Το ποιητικό αίτιο – Ενεργητική και παθητική σύνταξη της Αρχαίας Ελληνικής

επιμελεία της

Κολιοπούλου Ιωάννας

Ποιητικό αίτιο ονομάζεται το πρόσωπο ή το πράγμα από το οποίο προέρχεται η ενέργεια που δέχεται το υποκείμενο ενός παθητικού ρήματος.

Το ποιητικό αίτιο εκφέρεται:

       i.            Εμπρόθετα:

με την πρόθεση ὑπὸ + γενική,

π.χ. Κέφαλος ἐπείσθη ὑπὸ Περικλέους. (= Ο Κέφαλος πείστηκε από τον Περικλή.)

και σπανιότερα με τις προθέσεις:

ἀπό, ἐκ, πρός, παρὰ + γενική,

π.χ. Τὰ δῶρα πέμπεται παρὰ τοῦ βασιλεύοντος. (= Τα δώρα έχουν σταλεί από το βασιλιά.)

     ii.            Με δοτική προσωπική του ενεργούντος προσώπου (δοτική ονόματος ή αντωνυμίας),

π.χ. Οὐδὲν ἡμάρτηταί μοι. (= Κανένα αδίκημα δεν έχω διαπράξει.) 

***

Μετατροπή της ενεργητικής σύνταξης σε παθητική και αντιστρόφως

1. Μετατροπή της ενεργητικής σύνταξης σε παθητική

Κατά τη μετατροπή της ενεργητικής σύνταξης σε παθητική γίνονται οι ακόλουθες μεταβολές:

α. Όταν το ρήμα είναι μονόπτωτο:

το ενεργητικό ρήμα τρέπεται σε παθητικό το υποκείμενο του ενεργητικού ρήματος γίνεται ποιητικό αίτιο το αντικείμενο του ενεργητικού ρήματος γίνεται υποκείμενο του παθητικού.

β. Όταν το ρήμα είναι δίπτωτο:

το ενεργητικό ρήμα τρέπεται σε παθητικό το υποκείμενο του ενεργητικού ρήματος γίνεται ποιητικό αίτιο το άμεσο αντικείμενο του ενεργητικού ρήματος γίνεται υποκείμενο του παθητικού το έμμεσο αντικείμενο του ενεργητικού ρήματος δεν μεταβάλλεται και παραμένει ως αντικείμενο του παθητικού.  Παρατήρηση: Όταν το ρήμα είναι δίπτωτο με δύο αιτιατικές, η μία αντικείμενο και η άλλη κατηγορούμενο του αντικειμένου, τότε:        i.            το ενεργητικό ρήμα τρέπεται σε παθητικό      ii.            το υποκείμενο του ενεργητικού ρήματος γίνεται ποιητικό αίτιο   iii.            το αντικείμενο του ενεργητικού ρήματος γίνεται υποκείμενο του παθητικού   iv.            το κατηγορούμενο του αντικειμένου γίνεται κατηγορούμενο του υποκειμένου.

γ. Όταν το ρήμα συντάσσεται με σύστοιχο αντικείμενο:

το σύστοιχο αντικείμενο ενός μονόπτωτου ρήματος τρέπεται σε σύστοιχο υποκείμενο: π.χ. γράφω γραφὴν → ἡ γραφὴ γράφεται ὑπ΄ἐμοῦ ενώ, το σύστοιχο αντικείμενο ενός δίπτωτου ρήματος δεν μεταβάλλεται, παραμένει σύστοιχο αντικείμενο του παθητικού ρήματος. Παρατηρήσεις: α) Όταν το ρήμα έχει τη σημασία του αἰτῶ (= ζητώ), υποκείμενο του παθητικού ρήματος γίνεται το έμμεσο αντικείμενο: π.χ. Ἡριππίδας αἰτεῖ τὸν Ἀγησίλαον ὁπλίτας. → Ὁπλῖται αἰτοῦνται τὸν Ἀγησίλαον ὑπὸ τοῦ Ἡριππίδου. β) Στην περίπτωση των ρημάτων ἀποκόπτω τινός τι, ἀποτέμνω τινός τι, ἐκκόπτω τινός τι, ἐπιτάσσω τινί τι και ἐπιτρέπω τινί τι, υποκείμενο του παθητικού ρήματος γίνεται το αντικείμενο σε γενική ή δοτική (έμμεσο): π.χ. Ἐπέτρεψαν τοῖς ἐννέα ἄρχουσι τὴν φυλακήν. → Οἱ ἐννέα ἄρχοντες ἐπιτετραμμένοι ἦσαν τὴν φυλακήν.

2. Μετατροπή της παθητικής σύνταξης σε ενεργητική

Κατά τη μετατροπή της παθητικής σύνταξης σε ενεργητική γίνονται αντίστροφα οι μεταβολές:

π.χ.        i.            παθητική σύνταξη: Πολλοὶ ἠδικήθησαν ὑπὸ τούτου. ενεργητική σύνταξη: Οὗτος ἠδίκησεν πολλούς.      ii.            παθητική σύνταξη: Μισθὸς ἐδόθη τοῖς στρατιώταις ὑπὸ τοῦ Λυσάνδρου. ενεργητική σύνταξη: Λύσανδρος ἔδωκε μισθὸν τοῖς στρατιώταις.   iii.            παθητική σύνταξη: Ἀλκιβιάδης ᾑρέθη στρατηγὸς ὑπὸ τῶν Ἀθηναίων. ενεργητική σύνταξη: Ἀθηναῖοι εἵλοντο Ἀλκιβιάδην στρατηγόν.   iv.            παθητική σύνταξη: Ἀθηναῖοι ἠδικήθησαν πολλὰ ὑπὸ τῶν τριάκοντα. ενεργητική σύνταξη: Οἱ τριάκοντα ἠδίκησαν τοὺς Ἀθηναίους πολλά.

Παρατηρήσεις
Μερικά ενεργητικά ρήματα έχουν ως παθητικό ένα άλλο ρήμα ενεργητικής ή μέσης φωνής ή μια περίφραση που αποτελείται από τα ρήματα ἔχω, γίγνομαι, λαμβάνω κ.ά. και ένα όνομα ομόρριζο ή συνώνυμο του ενεργητικού ρήματος:

αἱρῶ τι / τινα (= συλλαμβάνω, κυριεύω)	ἁλίσκομαι ὑπό τινος (= συλλαμβάνομαι, κυριεύομαι)
[αλλά και:] αἱροῦμαί τινα (= εκλέγω)	αἱροῦμαι ὑπό τινος (= εκλέγομαι)
ἀποκτείνω τινὰ (= σκοτώνω)	ἀποθνῄσκω ὑπό τινος (= σκοτώνομαι)
δίκην λαμβάνω παρά τινος (= τιμωρώ)	δίκην δίδωμί τινι (= τιμωρούμαι)
διώκω τινὰ (= κατηγορώ, εξορίζω κάποιον)	φεύγω ὑπό τινος (= κατηγορούμαι, εξορίζομαι)
ἐκβάλλω τινὰ (= εξορίζω)	ἐκπίπτω ὑπό τινος (= εξορίζομαι)
εὖ ποιῶ / δρῶ τινα (= ευεργετώ)	εὖ πάσχω ὑπό τινος (= ευεργετούμαι)
ζημιῶ τινα (= ζημιώνω, τιμωρώ)	ζημιοῦμαι / ζημίαν λαμβάνω παρά τινος (= ζημιώνομαι, τιμωρούμαι)
κακῶς λέγω τινὰ (= κακολογώ)	κακῶς ἀκούω ὑπό τινος (= κακολογούμαι)
μισῶ τινα (= μισώ)	μισοῦμαι / μισητὸς γίγνομαι / μῖσος ἔχω πρός τινος (= μισούμαι) κ.ά.

Περιφραστικά σχηματίζουν συνήθως τον παθητικό τους τύπο τα αποθετικά ρήματα, αυτά δηλαδή που έχουν μόνο μέση φωνή:

αἰδοῦμαί τινα (= σέβομαι, ντρέπομαι κάποιον)	αἰδοῦς τυγχάνω ὑπό τινος (= με σέβεται, με ντρέπεται κάποιος)
αἰτιῶμαί τινα (= κατηγορώ κάποιον)	αἰτίαν ἔχω / αἰτίαν λαμβάνω / ἐν αἰτίᾳ εἰμὶ ὑπό τινος (= κατηγορούμαι)
ἐπιμελοῦμαί τινος (= φροντίζω κάποιον)	ἐπιμελείας τυγχάνω ὑπό τινος (= με φροντίζει κάποιος)

·        ΑΣΚΗΣΗ 1

Στις παρακάτω προτάσεις να εντοπίσετε το ποιητικό αίτιο και να αναγνωρίσετε τον τρόπο εκφοράς του.

α. Καὶ δικαίως ἂν οὗτος ὑπὸ τῆς πόλεως ζημιοῖτο.

β. Τὰ μέγιστα τῶν πεπραγμένων κατείργασται Φιλίππῳ.

γ. Αἱρετέον ἡμῖν ἐστιν τὸν μετ’ εὐδοξίας θάνατον.

δ. Πολλαὶ θεραπεῖαι τοῖς ἰατροῖς εὕρηνται.

ε. Οἱ φίλοι εὖ ἔπαθον ὑπὸ τοῦ Κύρου.

Λύση

α. ὑπὸ τῆς πόλεως = εμπρόθετος προσδιορισμός του ποιητικού αιτίου

β. Φιλίππῳ = δοτική του ενεργούντος προσώπου ή του ποιητικού αιτίου, διότι το ρήμα είναι συντελικού χρόνου (κατείργασται = παρακείμενος).

γ. ἡμῖν = δοτική του ενεργούντος προσώπου ή του ποιητικού αιτίου, διότι βρίσκεται κοντά σε ρηματικό επίθετο σε: -τέος (αἱρετέον ἐστίν = απρόσωπη έκφραση).

δ. τοῖς ἰατροῖς = δοτική του ενεργούντος προσώπου ή του ποιητικού αιτίου διότι το ρήμα είναι συντελικού χρόνου (εὕρηνται = παρακείμενος).

ε. ὑπὸ τοῦ Κύρου = εμπρόθετος προσδιορισμός του ποιητικού αιτίου.

• ΑΣΚΗΣΗ 2

Στις παρακάτω προτάσεις να μετατρέψετε την ενεργητική σύνταξη σε παθητική ή την παθητική σε ενεργητική.

α. Ὁ βασιλεὺς κελεύει τοὺς Ἕλληνας τὰ ὅπλα παραδοῦναι.

β. Ἡμεῖς ὑπὸ τῶν στρατιωτῶν ἐσώθημεν.

γ. Σωκράτης ἐδίδαξεν τοῖς Ἀθηναίοις τὴν ἀρετήν.

δ. Ταῦτα ὑφ’ ἡμῶν ἐπράχθησαν.

ε. Ταῦτα ὡμολόγητο ἡμῖν τε καὶ σοί.

Λύση

α. Οἱ Ἕλληνες κελεύονται ὑπὸ τοῦ βασιλέως τὰ ὅπλα παραδοῦναι.

β. Οἱ στρατιῶται ἔσωσαν ἡμᾶς.

γ. Οἱ Ἀθηναῖοι ἐδιδάχθησαν τὴν ἀρετὴν ὑπὸ Σωκράτους.

δ. Ἡμεῖς ἐπράξαμεν ταῦτα.

ε. Ἡμεῖς τε καὶ σὺ ὡμολογήκεμεν ταῦτα.

• ΑΣΚΗΣΗ 3

Να τρέψετε την ενεργητική σύνταξη των επομένων προτάσεων σε παθητική.

α. Οἱ Φαρσάλιοι παρακατέθεντο αὐτῷ τὴν ἀκρόπολιν (οι Φαρσαλινοί τού παρέδωσαν την ακρόπολη).
β. Οὐδένα πώποτε ἀπεστέρησα χάριτος (= ποτέ μέχρι τώρα δεν στέρησα από κάποιον την ευγνωμοσύνη μου).
γ. Τὰ μαθήματα ταῦτα ἀποτρέπει γε τοὺς νεωτέρους πολλῶν ἁμαρτημάτων (= τα μαθήματα αυτά αποτρέπουν βέβαια τους νεότερους από πολλά παραστρατήματα).
δ. Ἐστρατήγει δὲ αὐτῶν Λακεδαιμόνιός τε ὁ Κίμωνος (= στρατηγός τους ήταν ο Λακεδαιμόνιος ο γιος του Κίμωνα).
ε. Τοὺς αὑτῶν ὑεῖς διδάσκουσιν (= μορφώνουν τα παιδιά τους).
στ. Τὴν τοιαύτην δύναμιν ἀνδρείαν ἐγὼ καλῶ (= μια τέτοια δύναμη προσωπικά την αποκαλώ ανδρεία).
ζ. Χρὴ πάντας ἀμύνειν τῇ πόλει (= Όλοι έχουν την ηθική υποχρέωση να υπερασπίζουν την πόλη).
η. Ἀπέτεμον τῶν στρατηγῶν τὰς κεφαλὰς (= έκοψαν τα κεφάλι των στρατηγών).
θ. Ἐπέτρεψαν τοῖς ἐννέα ἄρχουσι τὴν φυλακὴν (= ανέθεσαν τη φρούρηση στους εννέα άρχοντες.)

Ιδιαιτερότητες των ασκήσεων η και θ.

1.     Κατά την μετατροπή της ενεργητικής σύνταξης σε παθητική, στα παθητικά των ρημάτων ἀποτέμνω, ἀποκόπτω, ἐκκόπτω τινός τι (λ.χ. τὴν κεφαλήν, τὴν χεῖρα) τρέπεται, συνήθως, αντίθετα βέβαια με τον κανόνα, σε υποκείμενο η γενική κτητική και όχι το σε αιτιατική αντικείμενο. Τα παθητικά τους είναι ἀποτέμνεται, ἀποκόπτεται, ἐκκόπτεταί τίς τι ή τινός τι.

2.     Κατά την μετατροπή της ενεργητικής σύνταξης σε παθητική, στα παθητικά των ρημάτων ἐπιτάσσω, ἐπιτρέπω τινί τι τρέπεται, συνήθως, αντίθετα βέβαια με τον κανόνα, σε υποκείμενο το σε δοτική πτώση έμμεσο αντικείμενο και όχι το σε αιτιατική άμεσο αντικείμενο. Τα παθητικά τους είναι ἐπιτάσσεται, ἐπιτρέπεταί τίς τι ή τινί τι.

Λύση

α. Οἱ Φαρσάλιοι παρακατέθεντο αὐτῷ τὴν ἀκρόπολιν.
Ὑπὸ τῶν Φαρσαλίων παρακατέθηκε αὐτῷ ἡ ἀκρόπολις.

β. Οὐδένα πώποτε ἀπεστέρησα χάριτος.
Οὐδεὶς πώποτε ἀπεστερήθη χάριτος ὑπ’ ἐμοῦ.

γ. Τὰ μαθήματα ταῦτα ἀποτρέπει τοὺς νεωτέρους πολλῶν ἁμαρτημάτων.
Ὑπὸ τῶν μαθημάτων τούτων ἀποτρέπονται οἱ νεώτεροι πολλῶν ἁμαρτημάτων.

δ. Ἐστρατήγει δὲ αὐτῶν Λακεδαιμόνιος ὁ Κίμωνος.
Ἐστρατηγοῦντο δὲ αὐτοὶ ὑπὸ Λακεδαιμονίου τοῦ Κίμωνος.

ε. Τοὺς αὑτῶν ὑεῖς διδάσκουσιν οἱ πολῖται.
Οἱ αὑτῶν ὑεῖς διδάσκονται ὑπὸ τῶν πολιτῶν.

στ. Τὴν τοιαύτην δύναμιν ἀνδρείαν ἐγὼ καλῶ.
Ἡ τοιαύτη δύναμις ἀνδρεία ὑπὸ ἐμοῦ καλεῖται.

ζ. Χρὴ πάντας ἀμύνειν τῇ πόλει.
Χρὴ ὑπὸ πάντων ἀμύνεσθαι τὴν πόλιν.

η. Ἀπέτεμον οἱ πολέμιοι τῶν στρατηγῶν τὰς κεφαλάς.
Ἀπετμήθησαν ὑπὸ τῶν πολεμίων τῶν στρατηγῶν αἱ κεφαλαί.
ή: ἀπετμήθησαν ὑπὸ τῶν πολεμίων οἱ στρατηγοὶ τὰς κεφαλάς.

θ. Ἐπέτρεψαν οἱ Ἀθηναῖοι τοῖς ἐννέα ἄρχουσι τὴν φυλακήν.
Ἐπετράπησαν ὑπὸ τῶν Ἀθηναίων τὴν φυλακὴν οἱ ἐννέα ἄρχοντες.
ή: ἐπετράπη ὑπὸ τῶν Ἀθηναίων ἡ φυλακὴ τοῖς ἐννέα ἄρχουσι.

• ΑΣΚΗΣΗ 4

Να τρέψετε την παθητική σύνταξη των επομένων προτάσεων σε ενεργητική.

α. Ἐπληρώθη ὑπ’ ἐμοῦ ἡ φιάλη ὕδατος (= γέμισα τη φιάλη με νερό).
β. Οὐ ταῦτα ὡμολόγητο ἡμῖν τε καὶ σοί; (= δεν είχαν συμφωνηθεί αυτά και από μένα και από σένα;)
γ. Τοῖς νῦν τε και τοῖς ἔπειτα θαυμασθησόμεθα (= θα γίνουμε αντικείμενο θαυμασμού και από τους τωρινούς και από τους κατοπινούς).
δ. Τὸ ἀληθὲς ἀνθρώποις οὐχ εὑρήσεται (= η αλήθεια δεν θα βρεθεί από τους ανθρώπους).
ε. Διδάσκεσθαι ἐθέλω ὑπὸ χρηστῶν μόνον (= θέλω να μαθαίνω μόνο από ενάρετους).
στ. Ἐπράχθη οὐδὲν ἀπὸ τῶν τυράννων ἀξιόλογον (= δεν έγινε τίποτα αξιόλογο από τους τυράννους).
ζ. Ἰσχόμαχος πρὸς πάντων καλός τε κἀγαθὸς ἐπωνομάζετο (= ο Ισχόμαχος αποκαλούνταν από όλους και καλός και γενναίος).
η. Ἀλκιβιάδης ᾑρέθη στρατηγὸς ὑπὸ τῶν Ἀθηναίων (= ο Αλκιβιάδης εξελέγη στρατηγός από τους Αθηναίους).
θ. Ἡ πατρὶς νομιζέσθω ὑπὸ σοῦ οἶκος (= να θεωρείται η πατρίδα από σένα σπίτι).

Λύση

α. Ἐπληρώθη ὑπ’ ἐμοῦ ἡ φιάλη ὕδατος.
Ἐγὼ ἐπλήρωσα τὴν φιάλην ὕδατος.

β. Οὐ ταῦτα ὡμολόγητο ἡμῖν τε καὶ σοί;
Οὐ ταῦτα ὡμολογήκεμεν ἡμεῖς τε καὶ σύ;

γ. Τοῖς νῦν τε καὶ τοῖς ἔπειτα θαυμασθησόμεθα.
Οἱ νῦν τε καὶ οἱ ἔπειτα θαυμάσουσιν ἡμᾶς.

δ. Τὸ ἀληθὲς ἀνθρώποις οὐχ εὑρήσεται.
Τὸ ἀληθὲς ἄνθρωποι οὐχ εὑρήσουσιν.

ε. Διδάσκεσθαι ἐθέλω ὑπὸ χρηστῶν μόνον.
Διδάσκειν ἐμὲ ἐθέλω τοὺς χρηστοὺς μόνον.

στ. Ἐπράχθη οὐδὲν ἀπὸ τῶν τυράννων ἀξιόλογον.
Ἔπραξαν οὐδὲν οἱ τύραννοι ἀξιόλογον.

ζ. Ἰσχόμαχος πρὸς πάντων καλός τε κἀγαθὸς ἐπωνομάζετο.
Ἰσχόμαχον πάντες καλόν τε καὶ ἀγαθὸν ἐπωνόμαζον.

η. Ἀλκιβιάδης ᾑρέθη στρατηγὸς ὑπὸ τῶν Ἀθηναίων.
Ἀλκιβιάδην εἵλοντο στρατηγὸν οἱ Ἀθηναῖοι.

θ. Ἡ πατρὶς νομιζέσθω ὑπὸ σοῦ οἶκος.
Τὴν πατρίδα νόμιζε οἶκον.