οἱ μεγάλοι γαιοκτήμονες. ᾽Αφοῦ ὅμως ὑποχώρησε ἡ ζωὴ στὰ ἀστικὰ κέντρα καὶ δυνάμωσε στὸ ὕπαιθρο, ἔγιναν καὶ στὸ Βυζάντιο ἀλλαγὲς στὶς κοινωνικὲς τάξεις ἀνάλογες μὲ τὴ Δύση. ῞Οπως ἐκεῖ, κυριαρχοῦν κι ἐδῶ στὴν γεωργικὴ οἰκονομία ἕως τὰ χρόνια τοῦ ῾Ηρακλείου, τὰ μεγάλα ἀγροκτήματα καὶ στὴν κοινωνία οἱ γαιοκτήμονες. Αὐτοὶ ἀπορροφοῦν τοὺς μικροὺς ἐλεύθερους καλλιεργητὲς ποὺ γίνονται κολόνοι καὶ λέγονται πάροικοι . Μὰ καὶ γιὰ τὰ κτήματά τους πολλὲς φορὲς συντηροῦν ἰδιαίτερες φρουρές, τοὺς βουκελλάριους.

8. Μιὰ έξαίρεση τοῦ Βυζαντινοῦ Μεσαίωνα: ἐμφανίζονται τώρα ἀφθονοι ἑλεύθεροι καλλιεργητές. ῞Εως τὸν 7ο αἰώνα λοιπὸν ἔχομε στὴ Δύση καὶ στὸ Βυζάντιο τὴν ἴδια περίπου ἐξέλιξη στὴν οἰκονομία καὶ στὴν κοινωνία. ᾽Απὸ τὰ χρόνια αὐτὰ ὅμως καὶ γιὰ τρεῖς αἰῶνες τὸ Βυζάντιο παρουσιάζει μιὰ σοβαρὴ ἰδιορρυθμία : δίχως νὰ καταργ·ηθοῦν τὰ μεγάλα ἀγροκτήματα καὶ οἱ πάροικοι, δυναμώνουν τώρα ἐξαιρετικὰ οἱ μικρὲς ἰδιοκτησίες μὲ τοὺς ἐλεύθερους καλλιεργητές τους. Τὸ ἰδιαίτερο αὐτό, καθαρὰ βυζαντινὸ γνώρισμα, παρουσιάστηκε ἀπὸ τὴ στιγμὴ ποὺ καθιερώθηκε ὁ μεγάλος θεσμὸς τῶν θεμάτων· δηλαδὴ γιὰ νὰ συντηρηθοῦν ἀξιόμαχοι καὶ πιστοὶ ἐπαρχιακοὶ στρατοὶ μοίρασαν στοὺς στρατιῶτες μικροὺς γεωργικοὺς κλήρους, τὰ στρατιωτόπια, γιὰ νὰ ζοῦν μὲ τὶς οἰκογένειές τους καλλιεργώντας τα. Συγχρόνως τὸ κράτος, ἐπειδὴ σ’ αὐτοὺς στήριζε τὴ δύναμη καὶ τὴν ἀσφάλειά του, μὲ κάθε τρόπο προστάτεψε κι αὐτοὺς καὶ κάθε ἐλεύθερο καλλιεργητή. ῎Ετσι ἔχομε στὸ Βυζάντιο σταμάτημα στὴν ἀνάπτυξη τῆς μεγάλης φεουδαρχίας ἀπὸ τὸν 7ο ἕως τὸν 11ο αἰώνα . 

9. Κι ἄλλη ἐξαίρεση: ῾Η Κοινότητα τοῦ Βυζαντινοῦ χωριοῦ. ῾Η προηγούμενη ἰδιομορφία ἔφερε καὶ μιὰ ἄλλη ἐξίσου χαρακτηριστική: Τὸ Βυζαντινὸ χωριό. Δηλαδή, σ’ αὐτὰ τὰ χρόνια οἱ ἐλεύθεροι μικροκαλλιεργητὲς ἑνώνονται σὲ μιὰ Κοινότητα κώμης (ἢ χωρίου , ὅπως θὰ ὀνομαστῆ ἀργότερα) καὶ μὲ δική τους αὐτοδιοίκηση ὀργανώνουν τὴ ζωή τους· φροντίζουν νὰ τακτοπὸιοῦν τὰ κοινὰ προβλήματα ὅλοι μαζί. Π.χ. μοιράζουν τὰ νερά, τὰ βοσκοτόπια, ρυθμίζουν τὸ ἄλεσμα στοὺς νερόμυλους καὶ ἀνεμόμυλους, τὴν πληρωμὴ τοῦ φόρου κ.ἄ. Μὲ λίγα λόγια τὸ βυζαντινὸ χωριὸ εἶναι θεσμὸς ποὺ συγκράτησε τοὺς ἐλεύθερους ἰδιοκτῆτες καὶ ἡ ἱστορία του συμπίπτει μὲ τὴν ἱστορία τῆς ἀκμῆς τοῦ Βυζαντίου. 

10. ᾽Αρχίζει ἡ « μεγάλη σιωπὴ». Ὅλες αὐτὲς οἱ ἀλλαγές, μὰ προπαντὸς οἱ ξαφνικὲς καὶ ἀπότομες ᾽Αραβικὲς κατακτήσεις, ἔφεραν ἕνα γενικὸ κλονισμὸ στὴν ἰσορροπία τοῦ Βυζαντινοῦ κόσμου. ῎Εφεραν μιὰ κρίση μεταμόρφωσης. ῾Ο κλονισμὸς αὐτὸς φάνηκε προπαντὸς. στὴν περιοχὴ τοῦ πνεύματος. ᾽ Απὸ τὴν ἐποχὴ αὐτὴ καὶ γιὰ ἕνα διάστημα ποὺ κρατᾶ δυὸ αἰῶνες περίπου [650 - 850] οἱ ἄνθρωποι ξέκοψαν ἀπὸ τὴν ἀρχαία ἑλληνικὴ παράδοση καὶ ἔδειχναν σὰ νὰ ξέχασαν τὸν τρόπο νὰ μεταδίνουν ὁ ἕνας στὸν ἄλλο μὲ τὸ γράψιμο τὶς σκέψειςκαὶ τὰ αἰσθήματά τους. ῞Οπως εἶπε χαρακτηριστικὰ ἕνας Βυζαντινολόγος : «τὸ πελώριο ποτάμι τῆς ἑλληνικῆς λογοτεχνίας, ποὺ κυλᾶ ἀπὸ τὸν ῞Ομηρο ἔως τὸ Μωάμεθ τὸν κατακτητή, ποτὲ δὲ στέρεψε τόσο πολὺ καὶ γιὰ τόσον καιρό, ὅσο στοὺς δυὸ αὐτοὺς αἰῶνες». Αὐτὴ ἡ περίοδος ὀνομάστηκε : μέγα χάσμα ἤ μεγάλη σιωπή. Εἶναι ἔνας ἀληθινὸς Βυζαντινὸς μεσαίωνας