Το προσφυγικό ζήτημα (ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ) (ΙΣΤΟΡΙΑ Γ' ΛΥΚΕΙΟΥ)

ἐπιμελεία τοῦ

ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΕΩΡ. ΚΑΤΣΟΥΛΗ

-πτυχιούχου κλασσικῆς φιλολογίας

πανεπιστημίου Ἀθηνῶν

-μεταπτυχιακοῦ ἐφηρμοσμένης παιδαγωγικῆς

πανεπιστημίου Ἀθηνῶν

ΙΣΤΟΡΙΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ: ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ-ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ

ΙΙ. ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20^ο ΑΙΩΝΑ

Α. ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΑ ΡΕΥΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1914-1922

1. Ο διωγμός του 1914 (ο πρώτος διωγμός)

q  Η ελληνική παρουσία στη Μικρά Ασία υπήρξε μακραίωνη.

Οι ελληνικοί πληθυσμοί :

■      κατά την αρχαιότητα και τους βυζαντινούς χρόνους ήταν πυκνοί

■      μετά το 12^ο αιώνα, αραίωσαν αισθητά κυρίως λόγω μαζικών εξισλαμισμών

■      κατά το 18^ο και 19^ο αιώνα

ü  ενισχύθηκαν με μεταναστεύσεις από τον κυρίως ελλαδικό χώρο,

ü  ενώ παράλληλα σημειώθηκε :

ù  οικονομική άνοδος των Ελλήνων                                     

ù  πνευματική άνθηση                                                                    

ù  αξιόλογη κοινοτική και εκπαιδευτική οργάνωση         

ü  σε περιοχές με πυκνό ελληνικό πληθυσμό ιδρύθηκαν

ù  κοινότητες,

ù  σύλλογοι,

ù  σχολεία

ù  και ευαγή ιδρύματα με μεγάλη ακτινοβολία

q  Λόγοι που οδήγησαν στον πρώτο διωγμό (του 1914)

■      Η εθνική αφύπνιση των Τούρκων

ü  είχε ξεκινήσει από τα τέλη του 19^ου αιώνα

ü  ενισχύθηκε μετά την εδαφική συρρίκνωση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας

ü  συνέβαλε στην εχθρική αντιμετώπιση των μειονοτήτων (που ζούσαν στην Οθωμανική αυτοκρατορία)

ü  στο στόχαστρο βρέθηκαν Έλληνες και Αρμένιοι, επειδή είχαν συγκεντρώσει στα χέρια τους το μεγαλύτερο μέρος του εμπορίου και της βιομηχανίας της χώρας

■      Η εκκρεμότητα στο ζήτημα της κατακύρωσης των νησιών του ανατολικού Αιγαίου

Ä  επιδείνωσε τις σχέσεις Ελλάδας – Τουρκίας

 

■      Οι αθρόες μεταναστεύσεις

ü  Μουσουλμάνων της Σερβίας, Βουλγαρίας και Ελλάδας προς τη Μ. Ασία,                               

 

ü  οι οποίες υποκινήθηκαν από την τουρκική κυβέρνηση, σε γενικές γραμμές                                                                             

                                                                                            

■      η επικείμενη είσοδος της Τουρκίας στον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο                          

     έδωσαν το πρόσχημα στην τουρκική κυβέρνηση να εκδιώξει τους  Έλληνες

q Πρώτη φάση του διωγμού (πριν την είσοδο της Τουρκίας στον Α΄ παγκόσμιο πόλεμο)

■      αρχές του 1914 : πρώτα θύματα : οι Έλληνες της Ανατολικής Θράκης εκδιώχθηκαν από τις εστίες τους

■      Μάιος 1914 : οι διωγμοί επεκτάθηκαν στη Δυτική Μικρά Ασία

ü  πρόσχημα : η εκκένωση της περιοχής απέναντι στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου, για στρατιωτικούς λόγους

ü  καθοδήγηση : από τους Γερμανούς, συμμάχους των Τούρκων

ü  μεθόδευση :

ù  ανθελληνική εκστρατεία του τουρκικού τύπου

ù  καταπίεση των Ελλήνων για να εξαναγκαστούν σε “εκούσια” μετανάστευση

ù  λεηλασίες και δολοφονίες σε βάρος Ελλήνων

■      αντιδράσεις :

ü  το Οικουμενικό Πατριαρχείο

ù  κήρυξε την Ορθόδοξη εκκλησία σε διωγμό

ù  ανέστειλε τη λειτουργία των εκκλησιών και των σχολείων

ü  η Ελλάδα ανέλαβε διπλωματικές ενέργειες, για να αρχίσουν διαπραγματεύσεις για εθελούσια ανταλλαγή

ù  Ελλήνων ορθοδόξων της Τουρκίας

ù  και Μουσουλμάνων της Ελλάδας

■      αποτέλεσμα :

ü  Ιούνιος 1914 : ιδρύθηκε Μικτή Επιτροπή, που θα ρύθμιζε τα σχετικά με την ανταλλαγή

ü  δεν λειτούργησε όμως, λόγω της εισόδου της Τουρκίας στον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο τον Οκτώβριο του 1914

q  Δεύτερη φάση του διωγμού (μετά την είσοδο της Τουρκίας στον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο)

■      Οι καταπιέσεις που υπέστησαν οι Έλληνες πήραν τις εξής μορφές :

ü  θεσπίστηκαν έκτακτες επιβαρύνσεις και επιτάξεις ειδών για τις ανάγκες του πολέμου

ü  τέθηκαν εμπόδια στις εμπορικές δραστηριότητες των Ελλήνων

ü  μετατοπίστηκαν πληθυσμοί χωριών ή ευρύτερων περιοχών από τις ακτές προς το εσωτερικό της Μικράς Ασίας

ü  οι άνδρες άνω των 45 ετών, που δεν στρατεύονταν, επάνδρωσαν τα “τάγματα εργασίας” (αμελέ ταμπουρού)

ù  εκεί πολλοί πέθαναν από κακουχίες, πείνα και αρρώστιες

ü  οι άνδρες 20-45 ετών

ù  αρχικά μπορούσαν να εξαγοράσουν τη στρατιωτική τους θητεία – όσοι δεν πλήρωσαν χαρακτηρίστηκαν λιποτάκτες

ù  αργότερα καταργήθηκε η δυνατότητα εξαγοράς, οπότε :

*          σημειώθηκαν χιλιάδες λιποταξίες

*          όσοι συνελήφθησαν, εκτελέστηκαν.

■      Αποτελέσματα

ü   οι ενέργειες των Τούρκων προκάλεσαν κύμα φυγής προς την Ελλάδα

ü   στα σπίτια που εγκατέλειψαν οι Έλληνες οι τούρκικες αρχές εγκατέστησαν Μουσουλμάνους μετανάστες, από τη Σερβία, τη Βουλγαρία, την Αλβανία και την Ελλάδα

ü   οι διώξεις και οι εκτοπίσεις του ελληνικού στοιχείου

ù  συνεχίστηκαν, με μικρότερη ένταση, μέχρι το τέλος του πολέμου, το 1918

ù  επεκτάθηκαν και σε άλλες περιοχές (Μαρμαράς, Πόντος, κ. ά.)

ü   οι πρόσφυγες που έφτασαν στην Ελλάδα το διάστημα αυτό ανήλθαν σε πολλές χιλιάδες.

2. Άλλα προσφυγικά ρεύματα

Έλληνες πρόσφυγες ήρθαν στην Ελλάδα :

q Από το 1912 και εξής από τα ιταλοκρατούμενα Δωδεκάνησα

q Το 1914 από τη Β. Ήπειρο

q Το 1916

■      από την Ανατολική Μακεδονία, την οποία είχαν καταλάβει οι Βούλγαροι, ως σύμμαχοι των Γερμανών

■      μετά τη λήξη των εχθροπραξιών

ü  επέστρεψαν στις εστίες τους

ü  για την επανεγκατάστασή τους μερίμνησε η “Υπηρεσία Ανοικοδομήσεως Ανατολικής Μακεδονίας”

q Το 1919

■      από τη Βουλγαρία

ü  Νοέμβριο υπογράφηκε η συνθήκη του Νεϊγύ, που

ù  προέβλεπε την παραχώρηση της Δυτικής Θράκης από τη Βουλγαρία στην Ελλάδα

ù  σ’ αυτήν ήταν συνημμένο το “Σύμφωνο περί αμοιβαίας μεταναστεύσεως μεταξύ Ελλάδος και Βουλγαρίας”

ü  Με βάση το Σύμφωνο, αναχώρησαν :

ù  50.000 Βούλγαροι,  από την Ελλάδα

ù  30.000 Έλληνες, από τη Βουλγαρία

ü  Πρίν από την υπογραφή της συνθήκης, 20.000 Έλληνες είχαν ήδη μεταναστεύσει

■      από τη Ρουμανία, από περιοχές που αποτέλεσαν πεδίο πολεμικών συγκρούσεων

■      από την υπό ιταλική κατοχή Νοτιοδυτική Μικρά Ασία

■      από το Αϊδίνιο και το εσωτερικό της Μικράς Ασίας

q Την περίοδο 1919-1921 από τη Ρωσία

■      εξαιτίας

ü  της Ρωσικής Επανάστασης

ü  της κατάληψης ρωσικών επαρχιών από τους Τούρκους

■      μεγάλο μέρος των Ελλήνων της Ρωσίας

ü  κατέφυγε στα λιμάνια της Μαύρης Θάλασσας

ü  από κει διαπεραιώθηκε στην Ελλάδα

■      ακολούθησαν Αρμένιοι και Ρώσοι

q Μέχρι και το 1920

■      είχαν καταφύγει στην Ελλάδα περίπου 800.000 πρόσφυγες

■      αυτοί

ü  είτε έφτασαν μόνοι τους

ü  είτε μεταφέρθηκαν με τη φροντίδα και τα μέσα που διέθεσε το κράτος (ζώα, οχήματα, αμαξοστοιχίες, πλοία)

■      μεγάλος αριθμός προσφύγων συγκεντρώθηκε :

ü  στην Αθήνα και τον Πειραιά

ü  στη Θεσσαλονίκη και γενικότερα στη Μακεδονία

ü  στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου (Λέσβος, Χίος, Σάμος)

■      Μικρότερος αριθμός κατευθύνθηκε :

ü  στην Κρήτη (Ηράκλειο, Χανιά)

ü  στο Βόλο

ü  την Πάτρα

ü  στην Καλαμάτα

ü  τα νησιά του Αργοσαρωνικού

3. Η περίθαλψη (1914-1921)

q  Στην αρχή

■      η περίθαλψη των προσφύγων ήταν έργο εθελοντών

■      καταρτίστηκαν επιτροπές από το Υπουργείο Εσωτερικών με έργο

ü  τη διανομή τροφίμων και ιματισμού

ü  την παροχή στοιχειώδους οικονομικής βοήθειας

■      τα έσοδα προέρχονταν από :

ü  εράνους

ü  δωρεές

ü  μικρή κρατική επιχορήγηση

q  Τον Ιούλιο του 1914

■      ιδρύθηκε στη Θεσσαλονίκη Οργανισμός με σκοπό

ü  την άμεση περίθαλψη των προσφύγων

ü  και μετά την εγκατάστασή τους σε εγκαταλελειμμένα τουρκικά & βουλγαρικά χωριά της Κ. και Α. Μακεδονίας

■      παρεχόταν συσσίτιο, προσωρινή στέγη και ιατρική περίθαλψη, μέχρι να βρουν εργασία ή να αποκτήσουν γεωργικό κλήρο

q  Κατά την περίοδο του “Εθνικού Διχασμού”

■           η κυβέρνηση Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη

■           ίδρυσε την “Ανωτάτην Διεύθυνσιν Περιθάλψεως”

q  Τον Ιούλιο του 1917

■      (είχε επικρατήσει ο Βενιζέλος και ο βασιλιάς Κωνσταντίνος είχε εγκαταλείψει την Ελλάδα)

■      ιδρύθηκε το “Υπουργείο Περιθάλψεως”

ü  θεσμοθετήθηκε για πρώτη φορά η περίθαλψη και για :

ù  τις οικογένειες των εφέδρων που βρίσκονταν στο μέτωπο

ù  τις οικογένειες των θυμάτων πολέμου

ü  η φροντίδα για τους πρόσφυγες ήταν πιο οργανωμένη κατά την περίοδο 1917-1921, μολονότι :

ù  η Ελλάδα βρισκόταν σε πολεμική αναμέτρηση

ù  οι οικονομικές συνθήκες ήταν αντίξοες

ü  δέχτηκαν περίθαλψη κατά διαστήματα περίπου 450.000 πρόσφυγες (σύμφωνα με στοιχεία των Υπηρεσιών του Υ.Π)

ü  η μέριμνα για τους πρόσφυγες περιελάμβανε :

ù  διανομή χρηματικού βοηθήματος (ιδιαίτερο επίδομα σε ιερείς, δασκάλους και επιμελείς μαθητές)

ù  διανομή συσσιτίου (καθημερινά συσσίτια από το κράτος ή το Πατριωτικό Ίδρυμα σε προσφυγικές συνοικίες)

ù  παροχή ιατρικής περίθαλψης (διορίστηκαν γιατροί, φαρμακοποιοί και μαίες, αποκλειστικά για τους πρόσφυγες)

ù  χορήγηση φαρμάκων και νοσηλεία (σε νοσοκομεία δημόσια ή ειδικά διαμορφωμένα για περίθαλψη προσφύγων)

ù  στέγαση σε προσωρινά καταλύματα, σε δημόσια και σε επιταγμένα ή μισθωμένα ιδιωτικά κτίρια

ù  παροχή ενδυμάτων και κλινοσκεπασμάτων

ù  βοήθεια για εύρεση εργασίας

ù  δωρεάν μετακίνηση (ομαδική ή ατομική) για εύρεση στέγης και εργασίας ή για επιστροφή στις περιοχές της προηγούμενης εγκατάστασης.

4. Η παλιννόστηση

q Η παλιννόστηση - η επιστροφή των προσφύγων

■      ξεκίνησε

ü  τους τελευταίους μήνες του 1918

ü  μετά τον τερματισμό του πολέμου για την Τουρκία

■      Οκτώβριο του 1918

ü  συστάθηκε στην Κωνσταντινούπολη Πατριαρχική Επιτροπή

ü  είχε σκοπό την οργάνωση του επαναπατρισμού των εκτοπισμένων, με τη βοήθεια :

ù  του Πατριαρχείου

ù  και της ελληνικής κυβέρνησης

■      έγινε τμηματικά, με τη μέριμνα του Υπουργείου Περιθάλψεως

■      αρχικά επιτράπηκε να επιστρέψουν

ü  οι ευπορότεροι

ü  οι προερχόμενοι από ορισμένες μόνο περιοχές της Δυτικής Μικράς Ασίας

■       οι περισσότεροι πρόσφυγες επέστρεψαν μετά την απόβαση του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη (Μάϊος 1919)

■      μέχρι το τέλος του 1920 είχε επιστρέψει η πλειονότητα των προσφύγων

ü  στη Μικρά Ασία

ü  στην Ανατολική Θράκη

q Οι συνθήκες που βρήκαν στην πατρίδα τους ήταν άσχημες

■      πολλά σπίτια εκκλησίες και σχολεία είχαν καταστραφεί μερικώς ή εντελώς

■      σε κάποιες περιοχές, σε σπίτια Ελλήνων είχαν εγκατασταθεί Μουσουλμάνοι πρόσφυγες από βαλκανικές χώρες

q  Η  "Υπηρεσία Παλιννοστήσεως και Περιθάλψεως"

■      ιδρύθηκε στα πλαίσια της Ύπατης Αρμοστείας Σμύρνης

■      βοηθούσε όσους επέστρεφαν να αποκατασταθούν

ü  στα σπίτια τους

ü  και τις ασχολίες τους

q  Οι ειρηνικές μέρες δεν κράτησαν όμως για πολύ

q  Τον Αύγουστο του 1922, θα έπαιρναν πάλι το δρόμο της προσφυγιάς

Β.  Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ

1. Η έξοδος

q Οι εθνικές βλέψεις των Ελλήνων της Μ. Ασίας ² πραγματικότητα

§  15 Μαΐου 1919 : ελληνικός στρατός αποβιβάστηκε στη Σμύρνη

§  Τον Ιούλιο του 1920

ü  υπογράφηκε η συνθήκη των Σεβρών

ü  μεταξύ άλλων καθόριζε :

ù  η περιοχή της Σμύρνης υπό ελληνική διοίκηση και κατοχή για πέντε χρόνια

ù  ύστερα οι κάτοικοι με δημοψήφισμα μπορούσαν να αποφασίσουν προσάρτηση της περιοχές στην Ελλάδα

§  Το Νοέμβριο του 1920

ü  ηττήθηκε το κόμμα των Φιλελευθέρων στις εκλογές

ü  ο βασιλιάς Κωνσταντίνος επέστρεψε στην Ελλάδα

ü  η επιστροφή του βασιλιά ² αφορμή για να εκφράσουν οι Σύμμαχοι αλλαγή της στάσης τους απέναντι στην Ελλάδα

q Το εθνικό κίνημα των Τούρκων

§  είχε επικεφαλής το Μουσταφά Κεμάλ

§  γινόταν ολοένα ισχυρότερο

ü  τόσο στο εξωτερικό

ü  όσο και στο εσωτερικό της Τουρκίας

q Πριν τον Αύγουστο του 1922

§  ελληνικοί πληθυσμοί της Μ. Ασίας  (Πόντου, Κιλικίας, Καππαδοκίας)

ü  είχαν εγκαταλείψει τα σπίτια τους

ü  είχαν καταφύγει στη Σμύρνη ή στην Ελλάδα

q Τον Αύγουστο του 1922

§  ο ελληνικός στρατός ηττάται και υποχωρεί

§  χιλιάδες πρόσφυγες ακολουθώντας το στρατό άρχισαν να φτάνουν στην Ελλάδα

q Μετά την καταστροφή της Σμύρνης

§  καταστράφηκαν τα Βουρλά, το Αϊβαλί και τα Μοσχονήσια

§  σημειώθηκαν διώξεις και στη βορειοδυτική Μ. Ασία (Προποντίδα και αλλού)

§  αιχμάλωτοι στρατιώτες και ντόπιοι άνδρες 18-45 ετών συγκεντρώθηκαν σε στρατόπεδα

§  σχηματίστηκαν πορείες αιχμαλώτων και ομήρων προς το εσωτερικό της Μ. Ασίας, όπου πολλοί πέθαναν από κακουχίες και ασιτία

§  στους κατοίκους της Ανατολικής Θράκης

ü  δόθηκε προθεσμία ενός μήνα για να εκκενώσουν την περιοχή

ü  έτσι είχαν τη δυνατότητα να μεταφέρουν μαζί τους ό,τι μπορούσαν από την κινητή τους περιουσία

§  αργότερα έφυγαν οι Έλληνες της χερσονήσου της Καλλίπολης

§  συνολικά το φθινόπωρο του 1922

ü  900.000 πρόσφυγες (ανάμεσά τους 50.000 Αρμένιοι) έφτασαν στην Ελλάδα

ü  200.000 Έλληνες παρέμειναν στην Καππαδοκία, στην Κεντρική και Νότια Μ. Ασία

§  1924-1925 : όσοι έμειναν μεταφέρθηκαν στην Ελλάδα με τη φροντίδα της Μεικτής Επιτροπής

§  ένα τμήμα των Ελλήνων του Πόντου κατέφυγε στη Ρωσία.

2. Το πρώτο διάστημα

q Ο αριθμός των προσφύγων

§  οι πρώτες απογραφές των προσφύγων που κατέφυγαν στην Ελλάδα δεν αποδίδουν την πραγματικότητα

§  ο αριθμός πρέπει να ήταν κατά πολύ μεγαλύτερος, αν υπολογιστούν :

ü  η υψηλή θνησιμότητα των πρώτων χρόνων, λόγω

ù   αθλίων συνθηκών διαβίωσης

ù   επιδημιών

ü  ο μειωμένος αριθμός των γεννήσεων

ü  η μετανάστευση πολλών προσφύγων σε άλλες χώρες

§  στην απογραφή του 1828 καταγράφηκαν 1.220.000 πρόσφυγες.

q Τα προβλήματα των προσφύγων

§  τους κατέβαλλαν οι αρρώστιες, επειδή :

ü  ήταν ταλαιπωρημένοι

ü  ήταν πρόχειρα στεγασμένοι

ü  υποσιτίζονταν

§  τους θέριζαν

ü  ο τύφος

ü  η φυματίωση (κυρίως στις πόλεις)

ü  η ελονοσία (κυρίως στην ύπαιθρο)

Ä  με βάση στοιχεία της Κοινωνίας των Εθνών σημαντικός αριθμός προσφύγων πέθαναν μέσα σ' ένα χρόνο

από την άφιξή τους στην Ελλάδα

§  ήταν ψυχικά τραυματισμένοι, από την απώλεια

ü  φίλων και συγγενών

ü  της πατρογονικής γης

ü  του ευρύτερου κοινωνικού χώρου, όπου είχαν ζήσει

q Αντιμετώπιση από πλευράς κράτους και ιδιωτών

§  Στην αρχή

ü  το κράτος αντιμετώπισε με τα μέσα που διέθετε τις πρώτες στοιχειώδεις και πιεστικές ανάγκες των προσφύγων

ù  διατροφή

ù   προσωρινή στέγαση

ù   ιατρική περίθαλψη

ü  κινητοποιήθηκαν και ιδιώτες, ατομικά ή οργανωμένα

ü  δραστηριοποιήθηκαν στην Ελλάδα ξένες φιλανθρωπικές οργανώσεις

ü  διενεργήθηκαν έρανοι

ü  οργανώθηκαν πρόχειρα συσσίτια

ü  έγινε προσπάθεια για καθημερινή διανομή ψωμιού, παροχή ρουχισμού και άλλων ειδών πρώτης ανάγκης

§  Σχετικά με τη στέγαση

ü  το Υπουργείο Περιθάλψεως ανέλαβε το έργο της προσωρινής στέγασης (αφού ενισχύθηκε με έκτακτο προσωπικό)

ü  το Ταμείο Περιθάλψεως προσφύγων (ίδρυση 11-1922) ανήγειρε ξύλινα παραπήγματα

ü  πλήθος αυτοσχέδιες κατασκευές (καλύβες, παράγκες, σκηνές) χρησίμευσαν ως πρόχειρα καταλύματα

ü  χρησιμοποιήθηκαν όλοι οι στεγασμένοι χώροι (σχολεία, εκκλησίες, τζαμιά, στρατώνες, θέατρα, δημόσια κτίρια, αποθήκες, υπόγεια)

ü  επιτάχθηκαν τα άδεια σπίτια σ' όλη την επικράτεια

ü  καταλήφθηκαν ακόμη και κατοικούμενοι χώροι (οι ένοικοι μοιράστηκαν την κατοικία τους με τους πρόσφυγες)

q Η αντίδραση των προσφύγων

§  το πρώτο διάστημα

ü  στάση προσφύγων : ανέχονταν τις αντίξοες συνθήκες διαβίωσης

ü  αίτιο : θεωρούσαν προσωρινή την παραμονή τους στην Ελλάδα - πίστευαν ότι θα επιστρέψουν

ü  συνέπεια : καθυστερούσε η ένταξή τους (κοινωνική και οικονομική) και η ταύτισή τους με το γηγενή πληθυσμό

§  μετά την υπογραφή της Συνθήκης της Λοζάνης

ü  οι πρόσφυγες άρχισαν να συνειδητοποιούν ότι το όνειρο της επιστροφής δεν επρόκειτο να πραγματοποιηθεί

ü  στόχος τους έγινε :

ù  η βελτίωση των συνθηκών ζωής τους

ù  η ενσωμάτωση στη νέα πατρίδα

3.   Η Σύμβαση της Λοζάνης και η ανταλλαγή των πληθυσμών

q 30 Ιανουαρίου 1923

§  υπογράφηκε ελληνοτουρκική Σύμβαση που ρύθμιζε την ανταλλαγή των πληθυσμών Ελλάδας - Τουρκίας

§  προέβλεπε την υποχρεωτική ανταλλαγή

ü  των Ελλήνων ορθοδόξων κατοίκων της Τουρκίας

ü  των Μουσουλμάνων κατοίκων της Ελλάδας

§  ίσχυε

ü  τόσο γι' αυτούς που παρέμεναν στις εστίες τους

ü  όσο και για όσους είχαν ήδη καταφύγει στην ομόθρησκη χώρα

ü  αναδρομικά για όλες τις μετακινίσεις που είχαν γίνει από τη μέρα που άρχισε ο Α' Βαλκανικός Πόλεμος

§  από την ανταλλαγή εξαιρούνταν

ü  οι Έλληνες ορθόδοξοι της Κωνσταντινούπολης, Ίμβρου και Τενέδου

ü  οι Μουσουλμάνοι της Δυτικής Θράκης

§  οι ανταλλάξιμοι σύμφωνα με τη σύμβαση ανταλλαγής

ü  θα απέβαλαν την παλαιά ιθαγένεια και θ' αποκτούσαν την ιθαγένεια της χώρας στην οποία θα εγκαθίσταντο

ü  είχαν δικαίωμα

ù  να μεταφέρουν την ακίνητη περιουσία τους

ù  να πάρουν ως αποζημίωση περιουσία ίσης αξίας με την ακίνητη περιουσία που εγκατέλειπαν φεύγοντας από το κράτος στο οποίο μετανάστευαν

ü  θα διευκολύνονταν στη μετακίνησή τους από τη Μεικτή Επιτροπή Ανταλλαγής

§  διέφερε από προηγούμενες συμφωνίες για ανταλλαγή πληθυσμών

ü  καθιέρωνε για πρώτη φορά μαζική μετακίνηση πληθυσμών

ü  είχε υποχρεωτικό χαρακτήρα

ü  ενώ οι μέχρι τότε συμφωνίες προέβλεπαν εθελοντική μετανάστευση κατοίκων κάποιων επίμαχων περιοχών

q Αντίδραση προσφύγων

§  όταν έγινε γνωστή η υπογραφή της Σύμβασης, οι πρόσφυγες που βρίσκονταν στην Ελλάδα

ü  αντέδρασαν έντονα

ü  συγκρότησαν συλλαλητήρια σε όλες τις πόλεις της Ελλάδας

ü  διατράνωσαν την απόφασή τους να εμποδίσουν την εφαρμογή της

q Λόγοι υπογραφής της Σύμβασης

§  η ελληνική αντιπροσωπεία αναγκάστηκε να συμφωνήσει λόγω της πραγματικότητας που είχε διαμορφωθεί με :

ü την έξοδο χιλιάδων Ελλήνων από τις πατρογονικές εστίες τους και

ü την άρνηση της Τουρκίας να δεχτεί την επιστροφή τους

§  η υπογραφή της Σύμβασης ήταν σύμφωνη με τις βλέψεις των ηγετών των δύο χωρών (Βενιζέλου και Κεμάλ), για :

ü διασφάλιση και αναγνώριση των συνόρων τους

ü επίτευξη ομοιογένειας

ü απρόσκοπτη ενασχόληση με την εσωτερική μεταρρύθμιση και ανάπτυξη

§  η συμφωνία της Κοινωνίας των Εθνών

q Αποτελέσματα

§  οι πρόσφυγες έμειναν με την πικρία ότι θυσιάστηκαν στο βωμό των συμφερόντων του ελληνικού κράτους.

ü  το δίκαιο

ü  και τα συμφέροντά τους

§  με βάση το άρθρο 11 της Σύμβασης της Λοζάνης, ιδρύθηκε η Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής, με :

ü έδρα την Κωνσταντινούπολη

ü 11 μέλη  (4 Έλληνες, 4 Τούρκοι, 3 μέλη-πολίτες ουδέτερων κρατών κατά τον Α΄ παγκόσμιο)

ü αρμοδιότητα

ù  τον καθορισμό του τρόπου μετανάστευσης των πληθυσμών

ù  την εκτίμηση της ακίνητης περιουσίας των ανταλλαξίμων

q 24 Ιουλίου 1923 υπογράφηκε η Συνθήκη ειρήνης της Λοζάνης.

Γ.  Η ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ

1.    Η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων

q Η ελληνική κυβέρνηση

§  ζήτησε τη βοήθεια της Κοινωνίας Των Εθνών (ΚΤΕ)

§  επειδή ήταν τεράστιο το έργο της περίθαλψης και της αποκατάστασης των προσφύγων

q Με πρωτοβουλία της Κ.Τ.Ε.

§  ιδρύθηκε η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων (ΕΑΠ) το Σεπτέμβριο του 1923

§  ήταν ένας αυτόνομος οργανισμός με πλήρη νομική υπόσταση

§  είχε έδρα την Αθήνα

§  βασική αποστολή της ΕΑΠ ήταν να εξασφαλίσει στους πρόσφυγες

ü παραγωγική απασχόληση

ü οριστική στέγαση

q Η ελληνική κυβέρνηση διέθεσε στην Ε.Α.Π.

§  πάνω από 8.000.000 στρέμματα γης, που προέκυψε από :

ü τις ιδιοκτησίες Τούρκων και Βουλγάρων ανταλλαξίμων που εγκατέλειψαν την Ελλάδα

ü κτήματα του Δημοσίου

ü κτήματα που απαλλοτριώθηκαν με την αγροτική μεταρρύθμιση

ü μοναστηριακή γη

§  το ποσό δύο δανείων που είχε συνάψει η ελληνική κυβέρνηση στο εξωτερικό (1924, 1928)

§  οικόπεδα μέσα ή γύρω από τις πόλεις, για ανέγερση αστικών συνοικισμών

§  το τεχνικό και διοικητικό προσωπικό των Υπουργείων Γεωργίας και Πρόνοιας & Αντιλήψεως

q Η Ε.Α.Π. έλαβε υπόψη

Ø Τη διάκριση σε «αστούς» και «αγρότες»

§ υπήρξε μέριμνα να αποκτήσουν οι πρόσφυγες ίδια ή συναφή απασχόληση με αυτήν που είχαν στην πατρίδα τους

§ έγινε προσπάθεια από την ΕΑΠ να εγκατασταθούν οι γεωργοί πρόσφυγες σε μέρη όπου θα μπορούσαν να ασχοληθούν με καλλιέργειες που ήδη γνώριζαν

§ έτσι εγκαταστάθηκαν :

ü  καλλιεργητές δημητριακών σε πεδινά μέρη της Μακεδονίας και της Δυτικής Θράκης

ü  καπνοπαραγωγοί σε κατάλληλα εδάφη της Ανατολικής Μακεδονίας και της Δυτικής Θράκης

ü  αμπελουργοί στην Κρήτη

ü  σηροτρόφοι στο Σουφλί, την Έδεσσα και αλλού

Ø Τον τόπο προέλευσης

§  η ΕΑΠ επιδίωξε να εγκατασταθούν μαζί στο ελληνικό έδαφος πρόσφυγες που προέρχονταν

ü από τον ίδιο οικισμό

ü ή έστω την ευρύτερη περιοχή του

§  σ’ αυτό οφείλονται εν μέρει τα σχετικά τοπωνύμια (Νέα Σμύρνη, Νέα Φιλαδέλφεια κ.ά)

§  σε λίγες κοινότητες αυτό έγινε δυνατό

§ οι περισσότερες εγκαταστάσεις περιελάμβαναν πρόσφυγες διαφορετικής προέλευσης

Ø Τις αντικειμενικές συνθήκες

§ η ΕΑΠ διέκρινε την αποκατάσταση των προσφύγων σε :

ü αγροτική  (παροχή στέγης και κλήρου στην ύπαιθρο)

ü αστική  (παροχή στέγης στις πόλεις)

§ δόθηκε βάρος στη γεωργία, γιατί :

ü  μολονότι οι περισσότεροι πρόσφυγες ασκούσαν στην πατρίδα τους «αστικά» επαγγέλματα (εμπόριο, βιοτεχνία – βιομηχανία, κ.ά.)  υπήρχαν τα μουσουλμανικά κτήματα (Μακεδονία, Κρήτη, Λέσβος, Λήμνος και αλλού)

ü  η αγροτική αποκατάσταση ήταν ταχύτερη και απαιτούσε μικρότερες δαπάνες

ü  η ελληνική οικονομία στηριζόταν ανέκαθεν στη γεωργική παραγωγή

ü  η πολιτική σκοπιμότητα υπαγόρευε

ù  δημιουργία γεωργών μικροϊδιοκτητών αντί εργατικού προλεταριάτου

ù  για αποφυγή κοινωνικών αναταραχών

§ δόθηκε προτεραιότητα στην εγκατάσταση προσφύγων στη Μακεδονία και Δυτική Θράκη, γιατί  έτσι:

ü  ήταν δυνατό να χρησιμοποιηθούν κτήματα

ù  μουσουλμανικά

ù  Βουλγάρων μεταναστών (σύμφωνα με τη Συνθήκη του Νεϊγύ)

ü  οι πρόσφυγες θα γίνονταν αυτάρκεις σε σύντομο χρονικό διάστημα

ü  θα αυξανόταν η αγροτική παραγωγή

ü  θα καλυπτόταν το δημογραφικό κενό, που είχε δημιουργηθεί με :

ù  την αποχώρηση των Μουσουλμάνων και των Βουλγάρων

ù  τις απώλειες που προκάλεσαν οι συνεχείς πόλεμοι

ü  θα εποικίζονταν παραμεθόριες περιοχές

q Στην πράξη

§  η εγκατάσταση των προσφύγων

ü  δεν έγινε σύμφωνα με την παραπάνω λογική

ü  δεν ακολούθησε σ’ όλες τις περιπτώσεις την κρατική αντίληψη και επιταγή

§  η κινητικότητα των προσφύγων υπήρξε μεγάλη, επειδή :

ü  οι πρόσφυγες γύριζαν από περιοχή σε περιοχή για να βρούν μέρος με κατάλληλες συνθήκες για εγκατάσταση

ü  πολλοί πρόσφυγες (που δεν ήταν γεωργοί) είχαν δεχτεί ή ζητήσει να αποκατασταθούν ως αγρότες

για να επωφεληθούν από τα δάνεια και τις παροχές της ΕΑΠ

ü  άλλοι πρόσφυγες μετακινούνταν προς τα αστικά κέντρα με σκοπό :

ù   να παρουσιαστούν ως «αστοί»

ù   να την αποζημίωση που δινόταν στους αστούς ανταλλάξιμους

q Με την αποκατάσταση των προσφύγων ασχολήθηκαν

§  η ΕΑΠ  (Σεπτέμβρης 1923 – τέλος 1930)

ü  το 1930, με ειδική σύμβαση, μεταβίβασε στο Ελληνικό Δημόσιο :

ù   την περιουσία της

ù   τις υποχρεώσεις που είχε αναλάβει απέναντι στους πρόσφυγες

§  το Ταμείο Περιθάλψεως προσφύγων (1922-1925)

§  το Υπουργείο Προνοίας και Αντιλήψεως (από το 1925)

§  το Υπουργείο Γεωργίας

2.      Η αγροτική αποκατάσταση

q Η αγροτική αποκατάσταση

§  ήταν έργο της ΕΑΠ στο μεγαλύτερο μέρος της

§  απέβλεπε στη δημιουργία μικρών γεωργικών ιδιοκτησιών

q Η εγκατάσταση των προσφύγων έγινε σε :

§  εγκαταλελειμμένα χωριά

§  νέους συνοικισμούς προσαρτημένους σε χωριά

§  νέους αμιγώς προσφυγικούς συνοικισμούς

q Ο παραχωρούμενος κλήρος

§  ποίκιλλε ανάλογα με :

ü το μέγεθος της οικογενείας των προσφύγων

ü την ποιότητα του εδάφους

ü το είδος της καλλιέργειας

ü τη δυνατότητα άρδευσης

§  συνήθως :

ü δεν αποτελούσε ενιαία έκταση

ü ήταν τεμάχια αγρών που βρίσκονταν σε διαφορετικές τοποθεσίες

q Η διανομή κλήρου από τις υπηρεσίες εποικισμού

§  στην αρχή ήταν προσωρινή

§  θα γινόταν οριστική μετά την κτηματογράφηση απ’ την τοπογραφική υπηρεσία του Υπουργείου Γεωργίας

§  εκτός από γη, παραχωρούνταν : στέγη, εργαλεία, σπόροι, λιπάσματα, ζώα.

q Σχετικά με τη στέγαση

§  τηρήθηκε το σύστημα

ü της ανέγερσης των οικιών απευθείας από την ΕΑΠ (εργολαβία)

ü ή της ανέγερσης από τους ίδιους τους πρόσφυγες με χορήγηση όλων των οικοδομικών υλικών (αυτεπιστασία)

§  τα κτίσματα ήταν συνήθως 2 δωμάτια, μία αποθήκη κι ένας στάβλος

§  την αξία του παραχωρούμενου κλήρου θα πλήρωναν οι πρόσφυγες με δόσεις

§  ο τίτλος που δινόταν στους κληρούχους

ü ήταν τίτλος απλής κατοχής

ü θα γινόταν τίτλος πλήρους κυριότητος μετά την αποπληρωμή του χρέους

§  τα χρέη των αγροτών προσφύγων ανέλαβε να εισπράξει η Αγροτική Τράπεζα

       (μετά το 1930, οπότε διαλύθηκε η ΕΑΠ)

3.    Η αστική αποκατάσταση

q Την αστική αποκατάσταση ανέλαβε

§  περισσότερο το κράτος

§  λιγότερο η ΕΑΠ, η οποία πρόσφερε οικονομική βοήθεια, σε περιορισμένο αριθμό επιχειρήσεων, οικοτεχνικών και βιοτεχνικών δραστηριοτήτων (π.χ. ταπητουργία)

q Σε σύγκριση με την αγροτική, η αστική αποκατάσταση

§  περιλάμβανε μόνο στέγαση – όχι πρόνοια για εύρεση εργασίας

§  συνάντησε περισσότερα εμπόδια

q Τα προβλήματα

§  ο αριθμός των προσφύγων ήταν μεγάλος

§  τα ανταλλάξιμα (μουσουλμανικά) σπίτια στις πόλεις ήταν λίγα

§  τα οικιστικά προγράμματα του κράτους καθυστερούσαν, λόγω :

ü  πολιτικών ανωμαλιών

ü  κακής οικονομικής κατάστασης (κατά τις δεκαετίες 1920 και 1930)

§  οι αστοί πρόσφυγες περιπλανώνταν από πόλη σε πόλη για μεγάλο χρονικό διάστημα

§  οι περισσότεροι πρόσφυγες στις πόλεις τα πρώτα χρόνια εργάζονταν περιστασιακά

ü  είτε κάνοντας «μεροκάματα» σε οικοδομές, εργοστάσια και βιοτεχνίες

ü  είτε ως πλανόδιοι μικροπωλητές και μικροκαταστηματάρχες

ü  άλλοι ως ναυτεργάτες

ü  κι άλλοι ως εργάτες σε δημόσια έργα στις πόλεις και στην ύπαιθρο (αρδευτικά ή αποστραγγιστικά έργα, διάνοιξη δρόμων, κατασκευή ή επέκταση λιμανιών, κ.ά.)

q Η αστική στέγαση

§  ξεκίνησε από την Αθήνα με τη δημιουργία τεσσάρων συνοικισμών

ü στην Αθήνα : της Καισαριανής, του Βύρωνα και της Νέας Ιωνίας

ü στον Πειραιά : της Κοκκινιάς

§  υιοθετήθηκε η δημιουργία συνοικισμών με επέκταση των πόλεων στις οποίες είχαν εγκατασταθεί προσωρινά οι πρόσφυγες

§  προκρίθηκε το σύστημα της ανέγερσης μικρών κατοικιών

ü μονοκατοικιών, διπλοκατοικιών, τετρακατοικιών

ü μονοώροφων ή διώροφων

ü με ένα ή δύο δωμάτια, κουζίνα και τους αναγκαίους βοηθητικούς χώρους

§  το κράτος ή η ΕΑΠ

ü ανέθεταν την ανέγερση των συνοικισμών σε εργολάβους

ü φρόντιζαν να εφοδιάζουν τους πρόσφυγες με τα απαραίτητα μέσα για να κατασκευάσουν οι ίδιοι τα σπίτια τους

§  η οικοδόμηση των συνοικισμών

ü δεν συνδυαζόταν με τα απαραίτητα έργα υποδομής (ύδρευση, αποχέτευση, οδικό δίκτυο, χώρους πρασίνου)

ü επειδή υπήρχε έλλειψη χρόνου και χρημάτων

§  παρά την ομοιομορφία, υπήρχε ελαφρά διαφοροποίηση των κατοικιών μεταξύ συνοικισμών, ως προς :

ü το εμβαδόν

ü την ποιότητα κατασκευής

ü τη λειτουργικότητα

§  ιδρύθηκαν προσφυγικοί οικοδομικοί συνεταιρισμοί

§  χορηγήθηκαν άτοκα δάνεια σε προσφυγικές οικογένειες για τη στέγασή τους

q Οι εύποροι πρόσφυγες

§  είχαν την οικονομική δυνατότητα να φροντίσουν μόνοι τους για τη στέγασή τους

§  στην αρχή νοίκιαζαν ή αγόραζαν κατοικίες μέσα στις πόλεις => αναμιγνύονταν με τους γηγενείς

§  αργότερα ανέλαβαν οι ίδιοι πρωτοβουλίες για την ίδρυση οικισμών

§  η διαδικασία ήταν η ακόλουθη :

ü ίδρυαν έναν οικοδομικό συνεταιρισμό

ü αγόραζαν μια έκταση σε προνομιούχο περιοχή

ü οικοδομούσαν αστικές κατοικίες καλής ποιότητας

§  τέτοιοι οικισμοί ήταν : η Νέα Σμύρνη στην Αθήνα, η Καλλίπολη  στον Πειραιά

q Οι άποροι πρόσφυγες

§  δεν είχαν κατορθώσει να αποκατασταθούν ακόμη

§  εγκαταστάθηκαν σε καλύβες, χαμόσπιτα, κι άλλες πρόχειρες κατασκευές, στις παρυφές παλαιών οικισμών

§  δημιούργησαν παραγκουπόλεις γύρω από τους προσφυγικούς συνοικισμούς

§  για πολλά χρόνια έζησαν σε άθλιες συνθήκες

Δ.  Η ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΗ ΤΩΝ ΑΝΤΑΛΛΑΞΙΜΩΝ

ΚΑΙ Η ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

1.    Η αποζημίωση των ανταλλαξίμων

q Η Σύμβαση Ανταλλαγής των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας – Τουρκίας προέβλεπε ότι το κράτος υποδοχής των ανταλλαξίμων προσφύγων θα τους αποζημίωνε για τις περιουσίες που εγκατέλειψαν στις πατρίδες τους. Έτσι :

§  Η Μικτή Επιτροπή ανέλαβε το έργο να εκτιμήσει την αξία των περιουσιών που εγκαταλείφθηκαν εκατέρωθεν.

§  το 1924 συστάθηκε στη Μικτή Επιτροπή η Γενική Διεύθυνση Ανταλλαγής Πληθυσμών (υπαγόταν στο Υπουργείο Γεωργίας),  με σκοπό να βοηθήσει το έργο της ελληνικής αντιπροσωπείας

§  ιδρύθηκαν κατά τόπους Γραφεία Ανταλλαγής Πληθυσμών, με σκοπό να λειτουργήσει πιο αποτελεσματικά η ΓΔΑΠ.

q Το έργο της εκτίμησης προχωρούσε αργά ² μεγάλωνε η δυσφορία των προσφύγων που βρίσκονταν σε απόγνωση

q Υιοθετήθηκε η λύση

§  να προβεί το Ελληνικό Δημόσιο σε προσωρινή εκτίμηση της αξίας της περιουσίας που εγκαταλείφθηκε στην Τουρκία

§  να δοθεί μια προκαταβολή μέχρι την τελική αποπληρωμή της

§  η Εθνική Τράπεζα ανέλαβε να πληρώσει την προκαταβολή

q Η διαδικασία είχε ως εξής :

§  Η προσωρινή εκτίμηση έγινε με βάση τις δηλώσεις που υποβλήθηκαν στα κατά τόπους Γραφεία Ανταλλαγής

§  Οι αιτήσεις των δικαιούχων

ü  θα εξετάζονταν από ειδικές επιτροπές προσφύγων, συμπατριωτών των ενδιαφερομένων

ü  εάν θεωρούνταν ανακριβείς προβλεπόταν αναθεώρησή τους από ένα Ανώτατο Συμβούλιο

§  Καθορίστηκαν τα περιουσιακά στοιχεία για τα οποία καταβαλλόταν αποζημίωση

§  Η προκαταβολή θα δινόταν σε όσους δεν είχαν αποκατασταθεί

§  Η οριστική εκτίμηση θα γινόταν από τις Πρωτοβάθμιες Επιτροπές Εκτίμησης που συστάθηκαν

§  Για προβλήματα που τυχόν ανέκυπταν συστάθηκαν Δευτεροβάθμιες Επιτροπές

q Με την πάροδο του χρόνου η ολοκλήρωση του έργου της εκτίμησης φάνταζε ανέφικτη, γιατί :

§  το έργο ήταν τεράστιο

§  η τουρκική πλευρά υπονόμευε τη διαδικασία

 

2.    Η ελληνοτουρκική προσέγγιση

q Οι σχέσεις Ελλάδας – Τουρκίας δοκιμάζονταν από εντάσεις, μετά την υπογραφή

■ της Σύμβασης ανταλλαγής πληθυσμών

■ της Συνθήκης της Λοζάνης

q Ύστερα από διαπραγματεύσεις υπογράφηκαν

■ η Σύμβαση της Άγκυρας (Ιούνιος 1925)

■ η Συμφωνία των Αθηνών (Δεκέμβριος 1926)

       που

■      ρύθμιζαν τα επίμαχα θέματα

■   αλλά, δεν εφαρμόστηκαν ποτέ

q  Τον Αύγουστο του 1828

■   οι Φιλελεύθεροι κέρδισαν τις εκλογές

■   η νέα κυβέρνηση ξεκίνησε διαπραγματεύσεις που κράτησαν δύο χρόνια

■   Ο Βενιζέλος επιθυμούσε

ü  τη διευθέτηση των οικονομικών διαφορών

ü  την αναγνώριση του εδαφικού καθεστώτος μεταξύ των δύο χωρών

■   οι πρόσφυγες κρατούσαν έντονα αρνητική στάση σε κάθε προσπάθεια προσέγγισης με την Τουρκία

q 10 Ιουνίου 1930 υπογράφηκε η Συμφωνία της Άγκυρας

■      αποτελούσε οικονομικό σύμφωνο μεταξύ των δύο χωρών

■      τα κυριότερα σημεία της ήταν :

ü ρύθμιση ζητήματος

ù Ελλήνων ορθοδόξων Κωνσταντινούπολης

ù μουσουλμάνων Θράκης

ù «φυγάδων»

ü όριζε να περιέρχονται στην κυριότητα του Δημοσίου οι ανταλλάξιμες περιουσίες

ù μουσουλμανικές στην Ελλάδα

ù ελληνικές στην Τουρκία

ü προέβλεπε αμοιβαία απόσβεση των οικονομικών υποχρεώσεων των δύο χωρών

q 30 Οκτωβρίου 1930, η συμφωνία ολοκληρώθηκε, με:

■      το Σύμφωνο φιλίας, ουδετερότητας και διαιτησίας

■      το Πρωτόκολλο για τον περιορισμό των ναυτικών εξοπλισμών

■      τη Σύμβαση εμπορίου, εγκατάστασης και ναυτιλίας, με την οποία δόθηκε η δυνατότητα στους υπηκόους και των δύο κρατών

ü  να ταξιδεύουν

ü  ή να εγκαθίστανται (με κάποιους περιορισμούς) στο έδαφος του άλλου κράτους

q Αποτελέσματα

■      για μεγάλο διάστημα μεταξύ των δύο κρατών

ü  δεν σημειώθηκαν τριβές

ü  δεν αμφισβητήθηκαν τα σύνορα (βασική επιδίωξη Βενιζέλου)

Ä  με βάση τις μεταγενέστερες εξελίξεις, διαψεύστηκαν οι προσδοκίες

■      οι πρόσφυγες

ü αντέδρασαν έντονα

ù  για το συμψηφισμό των ανταλλάξιμων ελληνικών και μουσουλμανικών περιουσιών,

επειδή εξισώθηκε η κατά πολύ μεγαλύτερη περιουσία των Ελλήνων της Τουρκίας

με αυτήν των μουσουλμάνων της Ελλάδας

ù  για την παρακράτηση 25% της προκαταβολής της αποζημίωσης από την Εθνική Τράπεζα

ù  για την άρνηση διακανονισμού των προσφυγικών χρεών

ü  απομακρύνθηκαν (τμήμα τους) από την εκλογική βάση του κόμματος των Φιλελευθέρων

ü  συνέβαλαν στην ήττα των Φιλελευθέρων στις εκλογές του 1932 και 1933.

Ε. Η ΕΝΤΑΞΗ ΤΩΝ ΑΝΤΑΛΛΑΞΙΜΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

1.    Η ενσωμάτωση των προσφύγων

q Η αποκατάσταση των προσφύγων

§  ήταν το σημαντικότερο επίτευγμα του νέου ελληνικού κράτους και έργο «τιτάνιο», γιατί υπήρχαν αντικειμενικές δυσχέρειες, όπως :

ü  η δεινή οικονομική κατάσταση της χώρας

ü  οι πολιτικές περιστάσεις στις δεκαετίες ’20 & ’30

ü  η ελλιπής κρατική οργάνωση

ü  ο τεράστιος αριθμός των προσφύγων

§  πραγματοποιήθηκε μεταξύ 1924 και 1928 κατά μεγάλο μέρος

§  επιτεύχθηκε χάρη στη λειτουργία της ΕΑΠ, που επειδή ήταν οργανισμός υπό διεθνή έλεγχο

ü  μπορούσε να είναι αποστασιοποιημένη από την ελληνική πολιτική ζωή και γι’ αυτό αποτελεσματικότερη

ü  στηρίχτηκε στα υλικά και το ανθρώπινο δυναμικό που της παραχώρησε το ελληνικό κράτος

για την υλοποίηση των προγραμμάτων της

ü  πρόσφερε σημαντικό έργο, παρά το γεγονός ότι σε κάποιες περιπτώσεις το έργο των επιτροπών ή του κράτους

ù  γινόταν βιαστικά, εμπειρικά και πρόχειρα

ù  εξυπηρετούσε άμεσες ανάγκες και πολιτικές σκοπιμότητες

q Οι πρόσφυγες

§  δεν αποτελούσαν ενιαίο σύνολο

§  ανάμεσά τους υπήρχαν διαφορές

ü  κοινωνικής προέλευσης

ü  πολιτιστικής παράδοσης

ü  διαλέκτου

ü  ακόμα και γλώσσας (πολλοί πρόσφυγες : τουρκόφωνοι)

q Η αφομοίωση των προσφύγων

§  οι εύποροι κάτοικοι της Μ. Ασίας και της Α. Θράκης

ü  έφεραν στην Ελλάδα μεγάλο μέρος της περιουσίας τους

ü  ενσωματώθηκαν σχεδόν αμέσως στο νέο τόπο εγκατάστασής τους

ü  αναμείχθηκαν με τους γηγενείς

§  η μεγάλη μάζα αφομοιώθηκε

ü  με πολύ πιο αργούς ρυθμούς

ü  αν και ήταν ταχεία η αποκατάστασή της

q  Λόγοι καθυστέρησης της αφομοίωσης των προσφύγων

       Οι περισσότεροι πρόσφυγες

§  ήταν ψυχικά τραυματισμένοι

§  είχαν αρχικά το άγχος της επιβίωσης και ύστερα της βελτίωσης της ζωής τους

§  παραπονιούνταν για την αντιμετώπιση του κράτους και των γηγενών κατοίκων του

§  κατηγορούσαν το ελληνικό κράτος

ü  ότι παραβίασε βασικά δικαιώματά τους

        (με την υπογραφή της Σύμβασης ανταλλαγής της Λοζάνης και του Ελληνοτουρκικού Συμφώνου του 1930)

ü  ότι αποζημιώθηκαν μόνο κατά ένα μέρος της περιουσίας που εγκατέλειψαν

ü  ότι η ανταλλάξιμη περιουσία δεν περιήλθε πάντοτε σ’ αυτούς. Πράγματι πολλές ανταλλάξιμες εκτάσεις περιήλθαν σε ντόπιους, παρά την ύπαρξη νόμων που εμπόδιζαν τη μεταβίβαση της μουσουλμανικής περιουσίας, επειδή :

ù  δεν υπήρχε κτηματολόγιο

ù  δεν υπήρχαν τίτλοι ιδιοκτησίας

ù  ήταν δύσκολο να οριοθετηθούν και να περιφραχθούν οι ιδιοκτησίες

ù  το ίδιο το κράτος παραχώρησε ανταλλάξιμη περιουσία σε ιδιώτες και ευαγή ιδρύματα

q Διαφορές μεταξύ προσφύγων και γηγενών

§ υπήρχε διαφορά νοοτροπίας και ιδιοσυγκρασίας

§ οι γηγενείς αναφέρονταν συχνά

ü  στο ήθος των προσφύγων (κυρίως των αστών)

ü  στη ροπή τους για διασκέδαση

ü  στην κοσμοπολίτικη συμπεριφορά αυτών και των γυναικών τους

§ οι πρόσφυγες

ü  μιλούσαν για χαμηλό μορφωτικό και πολιτιστικό επίπεδο των ντόπιων

ü  πρόβαλλαν την ελληνικότητά τους, που οι ντόπιοι συχνά αμφισβητούσαν

q Η διάσταση προσφύγων και γηγενών εκφράστηκε :

§ στην οικονομική ζωή, όπου υπήρχε ανταγωνισμός

ü  στην αγορά εργασίας

ü  στην ιδιοκτησία γης

ü  σε άλλες επιχειρηματικές δραστηριότητες

§ στην πολιτική ζωή, γιατί :

ü  οι πρόσφυγες απέκτησαν ιθαγένεια και πολιτικά δικαιώματα, πριν ακόμη από την παροχή στέγης και εργασίας

ü  εντάχθηκαν στο κόμμα του Βενιζέλου

ù τόσο ως ψηφοφόροι

ù όσο και ως πολιτευτές, βουλευτές, υπουργοί

ü  οι αντιβενιζελικοί και ο αντιβενιζελικός τύπος καλλιεργούσαν το μίσος εναντίον τους

§ στην κοινωνική ζωή οι πρόσφυγες

ü  στους συνοικισμούς,

ù ήταν απομονωμένοι

ù δεν είχαν συχνές επαφές με ντόπιους

ù προτιμούσαν να συνάπτουν γάμους μεταξύ τους

ü  στις πόλεις ή τα χωριά

ù  υπήρχαν ευκαιρίες επικοινωνίας με τους ντόπιους (στο χώρο εργασίας, στο σχολείο, στην εκκλησία, στη γειτονιά)

ù  ολοένα και περισσότερο συνάπτονταν μικτοί γάμοι

§ Γενικά

ü  η αντίθεση μεταξύ προσφύγων και γηγενών σε λίγες περιπτώσεις πήρε μορφή ανοιχτής σύγκρουσης

ü  ο όρος «πρόσφυγας» για πολλά χρόνια είχε υποτιμητική σημασία στην κοινή συνείδηση

ü  μετά τη δεκαετία του 1940 έπαψε να υπάρχει η διαχωριστική γραμμή μεταξύ προσφύγων και γηγενών

ü  ήδη όμως και από πιο πριν οι πρόσφυγες και οι απόγονοί τους συμμετείχαν σε όλες τις δραστηριότητες στη νέα πατρίδα τους

2.    Οι επιπτώσεις από την άφιξη των προσφύγων

q  Η Μικρασιατική καταστροφή

■          επηρέασε σημαντικά την πορεία του ελληνικού έθνους στη σύγχρονη εποχή,

■          παραλληλίστηκε με την πτώση της Κωνσταντινούπολης το 1453

■          θεωρήθηκε αφετηρία της νέας Ελλάδας

■          δημιούργησε το προσφυγικό ζήτημα, το οποίο:

ü  είχε μεγάλη σπουδαιότητα σε οικονομικό, κοινωνικό, πολιτικό και πολιτιστικό επίπεδο

ü  είχε επιπτώσεις σε όλους τους τομείς της ζωής του ελληνικού έθνους.

¯  α. Στην εξωτερική πολιτική

¯  β. Στην εθνολογική σύσταση και τον πληθυσμό

¯  γ. Στην οικονομία

¯  δ. Στον πολιτισμό

q  α. Στην εξωτερική πολιτική

■          με την ανταλλαγή των πληθυσμών εξέλιπε η κυριότερη πηγή προστριβών μεταξύ Ελλάδας-Τουρκίας

■          διατηρήθηκαν οι καλές σχέσεις των δύο χωρών τουλάχιστον τρεις δεκαετίες

q  β. Στην εθνολογική σύσταση και τον πληθυσμό

■          Σχετικά με τον πληθυσμό

ü  αυξήθηκε ο πληθυσμός της Ελλάδας κατά 20% από το 1920 έως το 1928

ü  αυξήθηκε ο βαθμός αστικοποίησης του κράτους

ù   διπλασιάστηκε ο πληθυσμός της ευρύτερης περιοχής της πρωτεύουσας

ù   γύρω από την Αθήνα και τον Πειραιά διαμορφώθηκε ενιαίο πολεοδομικό συγκρότημα, λόγω της δημιουργίας προσφυγικών συνοικισμών

ù   διογκώθηκαν τα αστικά κέντρα, εξαιτίας της εγκατάστασης προσφύγων, (Αθήνα, Πειραιάς, Θεσσαλονίκη κ. ά.)

■          Σχετικά με την εθνολογική σύσταση

ü  οι μη Έλληνες ορθόδοξοι, από 20% το 1920, μειώθηκαν σε 6% το 1928

ü  αυξήθηκε ο ελληνικός πληθυσμός της Δυτικής Θράκης και της Ηπείρου

ü  εξελληνίστηκαν πλήρως η Κρήτη, η Λέσβος και η Λήμνος

ü  η κυριότερη μεταβολή στην εθνολογική σύσταση έγινε στη Μακεδονία λόγω της εγκατάστασης των προσφύγων

ù  οι μη Έλληνες ορθόδοξοι, από 48% το 1920, μειώθηκαν στο 12% το 1928

ù  αυτό είχε μεγάλη σημασία για τη διατήρηση της εδαφικής ακεραιότητας της Ελλάδας

ü  εποικίστηκαν από πρόσφυγες οι αραιοκατοικημένες & οι παραμεθόριες περιοχές της Β. Ελλάδας ²

² οι νέες περιοχές που ενώθηκαν με την Ελλάδα μετά τους Βαλκανικούς πολέμους

ù  κατοχυρώθηκαν

ù  ενσωματώθηκαν στον ελληνικό κορμό.

q  γ. Στην οικονομία

■          αρχικά η άφιξη των προσφύγων φαινόταν δυσβάστακτο φορτίο για την ελληνική οικονομία

■          μεσοπρόθεσμα η εγκατάσταση των προσφύγων την ωφέλησε, γιατί :

ü  βελτιώθηκαν οι καλλιέργειες και η αγροτική παραγωγή

ü  αναζωογονήθηκε η βιομηχανία

ü  βελτιώθηκαν ποσοτικά και ποιοτικά η κτηνοτροφία και η πτηνοτροφία

ü  αναπτύχθηκαν η δενδροκομία, η σηροτροφία και η αλιεία από πρόσφυγες ειδικευμένους σε αυτές τις ασχολίες στην πατρίδα τους

■    σχετικά με τις καλλιέργειες και την αγροτική παραγωγή

ü  οι καλλιέργειες αναδιαρθρώθηκαν επειδή :

ù  εισήχθησαν νέες καλλιέργειες

ù  και επεκτάθηκαν οι παλιές (καπνός, βαμβάκι, σταφίδα)

ü  οι καλλιεργούμενες εκτάσεις αυξήθηκαν κατά 50% μέσα στη δεκαετία 1922-1931 επειδή το κράτος:

ù  λόγω έλλειψης γεωργικών εκτάσεων προς διανομή στους πρόσφυγες

ù  υποχρεώθηκε να αναλάβει την κατασκευή μεγάλων εγγειοβελτιωτικών έργων (κυρίως στη Μακεδονία)

ü  η γεωργική παραγωγή διπλασιάστηκε και εξασφαλίστηκε επάρκεια σε σιτηρά, επειδή  οι πρόσφυγες:

ù  εφάρμοσαν την αμειψισπορά και την πολυκαλλιέργεια

ù  στήριξαν το θεσμό της μικρής γεωργικής ιδιοκτησίας

■    σχετικά με τη βιομηχανία

ü  η άφιξη των προσφύγων αναζωογόνησε τη βιομηχανία

ù  με εργατικό δυναμικό, νέο, ειδικευμένο και φθηνό

ù  με τη δράση ανθρώπων με επιχειρηματικές ικανότητες

ù  με τη διεύρυνση της καταναλωτικής αγοράς

ü  οι βιομηχανικές μονάδες διπλασιάστηκαν στη δεκαετία 1922-1932

ü  η πρόοδος δεν ήταν σημαντική κυρίως λόγω της διατήρησης των παραδοσιακών δομών λειτουργίας

ü  μεγαλύτερη ήταν η συμμετοχή των προσφύγων (ως κεφαλαιούχων και ως εργατών)

ù  στην κλωστοϋφαντουργία

ù  την ταπητουργία

ù  τη μεταξουργία

ù  την αλευροβιομηχανία

ù  την παραγωγή οικοδομικών υλικών

ü  αρκετοί πρόσφυγες αναδείχθηκαν ως επιχειρηματίες, βιομήχανοι και μεγαλέμποροι

επειδή

σε σύγκριση με τους αυτόχθονες

υπερείχαν σε :

ù επιχειρηματικό πνεύμα

ù εκπαίδευση

ù κατάρτιση

ù προοδευτικές αντιλήψεις

εξαιτίας

ù  του κοσμοπολίτικου χαρακτήρα

της ζωής τους

ù  της γνώσης ξένων γλωσσών

ù  των επαφών με την Ευρώπη

που είχαν αναπτύξει

ù  της πείρας που διέθεταν

      έτσι, όταν εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα

ù  οργάνωσαν δικές τους επιχειρήσεις

ù  η στελέχωσαν επιχειρήσεις άλλων, προσφύγων ή γηγενών

ü  η άφιξη των προσφύγων επηρέασε και την ένταξη των γυναικών στον ενεργό πληθυσμό, ώστε το 1930 οι γυναίκες αποτελούσαν την πλειονότητα των εργατών :

ù  στην κλωστοϋφαντουργία

ù  την καπνοβιομηχανία

ù  τη βιομηχανία ετοίμων ενδυμάτων

q  δ. Στον πολιτισμό

■          οι πρόσφυγες μετέφεραν στη νέα τους πατρίδα την μακραίωνη πολιτιστική παράδοση του τόπου τους

ü  η μουσική που έφεραν μαζί τους

ù  επηρέασε τον τρόπο έκφρασης των λαϊκών στρωμάτων

ù  αναδείχθηκε σε λαϊκή μουσική της πόλης (ρεμπέτικο)

ü  πρόσφυγες οργανοπαίχτες και τραγουδιστές κυριάρχησαν στη λαϊκή μουσική σκηνή μέχρι το 1940

■          οι πρόσφυγες έκαναν αισθητή την παρουσία τους και στον πνευματικό χώρο

ü  διέπρεψαν στα γράμματα και τις τέχνες

ü  πλούτισαν τη νέα ελληνική γλώσσα και συνέβαλαν στην εξέλιξή της

π.χ.

οι λογοτέχνες  Σεφέρης, Βενέζης, Πολίτης, Θεοτοκάς, Δούκας

ο ζωγράφος και συγγραφέας  Κόντογλου

ο μουσικός Καλομοίρης

■          γενικότερα πρόσφεραν σημαντικά στη διαμόρφωση της σημερινής ελληνικής ταυτότητας.