Δρ. Μαρκομιχελάκη Αναστασία
Φιλόλογος – Εκπευδευτικός Δ.Ε.
Η Κρητική λογοτεχνία της ακμής (16ος-17ος αιώνας) διδάσκεται σε δύο τάξεις της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης: υπάρχουν αποσπάσματα στα διδακτικά βιβλία των Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Γ΄ Γυμνασίου και της Α΄ Λυκείου, ενώ έργα του Κρητικού θεάτρου εξετάζονται και στο βιβλίο της Θεατρολογίας, μαθήματος που διδάσκεται ως επιλεγόμενο στην Α΄ Λυκείου. Επιπλέον, στο καινούργιο σχολικό βιβλίο της Ιστορίας της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας (που είναι κοινό για όλες τις τάξεις του Γυμνασίου), υπάρχει η αντίστοιχη ενότητα.
Με την παρούσα ανακοίνωση επιδιώκεται αφενός να ενημερωθούν οι συνάδελφοι (φιλόλογοι, θεατρολόγοι) που διδάσκουν τα αντίστοιχα αντικείμενα, σχετικά με τις τρέχουσες επιστημονικές προσεγγίσεις των έργων, όπως αυτές αποτυπώνονται στην πιο πρόσφατη βιβλιογραφία, και αφετέρου να συνδεθούν τα νέα αυτά πορίσματα με τη διδασκαλία των αποσπασμάτων της Κρητικής λογοτεχνίας που προβλέπουν τα σχολικά βιβλία.
α. Σταθμοί στη βιβλιογραφία της τελευταίας δεκαετίας (1996-2006)
Αν διατρέξει κανείς τη βιβλιογραφία της τελευταίας δεκαετίας και παρατηρήσει τις τάσεις των ειδικών συνεδρίων στο χώρο της Κρητικής λογοτεχνίας της Βενετοκρατίας, θα διαπιστώσει μια σαφή πρόθεση να ξαναδιαβαστεί ο Ερωτόκριτος, αλλά και τα έργα του Χορτάτση, από μια καινούργια οπτική γωνία. Συγκεκριμένα, να ξαναδιαβαστούν αποκλειστικά ως ποιητικά δημιουργήματα, και όχι μέσα από το φίλτρο της πατρότητας και της χρονολόγησής τους, θεμάτων που, ειδικά για τον Ερωτόκριτο, είχαν ταλανίσει την έρευνα σε προηγούμενες δεκαετίες.
Εστιάζοντας στον Ερωτόκριτο, ένα έργο που διδάσκεται στο μάθημα της λογοτεχνίας στην Γ΄ Γυμνασίου και Α΄ Λυκείου, αλλά και που αποσπάσματά του παρατίθενται ως παράλληλα κείμενα στα καινούργια σχολικά βιβλία της αρχαίας ελληνικής γραμματείας από μετάφραση (Ομήρου Ιλιάδα και Ελένη του Ευριπίδη), θα δούμε ότι η μεγάλη στροφή σημειώθηκε μετά την κυκλοφορία της μονογραφίας του Massimo Peri Του πόθου αρρωστημένος. Ιατρική και ποίηση στον «Ερωτόκριτο» (ιταλική έκδοση: 1996, ελληνική μετάφραση: 19991). Ακολούθησε, ένα χρόνο αργότερα, ο τόμος Μελέτες για τον Ερωτόκριτο και άλλα νεοελληνικά κείμενα, του άγγλου νεοελληνιστή David Holton, για να φτάσουμε στον τελευταίο μήνα του 2006, όταν κυκλοφόρησε ο μνημειώδης συλλογικός τόμος 25 μελετών με γενικό τίτλο Ζητήματα ποιητικής στον Ερωτόκριτο, που είναι σίγουρο ότι θα προωθήσει ακόμη περισσότερο τις σχετικές σπουδές στο εξής. Και στις τρεις αυτές εκδόσεις θα επανέλθουμε στη συνέχεια. Ωστόσο, επισκοπώντας την πρόσφατη βιβλιογραφία, δεν μπορούμε να μην αναφέρουμε και το τετράτομο έργο αναφοράς, καρπό συνεργασίας των Πανεπιστημίων Cambridge (Μ. Βρετανίας) και Boston College (ΗΠΑ), που προσφέρει στους ερευνητές ένα πολύτιμο εργαλείο: τα δεδομένα από την επεξεργασία του Ερωτοκρίτου στον ηλεκτρονικό υπολογιστή.
Ας δούμε όμως αυτές τις εκδόσεις από λίγο πιο κοντά:
Ο Massimo Peri, τακτικός καθηγητής της Νεοελληνικής γλώσσας και λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβας, εξέδωσε το 1996 στα ιταλικά τη συναρπαστική και πρωτοποριακή αυτή μονογραφία του που επιχειρεί με επιτυχία μια ερμηνεία του Ερωτόκριτου μέσα από τις ιατρικές πραγματείες της εποχής του. Στην Εισαγωγή του, ο Peri εξηγεί ότι στράφηκε στην ιατρική για να καταλάβει κάποιες αφηγηματικές λύσεις, εκφράσεις και αντιλήψεις του έργου, κάπως παράδοξες και ελάχιστα σαφείς, και ανακάλυψε ότι η λύση στις ερμηνευτικές τους δυσκολίες βρισκόταν μέσα σ’ ένα οποιοδήποτε ιατρικό εγχειρίδιο του 16ου αιώνα.
Αφού, λοιπόν, δώσει (πρώτο κεφάλαιο) μια ευσύνοπτη σύνθεση της μεσαιωνικής ιατρικής σκέψης σχετικά με την αρρώστια του έρωτα, μέσα από ένα συμπαγές corpus ιατρικών εγχειριδίων που γράφτηκαν στη διάρκεια έξι αιώνων (11ος-17ος), ο συγγραφέας στο δεύτερο κεφάλαιο («Ιατρικές γνώσεις του Κορνάρου») προχωρεί στην καθαυτό ιατρική ανάγνωση του Ερωτόκριτου. Υιοθετώντας την ίδια διάρθρωση που ακολουθούν τα ιατρικά εγχειρίδια της εποχής για την εξέταση του έρωτα ως αρρώστιας, ο Peri οργανώνει αυτό το κεφάλαιο στις ενότητες: «Αιτία», «Συμπτώματα» και «Θεραπεία», υποδιαιρώντας τις δύο τελευταίες σε μικρότερες ενότητες, αντίστοιχα μία για κάθε σύμπτωμα (π.χ. Μαρασμός, Αϋπνία και ανορεξία, Δάκρυα, κλπ.) ή θεραπευτικό μέσο (Λόγος παραινετικός, Αποφυγή της απραξίας, κλπ.) που συναντάμε στο κρητικό έργο. Έχοντας πληροφορηθεί το περιεχόμενο των ιατρικών πραγματειών της εποχής στο πρώτο κεφάλαιο, ο αναγνώστης τώρα παρακολουθεί την εφαρμογή τους στο έργο του Κορνάρου. Είναι δε έτσι οργανωμένη με ακρίβεια η παρουσίαση των ιατρικών γνώσεων του ποιητή από τον Peri, και τόσο καλά τεκμηριωμένη από τα σχόλιά του στους στίχους, που να μην αφήνει κενά και αμφιβολίες στον αναγνώστη του βιβλίου του, είτε πρόκειται για ειδικό μελετητή είτε για έναν απλό φίλο της ποίησης ή της Κρητικής λογοτεχνίας.
Στη συνέχεια (3ο κεφάλαιο) εξετάζει τον Orlando Furioso του Ariosto, το επικό ποίημα-έμβλημα της Ιταλικής αναγεννησιακής λογοτεχνίας, που, αναμφίβολα κατά τη γνώμη του, αποτελεί την πιο σημαντική «ιατρική» πηγή του Ερωτόκριτου. Ο συγγραφέας πιστεύει ότι η σχέση του Ερωτόκριτου με την ιταλική λογοτεχνική παράδοση δεν εξαντλείται απλώς σε σειρές λεκτικών ή φραστικών επαφών με συγκεκριμένα κείμενα, αλλά ότι ο Κορνάρος δουλεύει στο εσωτερικό της ιταλικής παράδοσης, σε ένα σύστημα τόπων ίδιο με αυτό του Ariosto. Και για να διαβάσει κανείς αυτή την ποίηση, εξηγεί, πρέπει να αντιμετωπίσει το ακανθώδες ζήτημα των σχέσεων ανάμεσα στην ιατρική και την ποιητική παράδοση. Τέλος («Fabula Ornata»), εστιάζει στις σχέσεις του Ερωτόκριτου με το γενικώς δεκτό ως πρότυπό του γαλλικό μυθιστόρημα Paris et Vienne. Κατά τον Peri, ο Κορνάρος διαβάζει και ερμηνεύει το πρότυπό του στο φως της ιατρικής σκέψης, μιας σκέψης που δεν υπήρχε στο μυαλό του ανθρώπου που έγραψε το αρχικό μυθιστόρημα ή των ιταλών διασκευαστών του, καθώς η ιατρική ανάλυση του έρωτα που εφαρμόζεται στο κρητικό έργο απουσιάζει τελείως από την παράδοση του Paris et Vienne, όπως μας δείχνει το τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου.
Νέο φως, λοιπόν, πέφτει στο θέμα των πηγών του Ερωτόκριτου, και κατ’ επέκταση στο θέμα της μόρφωσης (ή μήπως και της επαγγελματικής ιδιότητας;) του ποιητή.
Ο Holton, καθηγητής της νεοελληνικής γλώσσας και λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο του Cambridge από το 1981, συγκεντρώνει στον επόμενο τόμο που αναφέραμε δεκαεπτά μελέτες του, από τις οποίες περισσότερες από τις μισές αντανακλούν τα ειδικότερα ενδιαφέροντά του στο πεδίο της Κρητικής αναγεννησιακής λογοτεχνίας. Από τις, αξιόλογες όλες, μελέτες για τον Ερωτόκριτο, αξίζει να προσεχθεί η πέμπτη του τόμου, για τον τρόπο με τον οποίο οργανώνεται το έμμετρο αυτό μυθιστόρημα, επειδή περιέχει μερικές ιδέες που έδωσαν νέα ώθηση στη μελέτη της λογοτεχνικότητάς του, όταν, πριν από είκοσι χρόνια, το σχετικό ενδιαφέρον μονοπωλούσε ακόμη η διαμάχη για την ταυτότητα του ποιητή και τη χρονολόγηση. Ο Holton υποστηρίζει ότι ο ίδιος ο ποιητής είχε συλλάβει το έργο του με πενταμερή διαίρεση, η οποία ταιριάζει στο πεντάπρακτο σχήμα των αναγεννησιακών δραμάτων, και είναι ο πρώτος που συνέδεσε τον Ερωτόκριτο με τις ιταλικές θεωρίες του δράματος του 16ου αιώνα. Ένας άλλος τομέας όπου εξετάζεται το «οργανωτικό δαιμόνιο» του Κορνάρου είναι στο μακρύ επεισόδιο του κονταροχτυπήματος, το οποίο συνέθεσε τελείως απελευθερωμένος από το δυτικό του πρότυπο.
Ωστόσο, πολύ ενδεικτικότερος των νέων τάσεων της έρευνας είναι ο εντελώς πρόσφατος, συλλογικός τόμος για την ποιητική του Ερωτόκριτου, που αποτελεί καρπό εργασίας 25 μελετητών του έργου, οι οποίοι είχαν πάρει μέρος στο αντίστοιχο συνέδριο που οργάνωσε τον Νοέμβριο του 2003 το Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης.
Ο τόμος ξεκινά με μιαν Επισκόπηση των μέχρι σήμερα ερευνών για την
ποιητική του Ερωτόκριτου, γραμμένη από τον τελευταίο εκδότη του έργου, Στυλιανό Αλεξίου, και ακολουθούν οι υπόλοιπες 24 μελέτες καταταγμένες ανάλογα με το θέμα τους: Ερωτόκριτος και μυθιστορία: τρεις μελέτες· οι περιγραφές και η έννοια του ωραίου: επίσης τρεις μελέτες· δύο μελέτες επικεντρωμένες στο πρόσωπο του κρητικού κονταρομάχου Χαρίδημου· δύο σχετικές με υφολογικά ζητήματα, όπως οι «αφηγηματικές στρατηγικές» του ποιήματος και η ένταξή του στον Μανιερισμό· τις πηγές του έργου στη Λατινική λογοτεχνία εξετάζει μία επόμενη μελέτη, ενώ πέντε μελέτες στη συνέχεια συγκρίνουν τον Ερωτόκριτο με άλλα έργα της παλαιότερης λογοτεχνίας μας· προχωρώντας, δύο ερευνητές ασχολούνται με το ρόλο των ποιητικών θεωριών του 16ου αιώνα στη διαμόρφωση της φυσιογνωμίας του έργου, δύο αναφέρονται στη σχέση του με την προφορικότητα, δύο στη μετρική του, και το σώμα των μελετών ολοκληρώνεται με την παρουσίαση μιας καινούργιας μετάφρασης του Ερωτόκριτου στα αγγλικά και με μια σύντομη συμβολή για την ποιητική της έκδοσης του 1713. Ο τόμος κλείνει με τη «Βιβλιογραφία Ερωτοκρίτου» σε Παράρτημα, η οποία περιέχει τις εκδόσεις του έργου από το 1713 μέχρι σήμερα, μεταφράσεις και διασκευές του, και μελέτες που δημοσιεύτηκαν από το 1868 μέχρι το 2005.
β. Ένα σχέδιο μαθήματος που αξιοποιεί τις νεότερες προσεγγίσεις της έρευνας. Ερωφίλη – Ερωτόκριτος: παράλληλα κείμενα (Νεοελληνική λογοτεχνία Γ΄ Γυμνασίου)
[Γ. 891-936. Διάλογος ρήγα Ηράκλη και Πεζόστρατου]
ΠOΙΗΤΗΣ
Εκείνη η μέρα επέρασε κι η άλλη ξημερώνει
κι ο κύρης* του Ρωτόκριτου γλυκαίνει και μερώνει*·
δε θέλει πλιο* να καρτερεί κι ο γιος του να 'χει κρίση
*μα εβάλθηκε την προξενιάν ετούτη να μιλήσει.
Επήγεν εις του βασιλιού να τόνε δικιμάσει
κι ελόγιαζεν από μακρά με ξόμπλια* να τον πιάσει·
αγάλια αγάλια αρχίνισεν αποκοτιά* να παίρνει
και μια και κι άλλη αθιβολήν* αλλοτινή του φέρνει.
ΠΕΖOΣΤΡΑΤOΣ
Λέγει: «Στους παλαιούς καιρούς, που 'σα μεγάλοι αθρώποι*,
τα πλούτη και βασίλεια εκράζουντάνε κόποι,
'πειδή ετιμούσανε πολλά της αρετής τη χάρη
παρά τσι χώρες, τσ' αφεντιές, τα πλούτη, το λογάρι*,
κι εσμίγασι τα τέκνα τως οι αφέντες οι μεγάλοι
με τους μικρούς οπού 'χασι γνώση, αντρειά και κάλλη.
Όλα τα πλούτη κι οι αφεντιές* εσβήνουν και χαλούσι
και μεταλλάσσουν, κι οι καιροί συχνιά τα καταλούσι*,
μα η γνώση εκεί που βρίσκεται και τσ' ευγενιάς τα δώρα
ξάζου* άλλο παρά βασιλειά, παρά χωριά και χώρα·
ουδ' ο τροχός δεν έχει εξάν*, ως θέλει να γυρίσει,
τη γνώση και την αρετή ποτέ να καταλύσει».
ΠOΙΗΤΗΣ
Κι ήφερνε ξόμπλια απόμακρα, πράματα περασμένα
και καταπώς του σάζασι* τα 'λεγεν έναν ένα.
Με τούτες τες παραβολές αγάλια αγάλια σώνει*
εις το σημάδι το μακρύ κι ήρχισε να ξαμώνει*.
Αποκοτά δυο τρεις φορές να το ξεφανερώσει
κι οπίσω τον εγιάγερνε* κι εκράτειέ τον η γνώση.
Στο ύστερον ενίκησεν η αγάπη του παιδιού του
και φανερώνει τα κουρφά* και τα χωστά* του νου του·
μα ως ενεχάσκισε* να πει την προξενιά του γάμου,
ΒΑΣΙΛΙΑΣ
του λέγει ο ρήγας: «Πήγαινε και φύγε από κοντά μου!
Πώς εβουλήθης κι είπες το, λωλέ, μισαφορμάρη*,
γυναίκα του ο Ρωτόκριτος την Αρετή να πάρει;
Φύγε το γληγορύτερο και πλιο* σου μην πατήσεις
εις την αυλή του παλατιού και κακοθανατίσεις.
Γιατί σε βλέπω ανήμπορο, γιαύτος* δε σε ξορίζω,
μα ο γιος σου μην πατήσει πλιο σ' τσι τόπους οπ' ορίζω.
Τέσσερις μέρες κι όχι πλια* του δίδω να μισέψει*,
τόπους μακρούς κι αδιάβατους ας πάγει να γυρέψει
και μην πατήσει ώστε να ζω στα μέρη τα δικά μου,
αλλιώς του δίδω θάνατο για χάρισμα του γάμου.
Κι εκείνο που αποκότησες κι είπες τούτη την ώρα
μη γροικηθεί*, μην ακουστεί σ' άλλο εδεπά* στη χώρα
και κάμω πράμαν εις εσέ οπού να μη σ' αρέσει,
να τρέμου όσοι τ' ακούσουνε κι εκείνοι οπού το λέσι.
Δε θέλω πλιο να σου μιλώ· στο ρήγα δεν τυχαίνει
τα τόσα να πολυμιλεί· κι απόβγαλ' τον* να πηαίνει».
[Δ. 1003-1038. Μάχη Αθηναίων και Βλάχων]
Ανακατώνεται ο λαός και τα φουσάτα* σμίγου,
μα 'τον ακόμη σκοτεινά και δεν καλοξανοίγου*.
Δίδου αναπνιά στα βούκινα*, τσι σάλπιγγες φυσούσι,
πάγει η λαλιά στον ουρανό, τα νέφη αντιλαλούσι.
Με τη βαβούρα* την πολλή και κτύπους των αρμάτω
εγροίκησε* ο Ρωτόκριτος, γιατί δεν εκοιμάτο,
κι ο λογισμός της Αρετής ολίγο τον αφήνει
να κοιμηθεί, γιατί αγρυπνά σ' τσ' αγάπης την οδύνη.
Άλλο μαντάτο να του που δε στέκει ν' ανιμένει*,
με σπούδα* εκαβαλίκεψε, στον κάμπο κατεβαίνει.
Σαν όντεν* είν' καλοκαιριά, μέρα σιγανεμένη,
και ξάφνου ανεμοστρόβιλος από τη γην εβγαίνει,
με βροντισμό και ταραχή τη σκόνη ανεσηκώσει
και πάγει τη τόσο ψηλά, οπού στα νέφη σώσει,
έτσι κι όντεν εκίνησε με τέτοια αντρειά επορπάτει,
οπού βροντές και σκονισμούς κάνει στο μονοπάτι.
Μ' έτοια μεγάλη μάνηταν ήσωσε* στο φουσάτο,
οπού όποιος κι αν εγλίτωκε με φόβο το εδηγάτο.
Εισέ καιρό ο Ρωτόκριτος ήσωσε στο λιμνιώνα*,
που οι Αθηναίοι εφεύγασι κι οι Βλάχοι τσ' εζυγώνα·
με φόβον εγλακούσανε*, βοήθεια δεν ευρίσκα
κι οι οχθροί τως τους εδιώχνασι κι αλύπητα εβαρίσκα.
Κι ωσά λιοντάρι όντε πεινά κι από μακρά γροικήσει
κι έρχεται βρώμα* οπού 'πασκε* να βρει να κυνηγήσει
κι εις την καρδιά κινά, ως το δει, η πεθυμιά τη μάχη,
τρέχει ζιμιόν* απάνω του κι αγριεύει σαν του λάχει·*
φωτιά πυρή στα μάτια του ανεβοκατεβαίνει,
καπνός απ' τα ρουθούνια του μαύρος βραστός εβγαίνει,
αφροκοπά το στόμα του, το κούφος* του μουγκρίζει,
ανασηκώνει την ορά*, τον κόσμο φοβερίζει,
κατακτυπούν τα δόντια του και το κορμί σπαράσσει,
αναχεντρώνουν* τα μαλλιά και τρέχει να το πιάσει·
εδέτσι* εξαγριεύτηκε για τα κακά μαντάτα
κι ωσάν αϊτός επέταξε κι εμπήκε στα φουσάτα.
Βλάχοι, κακό το πάθετε εις τό σας ηύρε αφνίδια,
εδά 'ρθασι τ' απαρθινά* κι επάψαν τα παιγνίδια!
Β. Κορνάρος, Ερωτόκριτος, Ερμής
Στην πρόταση μαθήματος που ακολουθεί, αξιοποιώντας στοιχεία από τις παραπάνω μελέτες, και κυρίως από τον συλλογικό τόμο, θα συνεξετάσουμε δύο χωρία των διασημότερων έργων της Κρητικής λογοτεχνίας, του έμμετρου μυθιστορήματος του Κορνάρου και της αναγεννησιακής τραγωδίας του Χορτάτση. Πρόκειται για ένα μάθημα που, όπως πιστεύω ότι θα φανεί στη συνέχεια, θα μπορούσε να έχει τον τίτλο «Ερωτόκριτος: μια αντεστραμμένη Ερωφίλη».
Την ιδέα αυτής της συνεξέτασης μας τη δίνει το ίδιο το Βιβλίο του Εκπαιδευτικού, που προτείνει τους στίχους Γ 1355-1552 ως παράλληλο2 στο απόσπασμα Γ 147-184 της Ερωφίλης, το οποίο περιέχεται στο βιβλίο του μαθητή. Καθώς όμως πρόκειται για ένα αρκετά εκτενές απόσπασμα, για να μπορέσει να εξεταστεί σε μία ή ακόμη και δύο διδακτικές ώρες, προτείνω εδώ την περικοπή του στους στ. Γ 1406-1478. Αφιερώνοντας ώρα στη διδασκαλία του παράλληλου αποσπάσματος από τον Ερωτόκριτο, έχουμε τα εξής οφέλη για τους μαθητές :
- Οι μαθητές γνωρίζουν την κεντρική ηρωίδα Αρετούσα και έρχονται σε επαφή με το ερωτικό στοιχείο του έργου, κάτι που δεν προσφέρουν τα αποσπάσματα του σχολικού βιβλίου.
- Διαπιστώνουν τις διαφορές των δύο έργων που οφείλονται στο διαφορετικό λογοτεχνικό είδος όπου ανήκουν.
- Διαπιστώνουν τις ομοιότητες σε υπόθεση, πρόσωπα και επιμέρους μοτίβα.
- Το απόσπασμα προσφέρεται για τον εντοπισμό ποικίλων σχημάτων λόγου.
Στη συνέχεια θα κάνω μερικές παρατηρήσεις για τις σχέσεις των δύο έργων ως υπόβαθρο για τη διδασκαλία των παράλληλων αποσπασμάτων.
1. Παίρνοντας αφορμή από το στ. Γ 150 της Ερωφίλης, που υπάρχει αυτούσιος και στον Ερωτόκριτο Γ 1400,2 παρατηρούμε μια πρώτη ‘αντιστροφή’ ανάμεσα στα δύο κείμενα: ενώ στην τραγωδία τον λέει η νεαρή ηρωίδα, στο έμμετρο μυθιστόρημα τον χρησιμοποιεί ο νέος. Στην ιδέα της αντιστροφής θα επανέλθουμε κλείνοντας, για να δούμε ότι επαληθεύεται από τη γενικότερη σύγκριση των έργων.
2. Ανάμεσα στα δύο έργα, παλαιότερη (τουλάχιστον κατά 10 χρόνια) είναι η Ερωφίλη. Και με δεδομένη την εκπληκτική διάδοση και απήχηση που είχε γνωρίσει η τραγωδία αυτή, είναι αναμενόμενο ο Βιτσέντζος Κορνάρος να τη γνώριζε – είτε από παραστάσεις είτε από χειρόγραφά
της.
3. Ήδη από την εποχή του Ξανθουδίδη (και κατόπιν από τον Κριαρά, τον Αλεξίου, την Πηδώνια, τον Πούχνερ, μέχρι πολύ πρόσφατα, από τους Bakker και Bancroft-Marcus, στο συλλογικό τόμο) έχουν επισημανθεί αντιστοιχίες προσώπων, ονομάτων και φράσεων.
4. Ο Κορνάρος αναπτύσσει σε ολόκληρες σκηνές επεισόδια που στην Ερωφίλη απλώς αναφέρονται. Το γεγονός αυτό πρέπει να αποδοθεί ασφαλώς στο διαφορετικό λογοτεχνικό είδος όπου ανήκουν τα δύο έργα, και στην έκταση που μπορεί να καταλάβει το καθένα. Στα διδασκόμενα παράλληλα οι μαθητές μπορούν να παρατηρήσουν αυτήν τη διαφορά στην ανάπτυξη των επιχειρημάτων με τα οποία οι δύο ηρωίδες απαντούν στην αμφισβήτηση του έρωτά τους από τους αγαπημένους τους: 10 στίχοι (159-168) για την Ερωφίλη, ενώ τέσσερις φορές περισσότεροι (1411-1450) για την Αρετούσα.
5. Ωστόσο, παρά το διαφορετικό είδος στο οποίο ανήκουν, είναι καλό να γνωρίζουμε ότι, όπως έχει δείξει ο Holton, υπάρχουν στοιχεία, όπως η πενταμερής δομή (που αντανακλά τη μορφή του νεοκλασικού δράματος) και η εκτενής χρήση του μονολόγου και του διαλόγου, που υπογραμμίζουν το «δραματικό χαρακτήρα στη σύλληψη του Ερωτόκριτου», και έκαναν τον Στυλιανό Αλεξίου να μιλήσει για «τολμηρή ανάμειξη των ειδών». Υπάρχουν παντού στο έργο του Κορνάρου ψευδοθεατρικές ‘σκηνές’ σε ευθύ λόγο, που θυμίζουν ανάλογες που βρίσκονται στα σωζόμενα έργα του Κρητικού θεάτρου. Μια τέτοια είναι και αυτή του παράλληλου αποσπάσματός μας, που, αν εξαιρέσει κανείς την παρουσία του «Ποιητή»-αφηγητή, μπορεί ασφαλώς να θεωρηθεί θεατρική, όπως και οι ίδιοι οι μαθητές εύκολα θα παρατηρήσουν.
6. Παρόλο που έχει προταθεί ένα συγκεκριμένο πρότυπο για τον υπόθεση του Ερωτόκριτου, το Paris et Vienne, που αναφέρθηκε και νωρίτερα, σήμερα η έρευνα πια πιστεύει ότι δεν είναι το μόνο (μιλήσαμε παραπάνω, παρουσιάζοντας την πρόσφατη βιβλιογραφία, για σημαντικά στοιχεία του Ερωτόκριτου που δεν υπάρχουν σε αυτό το δυτικό πρότυπο), και ότι ανάμεσα στις πηγές του βρίσκονται και έργα της Κρητικής λογοτεχνίας, με κυριότερο την Ερωφίλη. Όπως βλέπουμε στο διάγραμμα της κοινής πλοκής, πολλά πράγματα βαίνουν παράλληλα μέχρι ένα σημείο, δείχνοντας ότι η ανάπτυξη των χαρακτήρων και η μεταξύ τους σχέση οφείλουν πολύ περισσότερα στην Ερωφίλη παρά στο Paris et Vienne.
7. Παραμένοντας στη διαφάνεια αυτή, επισημαίνουμε τη διαφοροποίηση που αρχίζει από ένα σημείο της πλοκής και μετά. Στην ουσία, αυτό που κάνει ο Κορνάρος είναι μια αναθεώρηση, ένα ξαναπλάσιμο της τραγωδίας του διάσημου συμπατριώτη του σε μορφή έμμετρου μυθιστορήματος με happy end. Δηλαδή, ο Κορνάρος φροντίζει να στρέψει έτσι τα πράγματα ώστε, ό,τι στην Ερωφίλη, που είναι τραγωδία, τελειώνει με καταστροφή, στον Ερωτόκριτο, που είναι ιπποτικό/ερωτικό μυθιστόρημα, να τελειώνει ευχάριστα για όλους.
8. Ο λόγος γι’ αυτήν την αντιστροφή πρέπει να είναι, όπως έχει πρόσφατα παρατηρήσει η Bancroft-Marcus, διπλός: από τη μια η απλή εξήγηση ότι η ευτυχία είναι πιο ελκυστική, για κοινό και ποιητές, από τη δυστυχία, και από την άλλη ένας πιο σύνθετος λόγος που σχετίζεται με τη
λογοτεχνική ιστορία. Συγκεκριμένα, υπήρχε η τάση στην Ιταλία την ίδια εποχή κοινό και συγγραφείς να γυρνούν την πλάτη τους στην τραγωδία και να ευνοούν λογοτεχνικά είδη «φυγής», διότι θεωρούσαν ότι αυτά παρουσιάζουν το ηθικό παράδειγμα αποτελεσματικότερα ως θετικό κίνητρο απ’ ό,τι ως αρνητική προειδοποίηση, όπως το κάνει η τραγωδία. Ας θυμηθούμε επιπλέον την προτίμηση του Τορκουάτο Τάσο, στα τέλη του 16ου αιώνα, για το ηρωικό ποίημα εις βάρος της τραγωδίας. Αν ο Κορνάρος ήταν τόσο ενημερωμένος για τα λογοτεχνικά πράγματα της εποχής του όσο δείχνει η έρευνα των τελευταίων ετών,1 έχουμε κάθε λόγο να εξηγήσουμε πώς κατέληξε να γράψει ένα ψυχαγωγικό έμμετρο μυθιστόρημα που τελειώνει με γάμο, αντί για μια τραγωδία, όπως το είχε κάνει ο κατά μία τουλάχιστον γενιά μεγαλύτερός του Χορτάτσης.
Κλείνοντας, θέλω να επισημάνω ότι στόχος του δεύτερου μέρους αυτής της ανακοίνωσης δεν ήταν να περιγράψω το ίδιο το σχολικό μάθημα που θα στηρίζεται στα παράλληλα Ερωτόκριτου-Ερωφίλης, διότι κάτι τέτοιο είναι πάντα συνδυασμός του ανθρώπινου παράγοντα «διδάσκων-μαθητές», και είναι αποτελεσματικότερο με τη μορφή δειγματικής διδασκαλίας απ’ ό,τι ανακοίνωσης· περισσότερο επιδίωξα να δείξω πώς νεότερα ερευνητικά πορίσματα, εύκολα προσβάσιμα από τους συναδέλφους, αφού περιλαμβάνονται σε πρόσφατες ελληνικές εκδόσεις,
μπορούν χωρίς δυσκολία να εισχωρήσουν στη γυμνασιακή διδασκαλία και να δώσουν στο μάθημα προεκτάσεις που και τη διαθεματικότητα των καινούργιων βιβλίων υποστηρίζουν και στους μαθητές προσφέρουν πεδίο για ενεργητικότερη συμμετοχή στο μάθημα.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Αθανασόπουλος, E., – Ειρ. Κοκκινάκη – Πολυξένη Μπίστα, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Α΄, Β΄, Γ΄ Γυμνασίου, ΟΕΔΒ 2006.
2. Βιτσέντσος Κορνάρος Ερωτόκριτος, κριτική έκδοση Στυλιανός Αλεξίου, Ερμής 1980.
3. Καγιαλής, Παναγιώτης – Χριστίνα Ντουνιά – Θεοδώρα Μέντη, Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Γ΄ Γυμνασίου, Βιβλίο Εκπαιδευτικού, ΟΕΔΒ, Αθήνα 2006
4. Καγιαλής, Παναγιώτης – Χριστίνα Ντουνιά – Θεοδώρα Μέντη, Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Γ΄ Γυμνασίου, ΟΕΔΒ, Αθήνα 2006.
5. Καπλάνης, Τάσος, « ‘Οπού κατέχει να μιλή με γνώση και με τρόπο…’: η ποιητική θεωρία του Β. Κορνάρου με αφορμή τα σχόλια ποιητικής του Ερωτόκριτου», στον τόμο Στ. Κακλαμάνης (επιμ.), Ζητήματα ποιητικής στον Ερωτόκριτο, βλ.λ.
6. Μαρκομιχελάκη, Αναστασία, «Ζητήματα χειρισμού του πρέποντος στον Ερωτόκριτο», στον τόμο Στ. Κακλαμάνης (επιμ.), Ζητήματα ποιητικής στον Ερωτόκριτο, βλ.λ.
7. Μαρκομιχελάκη-Μίντζα, Αναστασία, «Τα έργα του Κρητικού Θεάτρου στα διδακτικά βιβλία της Μέσης Εκπαίδευσης. Σκέψεις και προτάσεις», Χρονικά. Περιοδική έκδοση του Πειραματικού Σχολείου του
Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, τχ. 15 (2005), σ. 23 κ.ε.
8. Παναγιωτάκης, Ν.Μ., «Νέες ειδήσεις για το Κρητικό θέατρο», στον τόμο τού ίδιου: Κρητικό θέατρο. Μελέτες, επιμ. Στέφανος Κακλαμάνης – Γιάννης Μαυρομάτης, εκδόσεις «στιγμή», Αθήνα 1998.
9. Πολυμέρου-Καμηλάκη, A., «‘Πανάρατος’. Λαϊκή διασκευή και παράσταση της Ερωφίλης στη Δυτ. Ρούμελη», Επετηρίς Εταιρείας Στερεοελλαδικών Μελετών 6 (1976/7), σ. 225-51.
10. της ίδιας, «Θεατρική παράσταση λαϊκής διασκευής της Ερωφίλης στο Φανάρι Καρδίτσας», Θεσσαλικά Χρονικά 13 (1980), σ. 183-206.
11. Πούχνερ, B., «Η Ερωφίλη στη δημώδη παράδοση της Κρήτης», Αριάδνη 1 (1983), σ. 173-235
12. Στέφανος Κακλαμάνης (επιμ.), Ζητήματα ποιητικής στον Ερωτόκριτο, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο 2006
13. Στυλιανός Αλεξίου – Μάρθα Αποσκίτη (επιμ.), Ερωφίλη, τραγωδία Γεωργίου Χορτάτση, εκδόσεις «στιγμή», Αθήνα 1988.
14. Χόλτον, Ντειβιντ, Μελέτες για τον Ερωτόκριτο και άλλα νεοελληνικά κείμενα, μτφρ. Μαρία Αθανασοπούλου, εκδόσεις Καστανιώτη, 2000.
15. Bakker, Wim F., Ο ποιητής της Θυσίας του Αβραάμ. Διάλεξις εις μνήμην Ν.Μ. Παναγιωτάκη, επιμ. Στέφανος Κακλαμάνης. Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο 2003.
16. του ίδιου, «Ερωτόκριτος και Ερωφίλη. Διακειμενικότητα και ποίηση: ο Πανάρετος και ο Καρπόφορος στον Ερωτόκριτο», στον τόμο Στ. Κακλαμάνης (επιμ.), Ζητήματα ποιητικής στον Ερωτόκριτο, βλ.λ.
17. Bancroft-Marcus, R., «Chortatsis’s Erofili and Kornaros’s Erotokritos: Two masterworks of the Veneto-cretan Renaissance», στον τόμο Στ. Κακλαμάνης (επιμ.), Ζητήματα ποιητικής στον Ερωτόκριτο, βλ.λ.
18. Holton, David, Erotokritos, Bristol 1991.
19. Holton, David – Ντία Φιλιππίδου, Του κύκλου τα γυρίσματα. Ο Ερωτόκριτος σε ηλεκτρονική ανάλυση, εκδόσεις Ερμής, τ. Α΄ 2000, τ. Β΄- Δ΄ 1996.
20. Holton, David (επιμ.), Λογοτεχνία και Κοινωνία στην Κρήτη της Αναγέννησης (μτφρ. Ναταλία Δεληγιαννάκη, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1997.
21. Peri, Massimo, Του πόθου αρρωστημένος. Ιατρική και ποίηση στον «Ερωτόκριτο», μτφρ. Αφροδίτη Αθανασοπούλου, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1999.
«πανελληνίου συλλόγου μεταπτυχιακών καθηγητών Δ.Ε»
1ο ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ - ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2007
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου