Ο ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΑΤΑΤΖΗΣ ΚΑΙ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΙΣ ΤΟΥ

Τοῦ κ. Κωνσταντίνου Χολέβα,

Πολιτικοῦ Ἐπιστήμονος

Σέ πολλούς μελετητές προξενεῖ ἐντύπωση ἡ ὀνομασία «βασιλεύς Ρωμαίων», τήν ὁποία χρησιμοποιοῦσαν οἱ αὐτοκράτορες τῆς Κωνσταντινουπόλεως καί ἡ ὁρολογία «Ρωμανία», τήν ὁποία συναντοῦμε σέ πολλά ἔγγραφα τῆς ἐποχῆς ὡς ὀνομασία τοῦ κράτους. Εἶναι γεγονός ὅτι ἡ ὀνομασία «Βυζαντινή Αὐτοκρατορία» εἶναι μεταγενέστερη καί δημιουργήθηκε τό 1562 ἀπό τον Γερμανό ἱστορικό Ἱερώνυμο Βόλφ.

Σήμερα τήν χρησιμοποιοῦμε, γιά να γινόμαστε κατανοητοί στούς πολλούς. Ὅμως ἀπό σεβασμό πρός τις ἱστορικές πηγές πρέπει νά ἐξηγοῦμε στούς νεωτέρους ὅτι οἱ ὅροι Ρωμαῖος καί Ρωμανία ἀναφέρονται στη Νέα Ρώμη–Κων σταντινούπολη καί

ὄχι στήν Παλαιά Ρώμη. Ἄλλωστε στό βυζαντινό κράτος ἡ παιδεία βασιζόταν στόν Ὅμηρο καί οὐδέποτε ἐδιδάχθη τό λατινικό ἔπος τοῦ Βιργιλίου, ἡ Αἰνειάδα, πού ἀναφέρεται στήν πρεσβυτέρα Ρώμη. Ἡ ἑλληνική συνείδηση ἦταν διαδεδομένη μεταξύ ἀρχόντων καί ἀρχομένων στό βυζαντινό κράτος ἰδίως μετά τόν 7ο αἰῶνα, ἄν καί τό κράτος ἦταν πολυεθνικό καί τό συνδετικό στοιχεῖο ἦταν ἡ Ὀρθοδοξία. Ἀπό τά ὀνόματα Ρωμαῖος καί Ρωμανία προῆλθε καί ὁ ὅρος Ρωμηός, ὁ ὁποῖος στην νεώτερη ἱστορία μας σημαίνει ὑπό εὐρεῖα ἔννοια κάθε Ὀρθόδοξο και ὑπό στενή ἔννοια τόν Ἕλληνα.

Γιά νά ξεκαθαρίσουμε τό θέμα τῆς ἑλληνικῆς συνειδήσεως τῶν Βυζαντινῶν Αὐτοκρατόρων, ἰδιαιτέρως δέ κατά τούς τελευταίους αἰῶνες, καλόν εἶναι νά μελετήσουμε ἕνα ἐκπληκτικό κείμενο ἑλληνορθοδόξου ἀξιοπρεπείας καί πατριω τικῆς παρρησίας γραμμένο ἀπό τον Αὐτοκράτορα τῆς Νικαίας Ἰωάννη Γ΄ Δούκα Βατάτζη καί ἀπευθυνόμενο στόν Πάπα Νικόλαο Θ΄. Ὅπως γνωρίζουμε μετά τήν Δ΄ Σταυροφορία καί τήν ἐπιβολή τῆς Λατινοκρατίας στόν χῶρο τοῦ Ἑλληνισμοῦ (1204) ἡ αὐτοκρατορία τῆς Νικαίας μέ ἕδρα τή Νίκαια τῆς Μικρᾶς Ἀσίας ὑπῆρξε ἕνα ἀπό τά ἐλεύθερα ἑλληνικά κράτη ἀπ᾽ ὅπου προῆλθε καί ἡ ἐκδίωξη τῶν Φράγκων ἀπό τήν Κωνσταντινούπολη τό 1261. Ὁ Ἰωάννης Βατάτζης βασίλευσε ἀπό τό 1222 ἕως το 1254 διαδεχόμενος τόν πεθερό του Θεόδωρο Λάσκαρι, τόν ποιητή τοῦ Μεγάλου Παρακλητικοῦ Κανόνος πρός τήν Ὑπεραγίαν Θεοτόκον. Ὁ Ἰωάννης Βατάτζης γεννήθηκε το 1193 στό Διδυμότειχο τῆς Θράκης καί σήμερα τιμᾶται ἀπό τήν Ἱερά Μητρόπολη Διδυμοτείχου καί Ὀ ρεστιάδος ὡς τοπικός Ἅγιος (4 Νοεμβρίου, ἡμέρα τοῦ θανάτου του το 1254). Λόγῳ τῆς βαθυτάτης πίστεώς του καί τῆς φιλανθρώπου καί ἐλεήμονος πολιτείας του κατετάγη μετά τήν κοίμησή του στό ἁγιολόγιο τῆς Ἐκκλησίας μας καί ὀνομάσθηκε

Ἅγιος Ἰωάννης Βατάτζης ὁ Ἐλεήμων. Ὡς Αὐτοκράτωρ τῆς Νικαίας ὁ Ἰ. Βατάτζης ἐργάσθηκε γιά τήν ἀνακατάληψη τῶν ἑλληνικῶν ἐδαφῶν καί πολέμησε κατά τῶν Φράγκων Σταυροφόρων καί κατά τῶν Τούρκων τοῦ Ἰκονίου. Καλλιέργησε την μελέτη τῶν ἑλληνικῶν γραμμάτων, εἶχε δέ καί ὁ ἴδιος στερεά κλασσική παιδεία καί ἑλληνική συνείδηση.

Τό συγκλονιστικό κείμενο, το ὁποῖο διαφωτίζει τήν ἑλληνική και ὀρθόδοξη συνείδηση τῶν «Ρωμαίων βασιλέων», διασώζει ὁ ἀείμνηστος καθηγητής τῆς Ἱστορίας Ἀπόστολος Βακαλόπουλος (1) καί ἔχει τίτλο «Τοῦ ἀοιδίμου βασιλέως κυροῦ Ἰωάννου τοῦ Δούκα πρός τον τε (γράφε ἴσως τόν τότε) Πάπαν Γρηγόριον». Ὁ Βακαλόπουλος γράφει στόν Πρόλογό του: «Ἡ παρατιθέμενη ἐπιστολή τοῦ Ἰωάννου Γ΄ Βατάτζη (1222–1254) πρός τόν πάπα Γρηγόριο Θ΄ (1227–1241) εἶναι πολύ χαρακτηριστική γιά τίς ἰδέες, πού ἐπικρατοῦν στούς βασιλεῖς τῆς Νίκαιας μετά τό 1204. Ἔντονη εἶναι ἡ ἑλληνολατρία καί ἡ ἐθνική ἑλληνική συνείδησή τους, πού βαθμιαῖα ταυτίζεται μέ τήν Ὀρθοδοξία… Ἐδῶ παρατηροῦμε καθαρά πὼς γεννιοῦνται καί δροῦν οἱ πολιτικές ἐκεῖνες ἀντιλήψεις, πού ἀποβλέπουν στήν ἀπελευθέρωση τῶν σκλαβωμένων ἑλληνικῶν χωρῶν, καί οἱ ὁποῖες προσαρμοσμένες ἐπιζοῦν ἐπί Τουρκοκρατίας μέσα σέ νέες συνθῆκες. Καί τελικά πώς διαμορφώνουν τό περιεχόμενο τῆς λεγόμενης Μεγάλης Ἰδέας».

Τό κείμενο ξεκινᾶ μέ τήν ἔκπληξη τοῦ Βατάτζη πῶς τόλμησε ὁ Πάπας νά τοῦ ζητήσει νά παύσει να διεκδικεῖ τήν Κωνσταντινούπολη ἀπό τόν Φράγκο ἡγεμόνα , ὁ ὁποῖος τήν κατέχει ἀπό τό 1204. Γράφει με ἑλληνική ἀξιοπρέπεια καί διπλωματική εἰρωνεία ὁ Βατάτζης, ἀφοῦ προσδιορίσει στή ἀρχή ποιός εἶναι ὁ γράφων: «Ἰωάννης ἐν Χριστῷ τῷ Θεῷ πιστός βασιλεύς καί αὐτοκράτωρ Ρωμαίων ὁ Δούκας τῷ ἁγιωτάτῳ πάπᾳ τῆς πρεσβυτέρας Ρώμης Γρηγορίῳ σωτηρίας καί εὐχῶν αἴτησιν». Ἀποδίδουμε στήν νεοελληνική ὁρισμένα ἀπό τά κυριώτερα σημεῖα τῆς ἐπιστολῆς:

 «Ἐγώ ὡς βασιλεύς θεωρῶ ἄτοπα τά ὅσα μοῦ γράφεις καί δέν ἤθελα νά πιστεύσω ὅτι εἶναι δικό σου τό γράμμα, ἀλλά ἀποτέλεσμα τῆς ἀπελπισίας κάποιου, πού βρίσκεται κοντά σου, καί ὁ ὁποῖος ἔχει τήν ψυχή του γεμάτη κακότητα καί αὐθάδεια. Ἡ ἁγιότητά σου κοσμεῖται ἀπό φρόνηση καί διαφέρει ἀπό τούς πολλούς ὡς πρός την σωστή κρίση. Γι᾽ αὐτό δυσκολεύθηκα πολύ νά πιστεύσω ὅτι εἶναι δικό σου τό γράμμα, ἄν καί ἔχει σταλεῖ πρός ἐμέ».

Ἀξίζει νά θαυμάσουμε τήν ἔλλειψη δουλικότητος τοῦ Βατάτζη πρός τόν Πάπα, ἄν καί την ἐποχή ἐκείνη οἱ Ἕλληνες τῆς Νικαίας ἦσαν οἱ ἀδύναμοι καί ὁ Πάπας ἦταν ἡ ὑπερδύναμη τηρουμένων τῶν ἀναλογιῶν. Καί συνεχίζει ὁ Ἰωάννης Βατάτζης διατρανώνοντας τήν ἐθνική συνείδησή του:

«Γράφεις στό γράμμα σου ὅτι στό δικό μας γένος τῶν Ἑλλήνων ἡ σοφία βασιλεύει… Ὅτι, λοιπόν, ἀπό τό δικό μας γένος ἄνθη σε ἡ σοφία καί τά ἀγαθά της καί διεδόθησαν στούς ἄλλους λαούς, αὐτό εἶναι ἀληθινό. Ἀλλά πῶς συμβαίνει νά ἀγνοεῖς, ἤ ἄν δέν τό ἀγνοεῖς πῶς καί τό ἀπεσιώπησες ὅτι μαζί μέ την βασιλεύουσα Πόλη καί ἡ βασιλεία σέ αὐτόν τόν κόσμο κληροδοτήθηκε στό δικό μας γένος ἀπό τόν Μέγα Κωνσταντῖνο, ὁ ὁποῖος ἐδέχθη τήν κλήση ἀπό τόν Χριστό καί κυβέρνησε μέ σεμνότητα καί τιμιότητα; Ὑπάρχει μήπως κανείς, πού ἀγνοεῖ ὅτι ἡ κληρονομιά τῆς δικῆς του διαδοχῆς (σ.σ. τοῦ Μ. Κωνσταντίνου) πέρασε στό δικό μας γένος καί ἐμεῖς εἴμαστε οἱ κληρονόμοι και διάδοχοί του; Ἀπαιτεῖς νά μή ἀγνοοῦμε τά προνόμιά σου. Καί ἐμεῖς ἔχουμε τήν ἀντίστοιχη ἀπαίτηση να δεῖς καί νά ἀναγνωρίσεις τό δίκαιό μας ὅσον ἀφορᾶ τήν ἐ ξουσία μας στό κράτος τῆς Κωνσταντινουπόλεως, τό ὁποῖο ἀρχίζει ἀπό τῶν χρόνων τοῦ Μεγάλου Κωνσταντίνου καί …ἔζησε ἐπί χίλια χρόνια, ὥστε ἔφθασε μέχρι καί τήν δική μας βασιλεία. Οἱ γενάρχες τῆς βασιλείας μου, ἀπό τίς οίκογένειες τῶν Δουκῶν καί τῶν Κομνηνῶν, γιά νά μη ἀναφέρω τοὺς ἄλλους, κατάγονται ἀπό ἑλ ληνικά γένη. Αὐτοί λοιπόν οἱ ὁμο εθνεῖς μου ἐπί πολλούς αἰῶνες κατεῖχαν τήν ἐξουσία στήν Κωνσταντινούπολη. Καί αὐτούς ἡ Ἐκκλησία τῆς Ρώμης καί οἱ προϊστάμενοί της τούς ἀποκαλοῦσαν Αὐτοκράτορες Ρωμαίων… Διαβεβαιοῦ με δέ τήν ἁγιότητά σου καί ὅλους τούς Χριστιανούς ὅτι οὐδέποτε θά παύσουμε νά ἀγωνιζόμαστε καί νά πολεμοῦμε κατά τῶν κατακτητῶν τῆς Κωνσταντινουπόλεως. Θά ἀσεβούσαμε καί πρός τούς νόμους τῆς φύσεως καί πρός τούς θεσμούς τῆς Πατρίδος καί πρός τούς τάφους τῶν πατέρων μας καί πρός τους Ἱερούς Ναούς τοῦ Θεοῦ, ἐάν δεν ἀγωνιζόμασταν γι᾽ αὐτά μέ ὅλη μας τήν δύναμη… Ἔχουμε μαζί μας τον δίκαιο Θεό, ὁ ὁποῖος βοηθεῖ τους ἀδικουμένους καί ἀντιτάσσεται στούς ἀδικοῦν τας…».

Ἕνας «βασιλεύς Ρωμαίων», ὁ Ἰωάννης Βατάτζης μᾶς ἄφησε ἔνα ἐξαιρετικό γραπτό μνημεῖο ἑλληνορθόδοξης αὐτοσυνειδησίας. Τέτοια κείμενα ἀξίζει νά διδάσκουμε στούς νέους μας. Ἄς ἔχουμε την εὐλογία τοῦ εὐλαβοῦς Χριστιανοῦ καί πατριώτου Ἁγίου Ἰωάννου

Γ΄Δούκα Βατάτζη (2).

Ὑποσημειώσεις

(1) Ἀπ. Βακαλοπούλου, Πηγές Ἱστορίας τοῦ Νέου Ἑλληνισμοῦ, Α´ τόμος, Θεσσαλονίκη 1965, σελ. 50–53. Τό κείμενο ἀνακάλυψε γιά πρώτη φορά στήν Πάτμο στά τέλη τοῦ 19^ου αἰῶνος ὁ ἱστορικός ἐρευνητής Ἀντώνιος Μηλιαράκης, ὁ ὁποῖος ἀσχολήθηκε ἐπισταμένως μέ τήν Αὐτοκρατορία τῆς Νικαίας.

(2) Τό Συναξάρι τοῦ Βατάτζη ὡς Ἁγίου ἔχει συγγράψει ὁ Ἅγιος

Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης στόν δίτομο Συναξαριστή του. Ὁ ἴδιος συνέθεσε και τήν Ἀκολουθία τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου Βατάτζη. Στό Διδυμότειχο ὑπάρχει καινούργιος Ἱερός Ναός στό ὄνομα τοῦ Ἁγίου Αὐτοκράτορος καί ἡ Ἱ. Μητρόπολις Διδυμοτείχου ὀργανώνει κάθε χρόνο τά «Βατάτζεια» μέ ἐπίκεντρο τήν ἑορτή τοῦ Ἁγίου στίς 4 Νοεμβρίου.