«ΤΕΙΣΙΑΣ»:
ΜΙΑ ΠΡΟΤΑΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΝΤΑΞΗ ΤΗΣ ΡΗΤΟΡΙΚΗΣ ΣΤΗΝ ΤΑΞΗ
Λουτριανάκη Βάλια,
Φιλόλογος, DEA - Εκπαιδευτικός Δ.Ε.
Θεοδωρόπουλος Θέμης,
Μαθητής Γ΄ Γυμνασίου, μέλος ρητορικού ομίλου
Παπαϊωάννου Ελεάννα
Μαθήτρια Γ΄ Γυμνασίου, μέλος ρητορικού ομίλου
Στην παρούσα εργασία θα ορίσουμε την έννοια της Ρητορικής ως διδακτικής μεθόδου και θα παρουσιάσουμε τρόπους με τους οποίους θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί παράλληλα με τις παραδοσιακές μεθόδους και να τις εμπλουτίσει. Επιπλέον, θα διατυπώσουμε κάποιες σκέψεις για τη γενικότερη συμβολή της ρητορικής στην ανάπτυξη της προσωπικότητας των μαθητών. Τέλος, θα παρουσιάσουμε σύντομες οδηγίες για τη δημιουργία ενός ρητορικού ομίλου στο πλαίσιο του σχολείου.
Εισαγωγικά
Υπολογίζουμε ότι η ρητορική έχει ήδη ενταχθεί στο απογευματινό ή εκτός σχολικών ωρών πρόγραμμα 400 περίπου σχολείων σε όλη την Ελλάδα. Λαμβάνουμε υπόψη τις συμμετοχές στους Αγώνες Αντιλογίας του Υπουργείου Παιδείας, στους Διασχολικούς Αγώνες Ρητορικής Τέχνης της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας και στους ρητορικούς αγώνες αγγλόφωνων σχολείων, στα Forensics. Σημειώνουμε ότι σε πολλά πανεπιστήμια της Ελλάδας έχουν οργανωθεί ρητορικοί όμιλοι από πρώην μαθητές- ρήτορες. Στο πρωινό πρόγραμμα και σε επίπεδο αναλυτικού προγράμματος, αν και η έννοια του «μιλώ» υπήρχε πάντα ως ζητούμενο, δεν είχε περάσει στα παλιά βιβλία. Με ικανοποίηση βλέπουμε σε πολλά από τα νέα, και μάλιστα της Νεοελληνικής Γλώσσας, αλλά ακόμη και των Αρχαίων Ελληνικών από το Πρωτότυπο, ότι έχουν συμπεριληφθεί δραστηριότητες προφορικού λόγου. Γιατί, όμως, θεωρούμε σημαντική την ένταξη της ρητορικής, ως μαθήματος ή έστω ως εναλλακτικής μεθόδου διδασκαλίας, στο πρωινό πρόγραμμα; Το σύγχρονο σχολείο έχει, ή θα έπρεπε να έχει, ως στόχο τη διαμόρφωση μαθητών-ενεργών πολιτών υποψιασμένων για ό,τι συμβαίνει γύρω τους. Επιπλέον, θεωρείται πλέον αναγκαία η ικανότητα επεξεργασίας των παντοειδών πληροφοριών που δέχονται και η κριτική τοποθέτηση απέναντί τους. Ακόμη, η αποτελεσματική επικοινωνία, τόσο σε επίπεδο δυνατότητας διαχείρισης κρίσεων όσο και σε επίπεδο συναισθηματικής έκφρασης, κρίνεται απαραίτητη για την ψυχοσωματική ισορροπία. Και βέβαια, ο προφορικός λόγος, σε μια γενιά μαθητών που επικοινωνούν μεταξύ τους κυρίως μέσω γραπτών μηνυμάτων, έχει χάσει τη σημασία του παρασέρνοντας μαζί του τη συνήθεια του αληθινού διαλέγεσθαι. Η ένταξη της ρητορικής σε όλα τα μαθήματα του αναλυτικού προγράμματος, πρακτική που με διάφορες μορφές εφαρμόζεται στις ΗΠΑ και στη Μ. Βρετανία πάνω από πέντε δεκαετίες, μπορεί να συμβάλει θετικά σε όλα τα παραπάνω.
Η ρητορική στην τάξη έχει καθαρά παιδαγωγική διάσταση και δεν σχετίζεται με το είδος της ρητορικής που αξιοποιεί ο δικηγόρος, ο πολιτικός, ο διαφημιστής – αν και οι μαθητές σταδιακά μαθαίνουν να αναγνωρίζουν τις διανοητικές και λεκτικές, ακόμη και εικονικές παγίδες πειθούς. Πιστεύουμε ότι επιτυγχάνει κατεξοχήν, λόγω της καθ’ όλα ενεργητικής συμμετοχής του μαθητή, την ανάπτυξη της κριτικής σκέψης. Παράλληλα, καλλιεργεί τη δημιουργική σκέψη, ωθώντας συνεχώς τους μαθητές να αναζητούν πολλές, καλές και πρωτότυπες ιδέες, ώστε να λύσουν προβλήματα, να αντιμετωπίσουν διλήμματα, να λάβουν αποφάσεις. Ο απώτερος στόχος είναι να εμβαθύνουν με ευχάριστο και ζωντανό τρόπο στην ουσία του μαθήματος.
Α. Πλαίσιο εφαρμογής του προγράμματος «Τεισίας» και αξιολόγηση
Ας προσπαθήσουμε να δώσουμε, μέσω συχνά τιθέμενων ερωτήσεων, το πλαίσιο της πρότασής μας.
1η ερώτηση: Τι ακριβώς σημαίνει «ρητορική» στο πλαίσιο της τάξης;
Μετά από μια πενταετία πειραματισμού της γράφουσας μέσα στην τάξη και σε ομίλους ρητορικής τέχνης, καθώς και με τη σταδιακή κατάρτιση ενός προσχέδιου αναλυτικού προγράμματος, το οποίο έχουμε βαπτίσει Τεισίας (το όνομα του μαθητή του Συρακούσιου πολιτικού και ρήτορα Κόρακα, του ευρετή της ρητορικής), θεωρητικά νοούμε τον όρο Ρητορική
στην τάξη ως εξής: μέθοδος εμβάθυνσης σε ποικίλα θέματα (επίκαιρα και μη) μέσω ανταλλαγής απόψεων ή/και ελεύθερης έκφρασης, που έχει ως σκοπό την ανάπτυξη της κριτικής σκέψης και την αγωγή του προφορικού λόγου. Η θεωρητική βάση της κλασικής ρητορικής τέχνης αξιοποιείται επιλεκτικά και απλοποιημένα. Πρακτικά ο όρος περιλαμβάνει δραστηριότητες προφορικού λόγου, ρητορικά αγωνίσματα (ατομικά και ομαδικά), ασκήσεις δημιουργικής σκέψης, θεατρικές ασκήσεις και δραστηριότητες εκπαιδευτικού δράματος, εκφραστική / νοηματική ανάγνωση κ.ά.
2η Ερώτηση: Τι διαφορετικό έχουμε δει να προσθέτει η ρητορική στο μάθημα;
Η έννοια της ρητορικής στο μάθημα αφορά σε μια συνολική αλλαγή στη νοοτροπία της διδασκαλίας, που θυμίζει τη σωκρατική μαιευτική τέχνη και τη διαλεκτική προσέγγιση κάθε
θέματος. Λαμβάνοντας ως δεδομένο ότι οι μαθητές γνωρίζουν, λιγότερο ή περισσότερο, αποφεύγουμε τη μονομερή παράδοση του μαθήματος και προτιμάμε τη σταδιακή κατάκτηση του περιεχομένου του μέσα από συνεχείς ερωτήσεις (κρίσεως, αλλά και φαντασίας), συζήτηση, δραστηριότητες κ.ά. Με δύο λόγια, ο καθηγητής μιλάει όσο το δυνατόν λιγότερο και ο μαθητής όσο το δυνατόν περισσότερο.
Πιο συγκεκριμένα αναμένεται, μέσω των παραπάνω, να επιτευχθούν τα εξής εκ μέρους των μαθητών: να εμβαθύνουν στην ουσία του μαθήματος και να το εμπλουτίσουν με την προσωπική τους στάση, να βιώσουν ουσιαστικά το μάθημα και να συνειδητοποιήσουν γιατί το μαθαίνουν, να έχουν διάθεση συμμετοχής σε ένα ζωντανό μάθημα, να συνεργαστούν και να μάθουν να εργάζονται σε ομάδες (εφαρμόζοντας βασικές αρχές της επικοινωνίας), να συνειδητοποιήσουν τη σημασία της έρευνας και της ενημέρωσης – να μάθουν oπώς να μαθαίνουν, να μάθουν να ακούν και να διαλέγονται (εφαρμόζοντας τις βασικές αρχές του διαλόγου), να έχουν το θάρρος της γνώμης τους και να νιώθουν άνεση να την εκθέσουν σε ένα κοινό, να αναπτύξουν αφαιρετική και συνθετική ικανότητα, π.χ. μέσω της τήρησης σημειώσεων πριν από μια προφορική παρουσίαση.
3η Ερώτηση: Πόσος χρόνος απαιτείται; Σε ποια σημεία του μαθήματος μπορούν να ενταχθούν οι προφορικές δραστηριότητες; Τι μορφή έχουν οι προτεινόμενες δραστηριότητες του «Τεισία»;
Εφόσον εντάσσονται δημιουργικά και αποτελεσματικά στη μαθησιακή διαδικασία, οι ρητορικές δραστηριότητες του Τεισία και όσες σχεδιάσει μόνος του ο ίδιος ο διδάσκων αποτελούν μέρος της διδασκαλίας του αντικειμένου, όπως και της αξιολόγησης των μαθητών. Επομένως, δεν διατίθεται κάποιος ιδιαίτερος χρόνος, παρά μόνο αν λάβουν τη μορφή εργασίας (με έρευνα και προετοιμασία στο σπίτι).
Ειδικότερα, η χρήση σύντομων δραστηριοτήτων μπορεί να έχει τη μορφή αφόρμησης, εξέτασης, να είναι μέρος της παράδοσης ή απλώς ένα ευχάριστο διάλειμμα - εντός τάξης! Ενδεικτικά αναφέρουμε τις παρακάτω μορφές δραστηριοτήτων: Ένας προτρεπτικός λόγος ή ένα παιχνίδι ρόλων με επιχειρήματα μπορούν να βοηθήσουν τον καθηγητή να εμβαθύνει ουσιαστικά σε ορισμένες πτυχές του μαθήματος. Ένας αυθόρμητος λόγος σε συνδυασμό με έναν καταιγισμό ιδεών (Brainstorming) μπορεί να αποτελέσει καλή αρχή για τη δημιουργία ενός σχεδιαγράμματος στον πίνακα, ενώ η εκφραστική / νοηματική ανάγνωση μπορεί να ξεκουράσει τους μαθητές, που θα μάθουν σταδιακά να διαβάζουν αυτό που κρύβεται πίσω από τις λέξεις, αλλά και να αναπτύξει την τόσο παραμελημένη αυτή δεξιότητα. Στο μάθημα της ιστορίας ή της λογοτεχνίας η δραστηριότητα της ανακριτικής καρέκλας ή μια δίκη ενός ήρωα ή ενός ιστορικού προσώπου ή ακόμη και μια φανταστική συνέντευξη μπορούν να βοηθήσουν στη συγκέντρωση όλων των απαραίτητων σχολίων, ηθογραφήσεων και επεξηγήσεων. Η αλυσιδωτή ιστορία (με δεδομένη αρχή ή τέλος) ή η αφήγηση μιας προσωπικής εμπειρίας ή του κεφαλαίου της ιστορίας, π.χ. με ύφος παραμυθά ή δημοσιογράφου της εποχής ή ιστορικού (μανδύας του ειδικού) στο τέλος της παράδοσης μπορούν να αποτελέσουν πολύ δημιουργικό τρόπο ανακεφαλαίωσης του μαθήματος. Διάφορες ασκήσεις ύφους μπορούν να δώσουν στους μαθητές τη δυνατότητα να καταλάβουν τη διαφορά γραπτού και προφορικού λόγου, επιστολής και ομιλίας, επιστημονικού άρθρου και ρεπορτάζ. Στο μάθημα των Αρχαίων Ελληνικών από το πρωτότυπο ο λεξιλογικός πίνακας προσφέρει λεξιλόγιο για τη δημιουργία αμέτρητων ιστοριών, με δεδομένο ή μη τίτλο, για την ενεργοποίηση του λεξιλογίου στο λόγο των μαθητών. Ακόμη, ένας ήρωας μπορεί να περάσει μέσα από έναν διάδρομο συνείδησης (που έχουν σχηματίσει οι συμμαθητές του) και στο τέλος να εκθέσει το εσωτερικό δίλημμά του και να λάβει μια απόφαση. Τέλος, οι εκτεταμένες χρονικά δραστηριότητες, όπως ένας αγώνας διττών λόγων, που μπορούν να καλύψουν όλη την ώρα του μαθήματος, μπορούν να πραγματοποιηθούν 2-3 φορές κάθε τρίμηνο σε ενότητες που ενδείκνυνται ιδιαίτερα.
Όλες οι παραπάνω δραστηριότητες και όσες άλλες περιλαμβάνονται στο διαρκώς εμπλουτιζόμενο πρόγραμμα του Τεισία εξυπηρετούν τους σκοπούς του μαθήματος και παράλληλα καλλιεργούν τον προφορικό λόγο, αλλά και τη δημιουργική και κριτική σκέψη των μαθητών με τον αποτελεσματικότερο, κατά τη γνώμη μας, τρόπο. Σημειώνουμε ότι οι προτεινόμενες δραστηριότητες, αλλά και όσες μπορεί ο διδάσκων να σχεδιάσει στηριζόμενος στις γενικές αρχές σχεδιασμού, είναι απολύτως συμβατές με το υπάρχον αναλυτικό πρόγραμμα όλων των μαθημάτων
.
4η Ερώτηση: Τι συμπεράσματα έχουν προκύψει από την αξιολόγηση της εφαρμογής αυτού του προγράμματος; Τι θα αποκομίσει, ως άτομο, ο μαθητής που θα ασχοληθεί, με τα
ρητορικά αγωνίσματα;
Κατ’ αρχάς, έχει σημασία ο η διάκριση της έννοιας η Ρητορική στην τάξη σε δύο περιπτώσεις:
η πρώτη είναι η εφαρμογή περιορισμένων δραστηριοτήτων στο πλαίσιο του εκάστοτε μαθήματος, ενώ η δεύτερη αφορά στην οργάνωση και λειτουργία ενός ρητορικού ομίλου, μετά το πέρας των μαθημάτων ή στο πλαίσιο της ευέλικτης ζώνης ή του προγράμματος του Υπουργείου Παιδείας για τη συμμετοχή των μαθητών στους Αγώνες Αντιλογίας. Τόσο, λοιπόν, μέσα από την περιορισμένη εφαρμογή του προγράμματος στην τάξη όσο και (κυρίως) από την εφαρμογή του σε δύο δίωρες συναντήσεις στο πλαίσιο ενός απογευματινού ομίλου ρητορικής τέχνης (για διάστημα τριών χρόνων με τα ίδια παιδιά αλλά και με νέα μέλη)
προέκυψαν τα εξής θετικά συμπεράσματα:
Παιδιά που δεν μιλούσαν στην αρχή της χρονιάς, ούτε στο σχολείο ούτε στο σπίτι, στο τέλος του χρόνου δεν μιλούν απλώς, εκφράζονται και διαλέγονται. Σκέπτονται πριν μιλήσουν, καταλαβαίνουν πόσο σημαντικό είναι να είναι ενημερωμένοι, έχουν το θάρρος της γνώμης τους και, παράλληλα, γίνονται καλοί ομιλητές και, κυρίως, καλοί ακροατές. Επίσης, μαθητές με χαμηλή επίδοση ή με μαθησιακές δυσκολίες έχουν την ευκαιρία να παίξουν και να μάθουν παράλληλα, συμμετέχοντας σε δραστηριότητες που ξεφεύγουν από την τυπική διαδικασία, που συνήθως τους αγχώνει. Η συμμετοχή τους είναι εντυπωσιακή σε σύγκριση με την παραδοσιακή διδασκαλία που στηρίζεται σε περιορισμένες ερωτήσεις πρόκλησης συμμετοχής. Ακόμη, το ενδιαφέρον, ακόμη και για το δύσκολο μάθημα των Αρχαίων Ελληνικών ή το βαρετό τη Ιστορία, κεντρίζεται σε μεγαλύτερο ποσοστό απ’ ό,τι με την παραδοσιακή δασκαλοκεντρική διδασκαλία. Υπογραμμίζουμε και τη σχέση που αναπτύσσεται μεταξύ του καθηγητή και των μαθητών, καθώς το κλίμα της τάξης θυμίζει περισσότερο παρέα φίλων (η οποία, βεβαίως, υπακούει σε κανόνες, προκειμένου να κυλούν όλα ομαλά!). Επιπλέον, οι γονείς επισημαίνουν τη διαλλακτικότητα που αποκτούν οι μαθητές μέσα από τις διάφορες δραστηριότητες και τη συνειδητοποίηση της αξίας της επικοινωνίας. Βεβαίως, η επιχειρηματολογία, που διδάσκεται εκτενώς ως κεφάλαιο σταδιακά, πολλές φορές αξιοποιείται και στο χώρο της οικογένειας, προς έκπληξη των γονέων, που καλούνται να… απαντήσουν εξίσου εμπεριστατωμένα.
Άλλες δεξιότητες που καλλιεργούν οι μαθητές (ειδικά αν παρακολουθούν το πλήρες πρόγραμμα στο πλαίσιο ενός ομίλου) είναι οι εξής: η αίσθηση του χρόνου, η ικανότητα της ιεράρχησης υλικού ορισμένου όγκου, η ευκολία στη δόμηση της σκέψης και του λόγου (εισαγωγή, ανάπτυξη, συμπέρασμα), η δυνατότητα γρήγορης και ψύχραιμης αντίδρασης σε κάθε πρόκληση, η γνώση της σωστής εκφορά του λόγου (επιτονισμός, στίξη, γλώσσα του σώματος κ.λπ.).
Β. Γενικές αρχές σχεδιασμού ενός μαθήματος (με στοιχεία) ρητορικής
· Ο μαθητής είναι όντως στο κέντρο του μαθήματος, όπως προστάζει η σύγχρονη παιδαγωγική επιστήμη, που σημαίνει, πρακτικά, ότι μιλάει περισσότερη ώρα από τον διδάσκοντα.
· Ο καθηγητής έχει απλώς (μέσα σε εισαγωγικά, βέβαια, γιατί είναι πολύ πιο δύσκολο από το να μιλάει) το ρόλο του συντονιστή και εκμαιευτή γνώσεων.
· Οι μαθητές επιλέγουν και προτείνουν θέματα και δραστηριότητες, ενώ ενθαρρύνονται να λαμβάνουν μέρος σε όλες.
· Η θεωρία δεν δίνεται έτοιμη σε φωτοτυπίες, προκύπτει κυρίως μέσα από το σχολιασμό των δραστηριοτήτων και της επίδοσης των μαθητών.
· Οι μαθητές μαθαίνουν να τηρούν σημειώσεις, να οργανώνουν και να ανανεώνουν το προσωπικό τους αρχείο.
· Μέρος της παράδοσης του θεωρητικού υλικού ή πρακτικών συμβουλών γίνεται από τα παλαιότερα μέλη (αλληλοδιδασκαλία).
· Οι μαθητές δουλεύουν κυρίως ομαδικά και αναπτύσσουν μεταξύ τους σχέσεις αλληλοσεβασμού.
· Οι μαθητές εξοικειώνονται με τη μεθοδολογία της έρευνας και ενθαρρύνονται να χρησιμοποιούν τη βιβλιοθήκη του σχολείου και το Διαδίκτυο.
· Η επαφή με ειδήμονες θεωρείται σκόπιμη για την ενημέρωση, τη ζωντανή επικοινωνία, το άνοιγμα στον έξω κόσμο.
· Γονείς και φίλοι επισκέπτονται τον όμιλο ή το σχολείο και παρακολουθούν σε ειδικές εκδηλώσεις του μαθητές, οι οποίοι, συμμετέχουν και σε αγώνες ρητορικής τέχνης ή σε άλλες διοργανώσεις και εξοικειώνονται με την έκθεση στο ακροατήριο αποκτώντας παράλληλα κίνητρα για βελτίωση.
· Η αξιολόγηση αποτελεί βασική διαδικασία. Με τη μορφή της αυτοαξιολόγησης και της ετεροαξιολόγησης, χωρίς ίχνος ανταγωνισμού, σε επίπεδο περιεχομένου και εκφοράς, ακόμη και ψυχολογίας, μέσα από ειδικά φύλλα κριτή για κάθε δραστηριότητα. Επίσης, οι μαθητές καλούνται να αξιολογήσουν το ίδιο το μάθημα και να κάνουν προτάσεις για αλλαγές.
Γ. Ενδεικτικά παραδείγματα για την αξιοποίηση της ρητορικής Αρχαία Ελληνικά από το Πρωτότυπο:
Ρητορικές δραστηριότητες, όπως αυθόρμητος λόγος με τα ρητά της ενότητας ή της λέξη-κλειδί του κειμένου (φιλία, ενότ. 10, 13, ήρωας, ενότ. 9, 12, απάτη, ενότ. 8), σύντομος λόγος και αντίλογος (ενότ. 6 η ομορφιά είναι ή δεν είναι το παν; Ενδιαφέρουσες απόψεις και δραστηριότητες που μπορούν να εφαρμοστούν και στο πλαίσιο της οικογένειας περιλαμβάνονται στο βιβλίο Καλλία Ελ., Η ρητορική τέχνη στην καθημερινή ζωή (ή Οι αγαπημένοι της Πολύμνιας), Παπαζήσης, Αθήνα 2003.
ενότ. 18 Είμαι ειλικρινής: χάνω ή κερδίζω;), προτρεπτικός λόγος (ενότ. 9 Γίνε κι εσύ ήρωας: κάνε κάτι για τους γύρω σου!, ενότ. 13 Φύλαγε τους φίλους σου όπως τον εαυτό σου!, ενότ. 8
και 18 Το ψέμα και η απάτη βλάπτει σοβαρά την υγεία).
Αρχαία Ελληνικά από Μετάφραση: Ο Οδυσσέας σε δίλημμα: να μείνει με την Καλυψώ και να κερδίσει την αθανασία ή να επιστρέψει στην Ιθάκη; (διάδρομος συνείδησης ή μονόλογος) - Συγγραφή σεναρίου – διασκευή κειμένου και δραματοποίηση, π.χ. στη ραψωδία α, τι γνώμη θα διατύπωναν οι υπόλοιποι θεοί για την επιστροφή του Οδυσσέα, αν ο Όμηρος τούς έδινε το λόγο;
Ιστορία: Μια ξενάγηση στην αρχαία Αθήνα: ένας Αθηναίος και ένας Σπαρτιάτης συνομιλούν και παρουσιάζουν ο καθένας την πόλη τους ως ιδανική. - Το καλύτερο πολίτευμα της αρχαιότητας είναι… Ανταλλαγή επιχειρημάτων. Στηριζόμενοι σε στοιχεία που δίνει το βιβλίο και οι πηγές για τα αίτια και τα αποτελέσματα του Α΄ και Β΄ ελληνικού αποικισμού, οι μαθητές καλούνται να γράψουν προτρεπτικούς λόγους, στους οποίους θα προσπαθούν ως πολιτικοί ηγέτες να πείσουν κατοίκους της Αττικής να αφήσουν την πατρίδα τους και να ιδρύσουν νέα πατρίδα στη Μ. Ασία (Α΄ αποικισμός) και κατοίκους της Σπάρτης να ιδρύσουν πόλη στη Σικελία (Β΄ αποικισμός). Θα μπορούσε να γραφεί και ένας σύντομος αντίλογος και στο τέλος να ψηφίσουν όλοι οι μαθητές για το αν... θα μεταναστεύσουν ή όχι!
Προτρεπτικός λόγος για την Ειρήνη: Χρησιμοποιώντας ως πρόλογο φράσεις από την πηγή του βιβλίου της σελ. 215 (Ίσοκράτη Πανηγυρικός) (μπορείτε να αναζητήσετε στη Βιβλιοθήκη και ολόκληρη τη μετάφραση αυτού του κειμένου, για να αντλήσετε και άλλες ιδέες), να συνεχίσετε τον προτρεπτικό λόγο του Ισοκράτη θεωρώντας ότι τον εκφωνείτε ως εκπρόσωπος του σχολείου σας σε ένα συνέδριο στο οποίο παρευρίσκονται και ηγέτες σύγχρονων κρατών.
Θυμηθείτε ότι ο λόγος σας πρέπει να είναι ζωντανός, να προκαλεί έντονα συναισθήματα, να προβληματίζει, να δίνει έμφαση στην οπτική γωνία που αναμένεται να έχει απέναντι στο θέμα ένα παιδί της ηλικίας σας και να λαμβάνει υπόψη τα σύγχρονα δεδομένα.
Λογοτεχνία: Σε κάθε κείμενο οι μαθητές, πέραν της συνεχούς συμμετοχής τους στην ερμηνευτική προσέγγιση, μπορούν να λάβουν μέρος σε προφορικές δραστηριότητες, π.χ. στο κείμενο Το πιο γλυκό ψωμί μπορεί να δουλευτεί το story telling, η δυνατότητα αφήγησης ενός μύθου σε κοινό με τρόπο ενδιαφέροντα και ψυχαγωγικό – υπάρχει σχετική δραστηριότητα, που μπορεί να εμπλουτιστεί (αρχαία μυθολογία).
Έκθεση: Στην ενότητα που σχετίζεται με το επάγγελμα, στο βιβλίο Έκθεσης της Β΄ Γυμνασίου, η διδασκαλία θα μπορούσε να ξεκινήσει με τη διατύπωσης μιας θέσης, όπως: Οι νέοι δεν είναι ικανοί να επιλέξουν το σωστό επάγγελμα ή Καλό επάγγελμα είναι εκείνο που αποφέρει πολλά κέρδη ή Τα παιδιά πρέπει να ακολουθούν το επάγγελμα των γονέων τους ή Όποιος δουλεύει είναι ευτυχισμένος κ.ά. Ακόμη, ένας μαθητής θα μπορούσε να προετοιμάσει έναν προτρεπτικό λόγο με θέμα Επιλέγοντας επάγγελμα, επιλέγεις τρόπο ζωής ή να ακουστούν πολλοί αυθόρμητοι με θέματα όπως μισθός, ωράριο, ｫεπιλογή επαγγέλματος ή να γίνει ένας διάλογος μεταξύ ενός παιδιού και του πατέρα του με θέμα Το επάγγελμά σου θα το επιλέξω εγώ!
Δ. Η οργάνωση ενός ρητορικού ομίλου με βάση τον «Τεισία»
Ενδεικτικό περιεχόμενο και στόχοι
Η σταδιακή ενασχόληση με τα παρακάτω (με τη σειρά που δίνονται) αναμένεται να καλλιεργήσει το επίπεδο προφορικού λόγου, την αποτελεσματική επικοινωνία, την κριτική και τη δημιουργική σκέψη:
1. Εκφραστική ανάγνωση, 2. Παιχνίδι ρόλων, 3. Αυθόρμητος λόγος, 4. Προτρεπτικός λόγος, 5. Διττοί λόγοι. Αναλυτικότερα, αναμένεται η σταδιακή ανάπτυξη των παρακάτω δεξιοτήτων (γνωστικών, διανοητικών, συναισθηματικών):
- Εκφραστική ανάγνωση: Δυνατότητα σωστής απόδοσης και χρήσης της στίξης, Γνωριμία με ποικίλα είδη ύφους, Επαφή με βασικούς κανόνες ορθοφωνίας.
- Παιχνίδι ρόλων: Επαφή με βασικά στοιχεία υποκριτικής και γλώσσας του σώματος, Απελευθέρωση εκφραστικότητας με τον αυτοσχεδιασμό, Απόδοση διάφορων μορφών διαλόγου ή μονολόγου (διλήμματα, καθημερινές / βιωματικές καταστάσεις, αυτοαξιολόγηση κ.ά.)
Δυνατότητα διασκευής κειμένου και αλλαγής ύφους.
- Αυθόρμητος λόγος: Ανάπτυξη δημιουργικής σκέψης και φαντασίας, Εξοικείωση με τεχνικές παραγωγής ιδεών, Ανάπτυξη της αφηρημένης, συμβολικής και αναλογικής σκέψης – χρήση της μεταφοράς.
- Προτρεπτικός λόγος: Εντοπισμός στοιχείων προφορικότητας σε δείγματα λόγου (από αρχαία ελληνική γραμματεία, ιστορία, σύγχρονη πολιτική), Εφαρμογή αρχών σωστής δόμησης κειμένου (είδη προλόγου – επιλόγου, διαρθρωτικές λέξεις κ.λπ.), Προσαρμογή λόγου και ύφους ανάλογα με το ακροατήριο (Βουλή Εφήβων, εισήγηση σε συνέδριο / μαθητική συνέλευση κ.ά.), Εξοικείωση με τη φύση του επιχειρήματος και τα είδη των συλλογισμών, Γνωριμία με ρητορικά σχήματα και σχήματα λόγου.
- Διττοί λόγοι: Δυνατότητα συμμετοχής σε εναλλακτικές μορφές συζήτησης (debate, στρογγυλή τράπεζα, παιχνίδι ρόλων με σύγκρουση, forum, panel ομιλητών σε συνέδριο, τηλεοπτική αντιπαράθεση κ.ά.), Εξάσκηση στην περιληπτική απόδοση ομιλίας, Δυνατότητα ορισμού και δημιουργικής επίλυσης προβλημάτων, Εξοικείωση με την κατανόηση και αντίκρουση επιχειρηματολογίας.
Συμπέρασμα
Υπογραμμίζουμε ότι η παραπάνω πρόταση δεν έχει ως στόχο απλώς την οργάνωση ενός μαθήματος ρητορικής. Πρόκειται για μια πρόταση που αφορμάται από ερωτήματα, όπως γιατί οι μαθητές μιλούν μόνο μεταξύ τους μέσα στην τάξη; γιατί ο καθηγητής μιλάει και γράφει μόνος του το 80% του χρόνου; γιατί οι μαθητές φοβούνται ή ντρέπονται ή δεν ξέρουν να λάβουν μέρος σε μια σοβαρή συζήτηση; γιατί οι έφηβοι δεν θέλουν να μιλούν για τον εαυτό τους ή με τον εαυτό τους; γιατί τόση φασαρία στα διαλείμματα και τόση ησυχία μέσα στο μάθημα; Οι μαθητές γνωρίζουν πολύ καλά τι σημαίνει ομιλία, απλώς δεν τους δίνεται αρκετά συχνά ο λόγος μέσα στην τάξη, ώστε να μάθουν να μιλούν και να μπορούν να συνειδητοποιήσουν τι σημαίνει ουσιαστικό περιεχόμενο, προφορική έκφραση και επικοινωνία.
Μέσα από τη μικρή σχετικά εμπειρία μας στην εκπαίδευση έχει γίνει πεποίθησή μας το ότι η διδασκαλία γενικότερα όλων των μαθημάτων θα ήταν καλό να στηρίζεται στην αρχή ότι ο καθηγητής δεν μπορεί να είναι ο παντογνώστης που εισάγει απλώς γνώσεις στο μυαλό των μαθητών αλλά εκείνος ο οποίος εξερευνά μαζί τους τον κόσμο, που κάθε στιγμή αλλάζει... Και
έχει χρέος να είναι και ο ίδιος και να μάθει και τους μαθητές του πώς να βρίσκονται σε εγρήγορση.
Βιβλιογραφία
Ξενόγλωσση
1. Adriessen J. - Coirier P. (επιμ.), Foundations of argumentative text processing, Amsterdam University Press, 1999.
2. Andrews R., Teaching and learning argument, Cassel, 1995.
3. Braverman D., Playing a part: drama and citizenship, Trentham Βooks Limited, London 2002.
4. Corbert E.P.J. - Connors R.J., Classical Rhetoric for the modern student, Oxford University Press, 1999.
5. Daley P. – Dahlie M.S., 50 debate prompts for kids, Scholastic Professional Books, 2001.
6. Huber Robert (ενημερωμένη έκδ. του Alfred C. Snider), Influencing through argument, (1964) 2000.
7. IDEA, The editors of, The debatabase book, IDEA Press, 2004.
8. Kearns M., Rhetorical Narratology, University of Nebraska Press, Lincoln and London 1999.
9. Meany John - Shuster Kate, Art, Argument and Advocacy: Mastering Parliamentary Debate, 2002.
10. Meany John - Shuster Kate, On That Point!: An Introduction to Parliamentary Debate, 2002.
11. Meany John - Shuster Kate, Speak Out! Debate and Public Speaking in the Middle Grades, IDEA Press, 2005.
12. Rhoen D. - Brown St. - Enos Th., Living rhetoric and composition, Lawrence Erlbaum Associates Publishers
London, Mahwah, N. Jersey 1999.
13. Rodenburg P., The need for words, Menthuen Drama, Λονδίνο 1993.
14. Snider Alfred C., Code of the debater, 2000.
15. Snider Alfred C. - Schnurer Maxwell, Many Sides: Debate Across the Curriculum, IDEA, 2002.
16. Snider Alfred C., Voices in the sky: radio debates, IDEAPress Books, Νέα Υόρκη 2005.
17. Speaking Across the Curriculum: Practical Ideas for Incorporating Listening and Speaking into the Classroom,
2004.
Ελληνόγλωσση
1. Bell G., Η τεχνική των ομιλιών, Γαλιλαίος, 1991.
2. Γεωργακοπούλου Α. - Γούτσος Δ., Κείμενο και επικοινωνία, Ελληνικά Γράμματα.
3. Edwards Michael, Οι αττικοί ρήτορες, μτφρ. Δ.Γ. Σπαθάρας, Καρδαμίτσα, Αθήνα 2002.
4. Θεοδωρακόπουλος Β.Θ., Τα ρητορικά κείμενα στη Μέση Εκπαίδευση, Γρηγόρης, 1984.
5. Καλλία Ελ., Η ρητορική τέχνη στην καθημερινή ζωή (ή Οι αγαπημένοι της Πολύμνιας), Παπαζήσης, Αθήνα 2003.
6. Κάραλη Αιμ., Λόγος, τεχνική και τέχνη στην Έκθεση, Στάχυ, 1993.
7. Καραντινός Σ., Αγωγή του προφορικού λόγου, Αθήνα 1935.
8. Καραντινός Σ., Σύστημα Αγωγής του Προφορικού Λόγου, Θεσσαλονίκη 1961.
9. Λουτριανάκη Β., Η Ρητορική στην τάξη – Μεθοδολογία και δραστηριότητες για τα νέα σχολικά βιβλία, υπό
έκδοση από τις εκδόσεις Παπαζήση.
10. Μυράτ Δ., Η Αγωγή του Λόγου, Εστία.
11. Νικήτας Κλ. Σ., Περί προφορικού λόγου και ρητορικής: οδηγός ομιλητικής και ρητορικής, Εκδ. Ινστιτούτου
Ρητορικής, Αθήνα 1960, γ΄ έκδοση 1962 (;).
12. Παπακωνσταντίνου Ν., Αγωγή του Λόγου, Δωδώνη, 1979.
13. Pease A., Η γλώσσα του σώματος, Έσοπτρον, 1991.
14. Σταυρόπουλος Σ.Ι., Η σύγχρονη Ρητορική, Αθήνα 1978.
15. Σχίζας Εμμ., Εγχειρίδιο Διττών Λόγων, Ρητορικός Όμιλος Πανεπιστημίου Αθηνών – Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία, Αθήνα 2003.
Κλασική Ρητορική
(Βλ. εκτεταμένη βιβλιογραφία στο Kennedy G., Ιστορία της Κλασσικής Ρητορικής, Παπαδήμας, Αθήνα 2000)
Ελληνόγλωσση
1. Αλαμάνης Θ.Π., Οι φιλοσοφικές και ρητορικές σχολές στην αρχαιότητα, Βανιάς, Θεσσαλονίκη, 1993.
2. Kennedy G., Ιστορία της Κλασσικής Ρητορικής, Παπαδήμας, Αθήνα 2000.
3. Pernot L., Η ρητορική στην αρχαιότητα, μτφρ. Ξ. Τσελέντη, Δαίδαλος - Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 2005.
4. Σπαθάρας Δ.Γ. - Τζαλλήλα Λ. (επιμ.), Πειθώ: δεκατρία μελετήματα για την αρχαία ρητορική, Σμίλη, Αθήνα
2003.
ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΩΝ Δ. Ε.
1ο ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ - ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2007
ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου