Η αρπαγή της γυναίκας του Διγενή

του

Γιάννη Νταουλτζή

Εκπαιδευτηρίων Δούκα

ΕΙΔΟΣ

Δημοτικό ακριτικό τραγούδι (βλ. εισαγωγή του σχολικού βιβλίου σελ. 20,21). Το τραγούδι παρουσιάζει αναλογίες με τον Ομηρικό μύθο για τους μνηστήρες της Πηνελόπης και την εκδίκηση του Οδυσσέα.

ΘΕΜΑ

Η αρπαγή της γυναίκας του Διγενή, και η ματαίωση του γάμου της με τον απαγωγέα.

ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ

α': Στίχοι 1 - 3.

Κάτω στα ρούσια χώματα και σε βαθύ λιβάδι

εκεί σπέρνει ο Διγενής με τ' ώριον του ζευγάρι.

Φακήν και ρόβιν έσπερνε, ταήν του ζευγαριού του.

Ήρεμη αγροτική καθημερινότητα του Διγενή.

_ Τυποποιημένη εισαγωγή που παρουσιάζει το Διγενή σε μια όχι συνηθισμένη δραστηριότητα, του καλλιεργητή (σπέρνει τροφή για τα άλογα του), μάλλον για να τονιστεί η γεμάτη κινδύνους ζωή τους, όπως θα φανεί στη συνέχεια.

_ Το τραγούδι ξεκινά με μια ήρεμη αγροτική εικόνα, ώστε να προκληθεί αντίθεση με την ανακοίνωση της αρπαγής της γυναίκας.

_ Δηλώνεται ο τόπος, που είναι ένα χωράφι πλούσιο και εύφορο (ρούσια, βαθύ )

_ Ξεχωρίζει το ζευγάρι (άλογα ή βόδια) που είναι ώριον(όπως ταιριάζει στο Διγενή)

_ Κατόπιν δηλώνεται το πρόσωπο που δεν είναι τυχαίο (Διγενής).

β': Στίχοι 4-8.

Πουλάκιν πήγεν κι ήκατσεν στην όσκερην τ' αλέτρου.

- «Εσύ σπέρνεις, βρε Διγενή, μα την καλή σου κλέψαν».

- «Αν την εκλέψανε εχτές, να πα' να την γυρεύω,

αν την έκλεψαν σήμερα να κάμω την σποριά μου».

«Εγώ σου λέω, Διγενή, πως την καλή σου κλέψαν».

Η αναγγελία της απαγωγής της γυναίκας του Διγενή

_ Η αναγγελία της απαγωγής της γυναίκας του Διγενή γίνεται απότομα από ένα πουλάκι (ανθρωπομορφικό στοιχείο συνηθισμένο στη δημοτική ποίηση).

_ Η αρπαγή γυναικών, εθιμικά καθιερωμένη στους Άραβες, συναντάται και σε προγενέστερες κοινωνίες.

_ Ο Διγενής υπερβολικά ψύχραιμος, με αυτοπεποίθηση που αρμόζει σε ένα υπερήρωα, ζητά διευκρινίσεις που δε δίνονται στο σύντομο διάλογο με το πουλάκι.

γ': Στίχοι 9-13.

Και το ζευγάριν 'νέφηκε, στον στάβλον του πηγαίνει,

Παίρνει τ' αργυροκλείδια του, τον στάβλον ξεκλειδώνει.

Τους στάβλους εξεκλείδωσε, τους μαύρους ενερώτα.

Όσοι μαύροι τον είδανε αίμαν εκατουρούσαν,

όσοι τον εκαλόδανε επέσαν κι εψοφούσαν.

Η άφιξη στο στάβλο

_ Ο Διγενής πηγαίνει στον πλούσιο στάβλο για να ξεκινήσει με τη βοήθεια των αλόγων του τη διάσωση της γυναίκας του

_ Ο στ. 11 αποδίδει τη συζήτηση με τα άλογά του που θυμίζει ανάλογες σκηνές από την Ομηρική Ιλιάδα

_ Ο Διγενής έχει όψη φοβερή, αφού προκαλεί φόβο στα άλογά του. Εδώ πλέον ο Διγενής δεν εμφανίζεται πλέον ως γαιοκτήμονας αλλά ως πολεμιστής.

δ': Στίχοι 14 - 21.

Ένας μαύρος, παλιόμαυρος, χίλιω χρονώ κοντιάρης

εστάθην και 'ποκρίθην του σαν κάλλιο παλικάρι.

-«Αν είν' για την κυρά καλή, εγώ να σου την φέρω,

γιατί με κρυφοτάιζε αφ' τ' ακριβό κριθάρι,

γιατί με κρυφοπότιζε μες σ' αργυρή λεγένη.

Δέσε μου τη μεσίτσα μου με λαχουρί ζωνάρι·

σφίξε μου το κεφάλι μου με συρματένια τρίχα

κι αμέσως την κυρά καλή εγώ θα σου την εύρω»

Το γέρικο άλογο ως σύμμαχος στη δοκιμασία του Διγενή

_ Ένα γέρικο άλογο, ταλαιπωρημένο από το χρόνο, σε αντίθεση με τα άλλα, αναλαμβάνει την αποστολή διάσωσης

_ Το άλογο είναι κατάλληλος σύμμαχος, γιατί είναι έμπειρο σε μάχες (χίλιω χρονώ κοντιάρης, κάλλιο παλικάρι).

_ Το ίδιο το άλογο, με ανθρώπινη λαλιά, εξηγεί τους λόγους για τους οποίους αναλαμβάνει την αποστολή (ως ανταπόδοση για τις περιποιήσεις που έτυχε από την απαχθείσα). Ζητάει όμως να «καλοντυθεί» να προετοιμαστεί κατάλληλα από το Διγενή.

_ Ο συναισθηματικός δεσμός των ακριτών με τα άλογα είναι φανερός.

ε': στίχοι 22 - 28.

Βιτσιά δίνει του μαύρου του και στα βλοΐδια φτάνει.

Ο μαύρος σιλιμούντρησε, κι η κόρη γνώρισέν το.

- «Πάψε, παπά, τα γράμματα και, διάκο, τα βαγγέλια

κι ο μαύρος μου σιλιμουντρά κι ο Διγενής είν' κι ήρτε»

Κι ο μαύρος εγονάτισε κι επάνω του την πήρε.

Κι όσο να πουν, για δείτε το! παίρνει σαράντα μίλια

κι όσο να πούνε, πιάτε το! μήτ' ήτο μήτ' εφάνη.

Η διάσωση της γυναίκας του Διγενή

_ Με λιτότητα αποδίδεται η διάσωση της γυναίκας του Διγενή

_ Μάλιστα αυτό γίνεται την έσχατη ώρα (ο παπάς είναι έτοιμος να ευλογήσει το γάμο με τον απαγωγέα) και η επιστροφή τους.

_ Στο στ. 23 δηλώνονται τα σημάδια αναγνώρισης του αλόγου από τη γυναίκα και στους δύο επόμενους η αντίδρασή της.

_ Οι στ. 26-28 κλείνουν το τραγούδι με την αστραπιαία αναχώρηση του ζευγαριού.

_ Η διαταραχθείσα ισορροπία αποκαθίσταται και το ηρωικό κύρος του Διγενή επιβεβαιώνεται.

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΛΟΚΗΣ

_ Η αναγγελία της απαγωγής από το πουλάκι, που διακόπτει την ειρηνική ενασχόληση με τη γεωργία και οδηγεί το Διδενή στους σταύλους.

_ Η ανάληψη της σωστικής αποστολής από το γέρικο άλογο, που κινητοποιεί το μύθο, μιας και τα υπόλοιπα άλογα δεν αναλαμβάνουνε δράση.

ΘΕΜΑΤΑ ΠΟΥ ΘΙΓΟΝΤΑΙ ΣΤΟ ΠΟΙΗΜΑ

α) Ο ηρωισμός και η ανδρεία του Διγενή και συνεκδοχικά των ακριτών

_ Η αντίδραση του Διγενή στην αναγγελία της απαγωγής (αν την έκλεψαν σήμερα να κάμω την σποριά μου».) φανερώνει την ψυχραιμία και την αυτοπεποίθηση του ήρωα.

_ Ακόμη η αντίδραση φόβου των αλόγων του (Όσοι μαύροι τον είδανε αίμαν εκατουρούσαν), υποδηλώνει το επιβλητικό παρουσιαστικό του

_ αλλά και η διαδικασία (ταχύτητα, απλότητα, αποφασιστικότητα) της διάσωσης συνηγορούν στον ηρωισμό του Διγενή, που αποκτά υπερφυσική διάσταση φανερώνοντας τον θαυμασμό που προκαλούσαν οι ακρίτες στο λαό.

_ Τα ακριτικά τονίζοντας τον ηρωισμό των ακριτών έδιναν δύναμη στους υπόδουλους (στους Φράγκους ή του Τούρκους).

β) Ο δεσμός των ακριτών με τα άλογα

_ Τα άλογα των ακριτών αισθάνονται (φόβο αλλά κυρίως ευγνωμοσύνη). Εδώ αντανακλώνται επιδράσεις αραβικές αλλά και αρχαιότερες (βλ. σχέση ομηρικών ηρώων με τα άλογά τους). Οι ακρίτες λοιπόν είχαν έντονο δεσμό με τα άλογα. Αυτό εξηγείται, αν σκεφτούμε ότι η βασική τους δραστηριότητα ήταν ο πόλεμος. Αυτό επέβαλε να χρησιμοποιούν άλογα, από την ποιότητα, ταχύτητα, αντοχή κ.λπ. των οποίων εξαρτιόταν η εκπλήρωση του καθήκοντός τους αλλά και η ίδια η ζωή τους. Ακόμη το γεγονός ότι ζούσαν στια άκρες, στα σύνορα απομονωμένοι καθιστούσε το άλογο απαραίτητο. Να σημειωθεί ότι στη σχέση του ακρίτη με το άλογό του αντανακλάται η αρχαιοελληνική παράδοση. Η κατοχή αλόγων ήταν ένδειξη πλούτου και δύναμης. Στα απέδιδαν ευαισθησία και νοημοσύνη. Στον όμηρο ήρωες μιλούν στα

άλογά τους. Συχνά οι ομηρικοί ήρωες μιλούν στα άλογα τους. Μάλιστα τα άλογα του Αχιλλέα με τη παρέμβαση της Ήρας διαλέγονται μαζί του.

_ Να σημειωθεί ότι το άλογο-βοηθός του ήρωα, ο μαύρος, παλιόμαυρος, χίλιω χρονώ κοντιάρης, μιλά με τον Διγενή (εστάθην και 'ποκρίθην του), παρομοιάζεται με παλλικάρι (σαν κάλλιο παλικάρι), έχει συναισθηματικά και ηθικά κίνητρα (ευγνωμοσύνης) για την κυρά καλή, εγώ να

σου την φέρω, έχει απαιτήσεις (λαχούρι ζωνάρι, συρματένια τρίχα)

_ Ακόμη και η γυναίκα του Διγενή έχει ιδιαίτερη σχέση με τα άλογα (η κυρά τα κρυφοτάιζε αφ' τ' ακριβό κριθάρι,γιατί με κρυφοπότιζε μες σ' αργυρή λεγένη .Ο μαύρος σιλιμούντρησε*, κι η κόρη γνώρισέν το).

γ) Η αρπαγής της γυναίκας

_ Το θέμα είναι διαδομένο στα ακριτικά τραγούδια και απαντάται και στο έπος του Διγενή.

_ Φανερώνει τους συνεχείς κινδύνους που είχαν να αντιμετωπίσουν οι ακρίτες και την αγωνιστική τους εγρήγορση και αναφέρεται στο αραβικό έθιμο της απαγωγής γυναικών, έθιμο που είχε γίνει θεσμός με νομική υπόσταση.

δ) Ο πλούτος των ακριτών κατά τη λαϊκή αντίληψη

_ Ο Διγενής διαθέτει ρούσια χώματα (κοκκινόχωμα) που είναι είναι πάρα πολύ εύφορα

_ Το λιβάδι του Διγενή είναι βαθύ, διαθέτει πλούσια βλάστηση,

_ Το ζευγάρι του είναι ώριον, ωραίο, ξεχωριστό

_ Τα κλειδιά του σταύλου είναι αργυρικλείδια, κατασκευασμένα από άργυρο, ασήμι

_ Ο ήρωας διαθέτει πολλά άλογα που φανερώνουν οικονομική άνεση

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΕΧΝΙΚΗΣ

Αφηγηματικές Τεχνικές

_ Εναλλαγή αφήγησης με διάλογο

_ Αφήγηση: από ένα παντογνώστη αφηγητή σε γ’ ενικό πρόσωπο.

_ Διάλογος (παραστατικότητα, αμεσότητα) του ακρίτη με πουλί και άλογο

_ Η αφήγηση είναι ευθύγραμμη, δίχως αναδρομές και πρόδρομες αφηγήσεις

_ Επιτάχυνση (συμπύκνωση του χρόνου αφήγησης – με

περίληψη/σύνοψη => επιτάχυνση ρυθμού αφήγησης). Η εξέλιξη της δράσης στην ιστορία που μας αφηγείται το τραγούδι είναι γίνεται με άλματα. Η μεταφορά του Διγενή από τα χωράφια στο στάβλο (Και το ζευγάριν 'νέφηκε, στον στάβλον του πηγαίνει) και από το στάβλο στην εκκλησία (Βιτσιά δίνει του μαύρου του και στα βλοΐδια φτάνει) αποδίδεται σε ένα στίχο.

Εκφραστικοί τρόποι

_ Ασυνήθιστη συσσώρευση επιθέτων στους στ. 1-2, (στο δημοτικό τραγούδι κυριαρχεί το ρήμα), ώστε να φανεί ο πλούτος του Διγενή.

_ Επανάληψη: σπέρνει… έσπερνε… σπέρνεις… σποριά, κλέψαν…

εκλέψανε…έκλεψαν…κλέψαν, στάβλον…στάβλον…στάβλους, μαύρους…

μαύροι…μαύρος.

_ Προσωποποίηση πουλιού και αλόγου.

_ Εικόνες της ειρηνικής αγροτικής ζωής, του ομιλούντος πουλιού, της αντίδρασης των αλόγων, του επικείμενου γάμου στην εκκλησία κ.λπ.

_ Αντιθέσεις:

- ειρηνική αγροτική ζωή - απαγωγή της γυναίκας

- η αντίδραση φόβου όλων των αλόγων εκτός από ένα

_ Παρομοίωση (σαν κάλλιο παλικάρι»).

_ Υπερβολή: χίλιω χρονώ κοντιάρης, αίμαν εκατουρούσαν, εψοφούσαν, Βιτσιά δίνει του μαύρου του και στα βλοΐδια φτάνει, Κι όσο να πουν, για δείτε το! παίρνει σαράντα μίλια

_ Διαπλοκή χρόνων (ενεστώτα, αορίστου, παρατατικού): σπέρνει , έσπερνε, ήκατσεν, εκλέψανε, γυρεύω, , πηγαίνει,, εξεκλείδωσε, τους μαύρους, ενερώτα κ.λπ.

_ Στοιχεία εξωλογικά : Τα ομιλούντα ζώα, η αντίδραση των αλόγων, η ταχύτητα μετάβασης στην εκκλησία, η επιστροφή

_ Τυπικά μοτίβα δημοτικής ποίησης

- η εισαγωγή που προσδιορίζει τον τόπο (Κάτω στα ρούσια χώματα και σε βαθύ λιβάδι…)

- το ομιλών πουλί

- η διάσωση της κόρης

_ Στιχουργική

Ιαμβικός[1] δεκαπεντασύλλαβος στίχος, ανομοιοκατάληκτος και παροξύτονος.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

1. Το τραγούδι ανήκει στον κύκλο των ακριτικών τραγουδιών. Ποια στοιχεία του απεικονίζουν τη ζωή των ακριτών, όπως τη γνωρίζουμε από την ιστορία;

2. Να εντοπίσετε τις θεματικές ενότητες του τραγουδιού και να γράψετε έναν πλαγιότιτλο για την καθεμία.

3. Στα αφηγηματικά μέρη του τραγουδιού βρίσκουμε πολλά ρήματα σε ενεστώτα. Πώς ονομάζεται ο ενεστώτας αυτός και ποια η λειτουργία του;

4. Στο τραγούδι υπάρχουν στοιχεία εξωλογικά (εξωπραγματικά) και υπερβολές, που αποτελούν γνωρίσματα της δημοτικής ποίησης. Να δώσετε από δύο παραδείγματα μέσα από το κείμενο.

5. «Όσοι μαύροι τον είδανε αίμαν εκατουρούσαν, όσοι τον εκαλόδανε επέσαν κι εψοφούσαν»: Πώς ερμηνεύετε την αντίδραση των αλόγων;

6. Ποια κίνητρα ωθούν το γέρικο άλογο να αναλάβει δράση και ποιοι δεσμοί τονίζονται ιδιαίτερα;

ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

Συνεξετάζοντας το τραγούδι μας με το παρακάτω ακριτικό «Ο γιος της χήρας», να εντοπίσετε ομοιότητες και διαφορές ως προς το περιεχόμενο.

Ο γιος της χήρας

Χήρας υγιός εγεύεντο σε μαρμαρένια τάβλα.

χρουσά ΄ταν τα πιρούνια ντου κι ολάργυρα τα πιάτα

κι η κόρ΄ απού τόνε κερνά ασημοκουκλωμένη.

Μ΄ η μάναν του στη μια μεριά φτάνει ξαγκριγεμένη.

-«Γεύεσαι, γιε μου, γεύεσαι κι οι Φράγκοι σ΄ επλακώσαν».

-«Πρόβαλε, μάνα μου, να ιδείς πόσες χιλιάδες είνιαι·

Κι αν είνιαι δυο να χαίρομαι, κι αν είνιαι τρεις, να πίνω

Κι αν είνιαι περισσότεροι, σελώσετε το μαύρο».

-«Εβγήκα, γιε μου,κι είδα τσοι, μα μετρημό δεν έχουν».

-«Σελώσετε το μαύρο μου, καλογιγλώσετέ τον

και δώς΄ μου μάνα, το σπαθί, τα΄ αγιοκωνσταντινάτο,

να βγω, να ιδώ τον πόλεμο που κάνουνε οι Φράγκοι».

-«Μαύρε μου, γοργογόνατε κι ανεμοκυκλοπόδη,

πολλές φορές μ΄ εγλίτωσες από βαριές φουρτίνες·

κι α με γλιτώσεις κι απ΄ αυτή, θα σε μαλαματώσω.

Τα τέσσερά σου πέταλα χρουσά θα σου τα κάμω,

Τα δαχτυλίδια τση ξανθής σκάλες και χαλινάρια».

Στο έμπα χίλιους έκοψε, στο έβγα δυο χιλιάδες

Κι εις τ΄ άλλο στριφογύρισμα δεν ηύρηκε να κόψει,

Παρά τον Πολυτρίχηλο εις το σκαμνί ΄ποκάτω·

και βάνει το χεράκι ντου την κεφαλήν ντου πιάνει·

κι ο ουρανός εσείστηκε κι η θάλασσα μουγκίστη

κι άγγελος απού τσ΄ ουρανούς σέρνει φωνή μεγάλη.

-«Σώνει σε μπλιό, χήρας υγιός, κι ο κόσμος θα βουλήσει

κι ο ουρανός εσείστηκε κι η θάλασσα μουγγίστη».

--------------------------------------------------

ξαγκριγεμένος: εξαγριωμένος

καλογιγλώνω: εφαρμόζω τα λουριά που σφίγγουν τη σέλα ή το σαμάρι

μουγγίστη: μούγγρισε

θα βουλήσει: θα βουλιάξει

---

[1] ίαμβος; μετρική μονάδα από μια βραχεία και μία μακρά συλλαβή για την αρχαία ποίηση, από μία άτονη και μία τονισμένη για τη νεότερη