ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ

Το Εγώ και το Άλλο

Συνηθίζεται να διαχωρίζεται η πραγματικότητα σε δυο μέρη: το Εγώ και το Άλλο. Στη μια πλευρά τοποθετώ το Εγώ μου, τον Εαυτό μου, την ύπαρξη μου. Στην απέναντι όχθη βάζω το Αλλο μου, δηλαδή καθετί που είναι διαφορετικό από εμένα κι αλλιώτικο. Ο συνάνθρωπος είναι ο Αλλος μου, επειδή διαφέρει από μένα παρόλο που είναι άνθρωπος σαν κι εμένα. Ποτέ δυο άτομα δεν ομοιάζουν, έστω κι αν είναι αδέλφια. Ούτε οι δίδυμοι έχουν απόλυτη ταυτότητα παρά την εκπληκτική ομοιότητα μεταξύ τους. Ακόμη και τα σιαμαία παιδιά διαφέρουν κάπου.

Το ίδιο συμβαίνει σ' όλους τους τομείς. Το άλλο φύλο (αρσενικό/θηλυκό), η άλλη γενιά (γονείς/παιδιά), η άλλη ηλικία (ενήλικοι/ανήλικοι) διαφέρουν από εμένα αλλά και σχετίζονται μ' εμένα. Επίσης η φύση, ο κόσμος, το σύμπαν που μας περιβάλλει, είναι το άψυχο ή άλογο (χωρίς λόγο/λογική, δίχως νόηση), το Αλλο από το Εγώ μου. Ο Θεός πάλι είναι το Αλλο του ανθρώπου, πρόκειται μάλιστα για το εντελώς Αλλο, το αλλιώτικα Άλλο, το "Άλλως αλλο", επειδή διαφέρει ριζικά κι ουσιαστικά από τον άνθρωπο και τον κόσμο. Σε κάθε περίπτωση λοιπόν το Εγώ έχει το Άλλο ενώπιον του είτε είναι ανθρώπινο είτε φυσικό είτε υπερφυσικό.

Δυο ιδιότητες διακρίνουν τη σχέση του Εγώ με το Άλλο: η διαφορά και η αναφορά. Το Άλλο διαφέρει από το Εγώ πάντοτε. Όμως το Εγώ αναφέρεται οπωσδήποτε στο Αλλο του, σχετίζεται μ' αυτό σχεδόν αναγκαστικά. Η διαφορά και η αναφορά συνυπάρχουν πάντοτε, όπως το στημόνι και το υφάδι ή η κλωστή και ο καμβάς που πάνω του κεντάμε. Ας προσέξουμε επίσης ότι το Άλλο είναι όχι μόνο διαφορετικό από εμάς, αλλά επιπλέον και κυρίως είναι αλλιώτικο, αλλότριο, όπως λέγεται στα παλιότερα ελληνικά μας.

Όταν εμείς αισθανόμαστε ξένοι με τον ίδιο τον εαυτό μας και το Εγώ μας είναι σαν χαμένο, τότε μιλάμε για αλλοτρίωση. Ετσι λέγεται στην επιστημονική ορολογία η αποξένωση του Εαυτού μας από το Εγώ μας.

Αίτια και συνέπειες της αλλοτρίωσης

Τα αίτια της αλλοτρίωσης, κατά τις κοινωνικές επιστήμες, μπορούν να αναζητηθούν στη δομή της σύγχρονης κοινωνίας, στις κοινωνικές συνθήκες που αντιμετωπίζει ο σύγχρονος άνθρωπος, καθώς και στον τρόπο με τον οποίο εντάσσεται σ' αυτές. Έτσι οι συνθήκες εργασίας, η συνεχώς αυξανόμενη εξειδί

κευση στην εργασία, οι κοινωνικές ανισότητες που βιώνει, η εκμετάλλευση, τα μέσα ενημέρωσης με τα προπαγανδιστικά ή διαφημιστικά προγράμματα και οι αυξανόμενες απαιτήσεις που η κοινωνία δημιουργεί, οδηγούν τον άνθρωπο στην αποξένωση από τους άλλους αλλά και από τον ίδιο του τον εαυτό. Επιπλέον η σύγχρονη αστικοποίηση μεγάλης μερίδας ανθρώπων, οι οποίοι δεν ήταν έτοιμοι να αντιμετωπίσουν τη ζωή των σύγχρονων μεγαλουπόλεων, ο βίαιος τρόπος ένταξής τους στις νέες συνθήκες οδηγούν στην αλλοτρίωση. Ο μόνος τρόπος επομένως, να ξεφύγει ο άνθρωπος από την αλλοτρίωση είναι να αλλάξουν οι δομές της κοινωνίας και ο τρόπος της ένταξής του σ' αυτήν.

Σύμφωνα με τη διδασκαλία και την άποψη της Εκκλησίας η αλλοτρίωση είναι φαινόμενο του οποίου η πρωτογενής αιτία πρέπει να αναζητηθεί στη στάση ζωής που τηρεί ο άνθρωπος. Είναι φαινόμενο πνευματικο με κυρία αίτια την αμαρτία στις ποίκιλες της διαστασεις, τη διακοπή της σχέσης με το Θεό και τον συνάνθρωπο κι επομένως η άρση του απαιτεί τον πνευματικό αναπροσανατολισμό του στη σχέση του με το Άλλο (Θεό, άνθρωπο) και τον εαυτό του. Οι κοινωνικές συνθήκες και τα κοινωνικά αίτια ακολουθούν δευτερογενώς συντελώντας στην ολοκλήρωση της αλλοτρίωσης.

Οι συνέπειες της αλλοτρίωσης στην καθημερινή ζωή είναι σημαντικές. Ο αλλοτριωμένος άνθρωπος χάνει την επαφή του με το συνάνθρωπο και τον εαυτό του, χάνει την πραγματική προσωπική του ταυτότητα και περιορίζει τις διαστάσεις της ζωής του στο παρόν, παραγνωρίζοντας τις πνευματικές ανάγκες της ψυχής του. Αυτό είναι ένα από τα πιο χαρακτηριστικά φαινόμενα της σύγχρονης ζωής και του μοντέρνου πολιτισμού. "Οι άλλοι άνθρωποι είναι η κόλαση μου"1: αυτή η φράση του σύγχρονου γάλλου υπαρξιστή φιλοσόφου Ζαν-Πωλ Σαρτρ (Jean-Paul Sartre 1905-1980) περιγράφει την εποχή μας με τον πιο σύντομο και πιο ακριβή τρόπο.

Αλλοτρίωσηή αλλοίωση;

Η Εκκλησία έχει επίγνωση του προβλήματος της αλλοτρίωσης, γι' αυτό με την ίδια την ύπαρξή της αποσκοπεί στην αναίρεση της αλλοτρίωσης διαμέσου της καλής αλλοίωσης του ανθρώπου. Στη θεία ευχαριστία, το θεμελιώδες μυστήριο της Εκκλησίας, που εύστοχα επονομάζεται "θεία κοινωνία", επέρχεται η καλή αλλοίωση κι έτσι θεραπευόμαστε από το κακό της αλλοτρίωσης. Κοινωνούμε και επικοινωνούμε, συνερχόμαστε (συγκεντρωνόμαστε) "επί το αυτό" (για κοινό σκοπό), γινόμαστε ένα, το Εγώ επι-κοινωνεί με το Άλλο του, θείο και ανθρώπινο, προσωπικό και διαπροσωπικό, ατομικό και συλλογικό, πνευματικό και υλικό μαζί. Το ψωμί και το κρασί, ο άρτος και ο οίνος, μεταβάλλονται σε Σώμα και Αίμα Χριστού, δηλαδή "αλλοιώνονται" τα φυσικά στοιχεία, γίνονται "άλλοΐα", αλλιώτικα, διαφορετικά. Εμείς όλοι κοινωνούμε των αχράντων μυστηρίων κι έτσι μετέχουμε της ζωής του Θεού. Βγαίνουμε από το μοναχικό κι αλλοτριωμένο Εγώ μας, για να γίνουμε όχι αλλότριοι, ξένοι με τον εαυτό μας, αλλά "άλλοΐοι", δηλαδή αλλιώτικοι. Με τη θεία κοινωνία η ανθρώπινη κοινωνία γίνεται επι-κοινωνία και συμ-μετοχή. Αντί για την αλλοτρίωση επισυμβαίνει η αλλοίωση: το Εγώ γίνεται ένα με το Αλλο του, αλλοιώνεται αντί να αλλοτριώνεται. Έτσι ο άνθρωπος γίνεται "σώος", που θα πει ολόκληρος, ακέραιος, ατόφιος, χωρίς κομματιάσματα, θραύσματα, αποσπάσματα και τεμαχίσματα, δι-

χόνοιες και διαζύγια, χωρισμούς και σχιζοφρένειες.

Η παράδοση των Πατέρων της Εκκλησίας κάνει λόγο για την αλλοτρίωση και την "καλή αλλοίωση" του ανθρώπου χρησιμοποιώντας βέβαια τη θεολογική ορολογία της εποχής της. Για παράδειγμα, ο Μέγας Αντώνιος γράφει: . Η κόλαση είναι ένας τρόπος ζωής, κι όχι βέβαια κάποιος τόπος φοβερής τιμωρίας, με καζάνια που "βράζουν" αμαρτωλούς. Στην Πατερική παράδοση της Εκκλησίας μας περιγράφεται η κόλαση ως το μαρτύριο του να μην μπορείς να αγαπάς. Κατά το Μακάριο τον Αιγύπτιο κόλαση είναι να μην μπορείς να βλέπεις τον Αλλο πρόσωπο με πρόσωπο και οι κολασμένοι κάθονται έχοντας γυρισμένη την πλάτη τους ο ένας στον άλλον. Κόλαση δεν είναι τόπος τιμωρίας, αλλά τρόπος ακοινωνησίας, δηλαδή να ζεις χωρίς να επι-κοινωνείς, με δυο λόγια, κόλαση είναι μια κοινωνία χωρίς ανθρώπινη επικοινωνία.

Από το "Εγώ" στο "Εμείς"

Η ορθόδοξη θεολογία αντιμετωπίζει την αλλοτρίωση με την ανθρωπολογία του προσώπου. Ο άνθρωπος δεν είναι άτομο, είναι πρόσωπο. Μεταξύ των δυο αυτών εννοιών (πρόσωπο-άτομο) υπάρχει μόνο ένα κοινό στοιχείο: αναφέρονται σε μια μονάδα, μια μόνο ύπαρξη, π.χ. καθένας μας γεννιέται ως άτομο.

Το πρόσωπο και το άτομο διαφέρουν σε όλα τα άλλα και μάλιστα στη σχέση τους με τις άλλες μοναδικές υπάρξεις. Το άτομο μένει άσχετο, δεν αισθάνεται την ανάγκη να σχετισθεί με άλλες υπάρξεις, το Εγώ μένει κλεισμένο στον Εαυτό του και δεν αναφέρεται στο Αλλο του. Το πρόσωπο (προς + ωψ= όψη, οφθαλμός) σχετίζεται οπωσδήποτε, το Εγώ επι-κοινωνεί με το Αλλο του, ο Εαυτός μας είναι η σχέση του Εγώ μας προς το Άλλο μας. Ποτέ δε βρίσκουμε την ταυτότητα μας μόνοι, αλλά πάντοτε σε σχέση με το Άλλο μας. Ο άνθρωπος γεννιέται σαν άτομο και αναγεννιέται ως πρόσωπο μέσα στην Εκκλησία. Το άτομο αρκείται στη διαφορά του Εγώ από το Άλλο και ποτέ δεν ενδιαφέρεται για την αναφορά (τη σχέση) του ενός προς το άλλο. Αντιθέτως το πρόσωπο δίνει προβάδισμα στην αναφορά, στη σχέση, στην επι-κοινωνία και στη συμ-μετοχή, χωρίς βεβαίως να αγνοεί ή να υποτιμά τη διαφορά του Εγώ από το Άλλο του.

Η ανθρωπολογία του προσώπου έχει διαποτίσει συνειδητά και ασυνείδητα την ελληνική λογοτεχνική παράδοση, εξαιτίας της συνάφειας με το ορθόδοξο εκκλησιαστικό ήθος. Στον περασμένο αιώνα, ο Στρατηγός Μακρυγιάννης τέλειωνε τα "Απομνημονεύματά" του έτσι: "Ξέρετε πότε να λέγη ο καθείς 'εγώ'; Όταν αγωνιστή μόνος του και φκειάση, ή χαλάση, να λέγει εγώ· όταν όμως αγωνίζονται πολλοί και φκειάνουν, τότε να λένε

'εμείς'. Είμαστε εις το 'εμείς' κι όχι εις το 'εγώ'.. Στον καιρό μας ο νομπελίστας ποιητής Οδυσσέας Ελύτης γράφει: "Το καίριο στη ζωή αυτή κείται πέραν του ατόμου. Με τη διαφορά ότι, αν δεν ολοκληρωθεί κανείς σαν άτομο -κι όλα συνωμοτούν στην εποχή μας γι' αυτό- αδυνατεί να το υπερβεί".