Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και το κρητικό ζήτημα, 1897-1910

(απόσπασμα από το πολιτικό ιστορικό ντοκιμαντέρ

Ελευθέριος Βενιζέλος)

Σκηνοθέτης: Λίλα Κουρκουλάκου, 1966

Αφήγηση: Στέφανος Ληναίος, Γιώργος Κάρτερ, Γιώργος Νέζος, Χρήστος Τσάγκας, Δημήτρης Ντουνάκης

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος

και η

 «εν Θερίσω επανάστασις»

 

* Πώς ο Εθνάρχης κατόρθωσε το 1905 να επιτύχει την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα, σε ανοιχτή σύγκρουση με τον πρίγκιπα Γεώργιο

Της

ΦΩΤΕΙΝΗΣ TOMAH *

 

H αυγή του 20ού αιώνα δεν συνοδεύτηκε από τους καλύτερους οιωνούς για τη χώρα μας που διάβηκε το κατώφλι του με το βάρος της ταπεινωτικής συνθήκης του 1897. Μπορεί με τη βοήθεια των Μεγάλων Δυνάμεων να είχε αποφύγει τη συρρίκνωση της εδαφικής της κυριαρχίας μετά την αξίωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας να επανακτήσει ολόκληρη, ή έστω μέρος της Θεσσαλίας, αλλά η επιβολή βαριάς πολεμικής αποζημίωσης 4 εκατομμυρίων τουρκικών λιρών μέσω ειδικού ευρωπαϊκού δανείου και η σύσταση Διεθνούς Επιτροπής για την εποπτεία των δημόσιων οικονομικών της χώρας συνιστούσαν πρόδηλη παραβίαση της αρχής της εθνικής κυριαρχίας και διεύρυνση της παρεμβολής του ξένου παράγοντα στο εσωτερικό της.

H εγκαθίδρυση αυτόνομου καθεστώτος στην Κρήτη με ύπατο αρμοστή τον πρίγκιπα Γεώργιο, δευτερότοκο γιο του Γεωργίου A´, δεν αρκούσε να μετριάσει το αίσθημα της ταπείνωσης αλλά ούτε και να αμβλύνει την αίσθηση υποβάθμισης του ελληνικού παράγοντα στη διεθνή ζωή.

H Ελλάδα απομονωμένη υστερούσε εξακολουθητικά σε μέσα διπλωματικής πίεσης και επιβολής των απόψεών της αφού σε κάθε της προσπάθεια να αναζητήσει διεθνή ερείσματα ξεκινώντας από τις γειτονικές της χώρες, την Τουρκία και τα βαλκανικά κράτη, συναντούσε τη δυσπιστία των κυβερνήσεών τους. Το γεγονός αυτό όμως επιδρούσε ανασταλτικά και στις σχέσεις της με τις Μεγάλες Δυνάμεις.

Όπως και στον 19ο, έτσι και στον 20ό αιώνα εξακολουθούσε να ισχύει στη βάση της Ευρωπαϊκής Συμφωνίας η πρακτική αρχή της ισορροπίας των δυνάμεων. Στην περίπτωση της Ελλάδας, η τάση για αλληλοεξισορρόπηση των ανταγωνιστικών ροπών και συμφερόντων είχε βρει πεδίο εφαρμογής τόσο στον τερματισμό του πολέμου του 1897 όσο και στη συμβιβαστική επίλυση του κρητικού ζητήματος με την εγκαθίδρυση του καθεστώτος αυτονομίας και, τέλος, τις συλλογικές διαβουλεύσεις για το Μακεδονικό.

* Οδεύοντας προς την εξέγερση

H στενότητα των οικονομικών πόρων, η περιορισμένη παραγωγική δραστηριότητα και ο τελωνειακός αποκλεισμός της Μεγαλονήσου που εμπόδιζε την προσέλκυση ξένων επενδυτικών κεφαλαίων δημιουργούσαν μια αφόρητη πίεση στον κρητικό λαό και μοιραίως ενίσχυση των αλυτρωτικών του πόθων. Το αίτημα όμως για την ένωση με την Ελλάδα θα προσκρούσει εξακολουθητικά στο πλέγμα της διεθνούς ισορροπίας, όπως είχε διαμορφωθεί εντός του πλαισίου του Ανατολικού Ζητήματος.

H αδυναμία του πρίγκιπα Γεωργίου, ουσιαστικά αδυναμία της ελληνικής διπλωματίας, να ικανοποιήσει τις ζωηρές εθνικές προσδοκίες των Κρητών, οδήγησε αναπόφευκτα σε σοβαρές αντιδράσεις στο εσωτερικό της Μεγαλονήσου. H απόλυση από τον Γεώργιο, τον Μάρτιο του 1901, του συμβούλου επί της Δικαιοσύνης, Ελευθερίου Βενιζέλου, υποστηρικτή ενός καθεστώτος ολοκληρωμένης αυτονομίας, τύπου Ανατολικής Ρωμυλίας, που θα οδηγούσε ταχύτερα στην ενωτική λύση, μπορεί να σήμαινε βραχυπρόθεσμη πολιτική απομόνωση για τον φιλελεύθερο ηγέτη, αλλά μακροπρόθεσμα τον ανέδειξε σε κεντρικό μοχλό της εσωτερικής πολιτικής ζωής της Κρήτης.

Στις 10 Μαρτίου του 1905 ο Ελευθέριος Βενιζέλος, επικεφαλής πολιτικής τριανδρίας με τους Κωνσταντίνο Φούμη και Κωνσταντίνο Μάνο, κήρυξε στο χωριό Θέρισο στους πρόποδες των Λευκών Ορέων ένοπλο επαναστατικό κίνημα. Στο πλευρό τους, χίλιοι περίπου άνδρες, οι μισοί ένοπλοι, και πολλοί οπαδοί διασκορπισμένοι σε διαφορετικά σημεία του νησιού, ανάμεσά τους και ηγετικές προσωπικότητες όπως το μέλος της Κρητικής Εθνοσυνέλευσης Ιωάννης Σφακιανάκης. Βασικά αιτήματα των επαναστατών ήταν η προώθηση ενωτικής λύσης, η ριζική μεταβολή στο σύστημα διακυβέρνησης του νησιού και η άμεση αντικατάσταση του αυταρχικού ύπατου αρμοστή πρίγκιπα Γεωργίου.

* H στάση των Μεγάλων Δυνάμεων

Στο πρώτο ρήγμα Βενιζέλου και δυναστείας ενδιαφέρουσα υπήρξε η στάση των Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής. Το ευκόλως εννοούμενο θα ήταν η πλήρης στήριξη του Γεωργίου και η απεμπόληση των «δημαγωγικών ιδεών» (όρος από απόσπασμα ανακοινωθέντος του Γεωργίου που απέστειλε στις 7 Απριλίου 1905 με ΑΠ 1260 προς τις πρεσβείες Λονδίνου, Παρισίων, Ρώμης και Πετρουπόλεως ο τότε ΥΠΕΞ A. Σκουζές) του Βενιζέλου από τους αντιπροσώπους των Προστάτιδων Δυνάμεων στο νησί, προξένους Esme Howard (Αγγλίας), Negri (Ιταλίας), Mauronard (Γαλλίας) και Α. de Bronevski (Ρωσίας).

Δεν ήταν όμως έτσι. Μπορεί ο Negri να διακρινόταν για την εριστικότητά του και οι πρόξενοι της Γαλλίας και της Ρωσίας για την υπομονή και τη μεθοδικότητά τους, αλλά αναμφίβολα η γνώμη των Βρετανών επηρέαζε πάνω από όλα τις εξελίξεις.

Τον διάλογό του με τον άγγλο πρόξενο Howard το 1903, δύο χρόνια πριν από την επανάσταση, ο πρίγκιπας Γεώργιος θα τον θυμηθεί πολύ αργότερα σημειώνοντας σε επιστολή του ότι ο Esme Howard είχε φτάσει στο νησί «διά την τύχην του Βενιζέλου και την ατυχίαν της Κρήτης». Φαίνεται, τελικά, ότι η δυναστεία στην Ελλάδα (βλ. και τις σημερινές εξομολογήσεις του τέως) παρουσίαζε ανέκαθεν μια συλλογική αδυναμία να κατανοήσει τα μηνύματα των καιρών. Διότι πώς γίνεται να μην είχε ανησυχήσει ο Γεώργιος όταν στην επισήμανσή του προς τον Howard στη διάρκεια δεξιώσεως επί τη αφίξει του στο νησί του είχε πει ότι «ο Βενιζέλος έπρεπε να είχε συλληφθεί διά τας πράξεις του» είχε λάβει την απάντηση «εάν τον συλλάβετε, ημείς θα τον ελευθερώσωμεν!». H ρηξικέλευθη αυτή φράση από έναν διπλωμάτη Μεγάλης Δύναμης που μόλις είχε φτάσει στο νησί δεν μπορεί παρά να είχε στρατηγικό υπόβαθρο και χαρακτήρα προσχεδιασμένης πολιτικής των Βρετανών. Πράγματι ο Howard στο βιβλίο του «Theatre of Life», που έγραψε τριάντα χρόνια μετά, αναφερόταν σε οδηγίες που είχε λάβει από το Foreign Office να βοηθήσει τον Γεώργιο, αγαπημένο ανιψιό του βασιλιά Εδουάρδου Z´, «να πέσει στα μαλακά» (to let him down gently).

Ουσιαστικά καμία από τις Μεγάλες Δυνάμεις δεν έβλεπε ως απραγματοποίητη την υπόθεση ενώσεως της Μεγαλονήσου με την Ελλάδα, πλην ίσως της Ιταλίας που έβλεπε την Κρήτη ως το κατώφλι της προς την Αφρική. H αντικατάσταση πάντως του θορυβοποιού και εριστικού Negri, που πέθανε στις 11 το πρωί στη διάρκεια σύσκεψης στο γραφείο του από καρδιακή προσβολή, διευκόλυνε τη συνεννόηση των τεσσάρων (M. Βρετανίας, Γαλλίας, Ιταλίας και Ρωσίας).

Για τις Προστάτιδες Δυνάμεις που είχαν αναλάβει τη διαφύλαξη του status quo στο νησί, όπως προκύπτει από την ανάγνωση των διπλωματικών εγγράφων της εποχής, τα πάντα ήταν ζήτημα χρόνου. H Ένωση ήταν αναπόφευκτη, αλλά ο χρόνος παρέμενε απροσδιόριστος.

* Διαφορά απόψεων

Είναι στ' αλήθεια δραματικό να ανακαλύπτει κανείς ξεδιπλώνοντας την ελληνική Ιστορία τον καταστρεπτικό ρόλο της δυναστείας σε κάθε μεγάλη κρίση που αντιμετώπισε το έθνος. Αδυναμία κατανοήσεως των καιρών, σύγχυση ιδεών, εξυπηρέτηση αλλοτρίων συμφερόντων, ό,τι και να υποθέσει κανείς το ζήτημα ήταν ένα: η Αυλή βρισκόταν πάντοτε με τη λανθασμένη εκδοχή του εθνικού συμφέροντος.

Στην περίπτωση της Κρήτης και οι δύο πλευρές, Γεώργιος και Βενιζέλος, θεωρητικά υποστήριζαν την Ένωση της Μεγαλονήσου με την Ελλάδα. Την εννοούσαν, ωστόσο, διαφορετικά. Ο Γεώργιος σε βάθος χρόνου (και πάντως μετά τη λήξη της αρμοστείας του!) μέσα από ένα μεταβατικό στάδιο διακυβέρνησης τύπου Βοσνίας-Ερζεγοβίνης. Ο εκρηκτικός και ανυπόμονος Βενιζέλος, από την άλλη, έχοντας εκστομίσει την ιστορική φράση «Φελλάχοι είμεθα ώστε να κάνωμεν ό,τι ο πρίγκιψ διατάσσει; Εμείς οι Κρήτες πάντοτε ανυψώσαμεν το ανάστημά μας εναντίον των πασάδων...» υποστήριζε την εγκαθίδρυση καθεστώτος αναλόγου προς εκείνο της πλήρους αυτονομίας της Ανατολικής Ρωμυλίας στη Βουλγαρία. Ο Βενιζέλος υποστήριζε επιπλέον το συνταγματικό δικαίωμα (άρθρο 38 που όμως απερρίφθη από τις Μεγάλες Δυνάμεις) να εκλέγει ο κρητικός λαός τον ηγεμόνα του, να ενισχυθεί η κρητική χωροφυλακή και να απελαθούν τα ξένα στρατεύματα από το νησί.

Με δυο λόγια, πλην της παθητικής στάσεως του Γεωργίου και της διαφοράς χαρακτήρα του Βενιζέλου στον οποίο ο ηγεμόνας αναγνώριζε «ευφυΐαν, παιδείαν και φιλεργίαν», υπήρχε και ουσιαστική, βαθύτατη διαφορά απόψεων για την επίλυση του κρητικού ζητήματος.

Το αποτέλεσμα του κινήματος

Παρά την επιβολή στρατιωτικού νόμου, οι επαναστάτες δεν παρέδωσαν τα όπλα. Αντιθέτως το κίνημα αποκτούσε καθημερινά μαζικό χαρακτήρα στην ύπαιθρο. Οι Μεγάλες Δυνάμεις, χωρίς να εκδηλώνουν ανοιχτά τη συμπάθειά τους στον ανερχόμενο πολιτικό Ελευθέριο Βενιζέλο, παρέμεναν χωρίς ιδιαίτερη δράση, πλην ίσως της συζητήσεως συνταγματικών μεταρρυθμίσεων, μεσούντος του θέρους του 1905, που ζητούσε η ηγεσία των επαναστατών.

Ήταν φανερό ότι η επανάσταση κέρδιζε έδαφος. Ακολούθησαν αλλεπάλληλα γεγονότα όπως η αποχώρηση από το νησί του πρίγκιπα Γεωργίου που παραιτήθηκε έμπλεος πικρίας, η διενέργεια αμνηστίας υπέρ των επαναστατών, η διενέργεια εκλογών για νέα Συνταγματική Συνέλευση και η άφιξη στη θέση του απελθόντος Γεωργίου, που σημειωτέον καμιά από τις Μεγάλες Δυνάμεις δεν εμπόδισε να αποχωρήσει, του πρώην πρωθυπουργού Αλέξανδρου Ζαΐμη.

H επανάσταση του Θερίσου απογείωσε στο ζενίθ του πολιτικού στερεώματος τον Ελευθέριο Βενιζέλο, η φήμη του οποίου έλαβε έκτοτε τεράστιες διαστάσεις τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό.

*Η κυρία Φωτεινή Τομαή είναι προϊσταμένη της Υπηρεσίας Διπλωματικού και Ιστορικού Αρχείου στο ΥΠΕΞ.

ΠΗΓΗ: Το ΒΗΜΑ, 19/02/2006 , Σελ.: A27

(ΟΛΟΚΛΗΡΗ Η ΤΑΙΝΙΑ)