Η εκπαιδευτική πολιτική της Πολιτείας του Πλάτωνος

Της

'Αρτεμης Παπανδρίτσα*

Η Πολιτεία ή περί δικαίου του Πλάτωνα συντέθηκε λίγα χρόνια πριν ο Πλάτωνας, κάνει το δεύτερο ταξίδι του στη Σικελία, γύρω στο 374 π.Χ. Αποτέλεσε το πολιτικό του μανιφέστο, όρο που απέδωσαν πολλοί ιστορικοί της φιλοσοφίας σε αυτό του το έργο αλλά συνάμα λογίζεται ως το οχυρό εκ του οποίου θεάται η πραγμάτευση των διανοημάτων του πλατωνικού στοχασμού, διανοήματα που αφορούν σε ξέχωρα και ανόμοια γνωστικά πεδία και καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα μιας σφαιρικής αντίληψης πίσω από την οποία ξεπρόβαλλε ο παιδευτικός θεσμός της δίκαιης πόλης, ο οποίος στηριζόταν στην ανατροφή και στην παιδεία. Πάνω απ’ όλα ο θεματικός πυρήνας της Πολιτείας έγκειται στο ερώτημα περί της δικαιοσύνης και στην έκφραση της αισιοδοξίας του ότι στις Συρακούσες της Σικελίας, με τη βοήθεια του Δίωνα, θα μπορούσε να γίνει πράξη ο οραματισμός της δίκαιης Πολιτείας, όπου θα κυβερνούν

οι φιλόσοφοι-βασιλείς.

 

Σύμφωνα με τους κύριους συνομιλητές του Σωκράτη, τον Γλαύκωνα και τον Αδείμαντο,τα μεγαλύτερα αδέρφια του Πλάτωνα, θα ήταν πιο εύκολο να ιχνηλατηθεί η ουσία της δικαιοσυνής, αν η αναζήτηση κατευθυνόταν σε πιο ευμεγέθη και ευδιάκριτα πεδία, ωσάν αυτά της πολιτείας και δη αν αυτή εντοπιζόταν στην καλλίπολιν , την ιδεώδη πολιτεία, δηλαδή μέσα στη μεγάλη συλλογικη ψυχή, καθώς καθένας από τους ομιλητές ερμηνεύει την δικαιοσύνη με διαφορετικό τρόπο. Ένεκα τούτου, εξετάζεται σε τι συνίσταται η δικαιοσύνη και εν συνεχεία η νόηση του πλατωνικού Σωκράτη ορθώνει ένα ιδανικό ιχνογράφημα, μια θεωρητική κατασκευή αυτού ακριβώς του κράτους δικαιοσύνης, στο οποίο ξεχωρίζουν τρεις συμπαγείς ομάδες πολιτών.

Προτού ωστόσο μνημονεύσουμε τις τρεις τάξεις της πλατωνικής πολιτείας θα ήταν ωφέλιμο να αναφερθούμε ακροθιγώς στη γένεση της πόλης, όρο με τον οποίο δηλώνεται η πόλη- κράτος , που αναπτύχθηκε ήδη από την αρχαϊκή εποχή στον ελληνικό χώρο και με τον όρο πολιτεία το δόγμα και το χαρακτήρα μιας πολιτικής κοινωνίας, δηλαδή το πολίτευμα, το σύνολο των κανόνων που ρυθμίζουν την άσκηση της πολιτική εξουσίας σε ένα κράτος.

Η ιδεώδης πολιτεία χαρακτηρίζεται από τέσσερις αρετές: σοφία, ανδρεία,

σωφροσύνη και δικαιοσύνη: το καθένα από αυτά τα στοιχεία της κοινωνίας κάνει αυτό για το οποίο υφίσταται ανάγκη, ανάλογα με το ρόλο του μες στην κοινωνία, χωρίς να παρακωλύει τη λειτουργία των άλλων και να ξεπερνά τα όρια που έχουν οριστεί για τον καθένα, χωρίς κοντολογίς να πολυπραγμονεί (433a-433b). Κατά την άποψη του Πλάτωνα, το κράτος είναι μια φυσική αναγκαιότητα, δεν είναι μια σύμβαση αλλά βασίζεται στη φύση του ανθρώπου, ο οποίος για να καλύψει τις βασικές του ανάγκες- στέγη, τροφή, ένδυση- οφείλει να συμβιώσει με άλλα άτομα.

Μόνο που η αλληλεγγύη από μόνη της δεν αρκεί, υπολείπεται να καταμεριστεί η εργασία, διαδικασία που λογίζεται με κριτήριο τις ικανότητες του κάθε ατόμου. Κάτι ακόμη που πρέπει να συνυπολογιστεί είναι η διεύρυνση της πόλης και η καταληξή της σε ένα υψηλό πνευματικό και υλικό πολιτισμικό επίπεδο και η ad hoc αναζήτηση της προστασίας αυτού. Ποιός όμως είναι ικανός φύλακας; Και κυρίως ποια ικανότητα πρέπει αυτός να έχει; Μήπως την ορθή παιδεία που θα λάβει;

Παραλληλισμός ψυχής και πολιτείας

Ο Πλάτωνας ισχυρίζεται ότι εφόσον , η μεγάλη ψυχή, η πολιτεία είναι ισορροπημένη και δίκαιη τότε και η ατομική ψυχή είναι αρμονική. Οφείλουμε στο σημείο αυτό να σημειώσουμε την ερμηνεία του όρου ψυχή στον Πλάτωνα , όρος που δηλώνει και τον χαρακτήρα, την προσωπικότητα, ακόμη και το νου.΄Ετσι προβαίνει σε μία ανάλογη με της πολιτείας- που αναπτύσσεται παρακάτω- διάκριση επίσης σε τρία μέρη αυτή τη φορά της ψυχής: Το κατώτερο μέρος της, το ἀλόγιστον ή επιθυμητικόν επιδιώκει την εκπλήρωση των βασικών αναγκών και για αυτό το λόγο είναι φιλοχρήματο και φιλοκερδές. Είναι το μεγαλύτερο μέρος της ψυχής και περιλαμβάνει τις επιθυμίες και τα πάθη της ψυχής. Είναι αυτό με βάση το οποίο συνειδητοποιούμε κυρίως τις ανάγκες του σώματος και είναι η λειτουργία που θέλει να αποκτήσει το αντικείμενό της εδώ και τώρα. Αντιτίθεται στο λογιστικό και στο θυμοειδές και αγωνίζεται να τα υποδουλώσει. Στο Θ΄ Βιβλίο φαίνεται η αντίληψη του Πλάτωνα για αυτό το μέρος της ψυχής: «…Το έχουμε αποκαλέσει επιθυμητικό λόγω της έντασης που χαρακτηρίζει τις επιθυμίες για το φαγητό, για το ποτό, για τις ερωτικές απολαύσεις κι όλα όσα πάνε με αυτά, επίσης φιλοχρήματο, επειδή οι επιθυμίες αυτού του είδους ικανοποιούνται προ πάντων με το χρήμα. Αρετή του είναι η « σωφροσύνη », τιθασεύεται από :

Το θυμοειδές : Είναι η συναισθηματική λειτουργία της ψυχής, είναι τα συναισθήματα ηδονής και χαράς, αλλά και πόνου και λύπης. Είναι δοσμένο ολόκληρο για κυριαρχία, καλή φήμη και νίκη και γι’ αυτό ονομάζεται και φιλόνικο και φιλόδοξο. Επιπροσθέτως, είναι φυσικός σύμμαχος του λογιστικού και παραμένει πιστό, εκτός κι αν διαφθαρεί από το επιθυμητικόν. Η αρετή του είναι η « ανδρεία » .

Το λογιστικόν :  Είναι το μέρος της ψυχής, που έχει τη δύναμη να εξετάζει και να αποφασίζει για το καλό ή για το κακό του σώματος και της ψυχής. Εξαρτάται από την Ιδέα του Αγαθού, κυβερνά και άρχει τα άλλα μέρη της ψυχής έχοντας σύμμαχο το θυμικό.

«Είναι φανερό στον καθένα ότι εκείνο το κομμάτι της ψυχής με το οποίο αποκτούμε νέα γνώση είναι πάντα στραμμένο στην προσπάθεια να γνωρίσει πώς έχει η αλήθεια, και ότι ελάχιστα νοιάζεται το κομμάτι αυτό για τα χρήματα και τη δόξα ». Είναι φιλομαθές λοιπόν και αρετή του είναι η « σοφία ».

Η διαίρεση της ψυχής σε λογιστικό, θυμοειδές και επιθυμητικό της παραχωρεί το δικαίωμα να είναι δίκαιη. Και συμβαίνει αυτό όταν το κάθε μέρος της πραγματοποιεί τη λειτουργία που του είναι οικεία και όταν καταγίνεται με δικά του πράγματα. Συγκεκριμένα, η ψυχή είναι δίκαιη όταν οδηγείται από το λογιστικό και το λογιστικό είναι « σοφόν », δηλαδή γνωρίζει την ιδέα της δικαιοσύνης και δίνει εντολές, που να συνομολογούν μ’ αυτήν την ιδέα. Η ψυχή είναι δίκαιη όταν το θυμοειδές είναι « ανδρείο », όταν δηλαδή χαίρεται και λυπάται σύμφωνα με τις προσταγές του λογιστικού, ενώ το επιθυμητικό δεν της ασκεί επίδραση. Τέλος, για να είναι η ψυχή δίκαιη το επιθυμητικό οφείλει να είναι « σώφρον », δηλαδή να μην παρακωλύει το λογιστικό να αναπτύξει τη σοφία του και να μην παρασύρει το θυμοειδές.

Δικαιοσύνη κατά το φιλόσοφο «…σημαίνει να ορίζεις κατά τρόπο σύμφωνο με τη φυσική τάξη ποιες θα είναι οι αμοιβαίες σχέσεις εξουσίας των διαφορετικών μερών της ψυχής, ενώ το να παράγεις αδικία σημαίνει αμοιβαίες σχέσεις εξουσίας των μερών της ψυχής οι οποίες αντιστρατεύονται τη φύση ». Δικαιοσύνη λοιπόν στο άτομο υφίσταται όταν οι τρεις λειτουργίες της ψυχής συναντούν την τέλεια αρμονική σχέση μεταξύ των και όταν το κάθε μέρος της εκτελεί τη λειτουργία που αρμόζει στη φύση της. Εντέλει, δικαιοσύνη θα λέγαμε είναι η υγιής κατάσταση του πνεύματος, ενώ η αδικία κάτι σαν αρρώστια του.

Αδικία και ένταση επικρατεί στην ψυχή, όταν διαταράσσεται η σχέση ανάμεσα στις τρεις δυνάμεις και δη όταν το επιθυμητικό δεν είναι ευπειθές στο λογιστικό και γενικά όταν αναμειγνύονται στη λειτουργία των άλλων.

Η δικαιοσύνη των πολιτών είναι ο βασικός σκοπός της πόλης, το να είναι

δηλαδή δίκαιοι οι πολίτες και για το λόγο αυτό ο Πλάτωνας δίνει μεγάλη σημασία στη μέριμνα της ψυχής μέσω της αγωγής και της παιδείας. Η παιδεία, όπως φαίνεται σε όλη την έκταση της παρούσας εργασίας, είναι η βασική λειτουργία της πόλης.

Πάντως, όπως είναι φανερό, αντιλαμβάνεται τη δομή της ψυχής σύμφωνα με μία ιεραρχική- εξουσιαστική αντίληψη , καθώς το λογιστικό κατέχει την κυρίαρχη θέση, όπου με την επικουρία του θυμοειδούς ελέγχει το επιθυμητικό. Οι τρεις αυτές λειτουργίες είναι ανάλογες στο χαρακτήρα και τις εκδηλώσεις των τριών κοινωνικών τάξεων. Κατʼ επέκταση στο λογιστικό αναλογεί η τάξη των αρχόντων, στο θυμοειδές η τάξη των φυλάκων και στο επιθυμητικό η τάξη των δημιουργών. Η φυσική ανισότητα υπερισχύει τόσο στην ψυχή όσο και στην πολιτεία. Όσον αφορά στην πολιτεία, οι φιλόσοφοι είναι προορισμένοι από τη φύση τους να κυβερνούν και στην ψυχή, το λογιστικό άρχει το θυμοειδές και το επιθυμητικό. Πετυχαίνεται θα λέγαμε έτσι,η προβολή των χαρακτηριστικών της ψυχής που είναι εκ φύσεως στο κοινωνικό είναι .

Διάρθρωση της Πολιτείας – Οι τρεις τάξεις

Η ίδια η φύση, λοιπόν, όπως αναφέρθηκε ήδη παραπάνω, διαμοιράζει τους ανθρώπους σε τρεις κοινωνικές κατηγορίες: τους άρχοντες, τους φύλακες και τους δημιουργούς. Ο Πλάτωνας με το μύθο των μετάλλων μεθοδεύει αυτήν την ταξική θεωρία, η οποία θα αναπτυχθεί παρακάτω και στη συνέχεια θα γίνει αναφορά για το ρόλο των τάξεων αυτών μέσα στην κοινωνία, για τις αρετές τους και τέλος, θα αναφερθούμε στον τρόπο με τον οποίο ο Σωκράτης θα αποζητήσει τη δικαιοσύνη μέσα στην πόλη σε σχέση με τις τρεις αυτές αρετές.

Ο μύθος των μετάλλων αιτιολογεί την κατάταξη των πολιτών σε τρεις τάξεις και είναι ένα ευγενικό ψέμα , γενναίον ψεύδος, και ο φιλόσοφος το παραθέτει, για να πειστούν πρώτα οι άρχοντες και οι φύλακες και μετά τα υπόλοιπα στρώματα της κοινωνίας. Στον καθένα πρέπει να λεχθεί ότι η παιδεία που έλαβε ήταν ένα όνειρο, δεν την είχαν λάβει από τους νομοθέτες και ότι στην πραγματικότητα όλοι οι άνθρωποι πλάστηκαν στα έγκατα της γης, όπου ήταν ήδη διαμορφωμένοι οι χαρακτήρες των και είναι όλοι αδέλφια, που γεννήθηκαν από την ίδια γη και τρέφουν αμοιβαία συναισθήματα αγάπης. Από τη φύση τους ωστόσο δεν είναι ίδιοι όσον αφορά την ευφυΐα και τις ικανότητες.Επιπλέον, ο μύθος διδάσκει πως όταν ο θεός έπλαττε τον καθένα συνέσμιξε χρυσό για αυτούς που είναι ικανοί να εξουσιάζουν, άργυρο για για τους επίκουρους, σίδηρο και χαλκό για τους γεωργούς και τους τεχνίτες. Κατά αυτήν λοιπόν την μοιρασιά οι άρχοντες είναι φτιαγμένοι από χρυσό, οι φύλακες από ασήμι και οι δημιουργοί είναι κατασκευασμένοι από χαλκό και γι’ αυτό είναι προορισμένοι να δουλεύουν. Δεδομένου όμως ότι η ιδεώδης πολιτεία δεν είναι μια αριστοκρατία του αίματος παρά του πνεύματος αρμοδιότητα των αρχόντων αποτελεί η παρατήρηση του μείγματος των μετάλλων, που υφίσταται στο χαρακτήρα όλων και αν σε περίπτωση κάποιος απόγονός τους έχει μέσα του χαλκό, ενώ ανήκει στην τάξη των φυλάκων δεν πρέπει να διστάσουν στο να τον υποβιβάσουν στην τάξη των δημιουργών,  γιατί:

«…υπάρχει χρησμός πως τότε η πόλη θα αφανιστεί, όταν τη φύλαξή της θα την αναλάβει φύλακας που θα’ χει μέσα του σίδερο ή άλλος που θα’ χει χαλκό »

Έτσι, σύμφωνα με τον Πλάτωνα κάθε άνθρωπος θα εντάσσεται άμα τη

γέννησή του στην τάξη και θα εκτελεί την ανάλογη λειτουργία που αρμόζει σ’ αυτήν την τάξη.

Οι βασικές λειτουργίες της κοινωνίας αυτής είναι η λειτουργία της παραγωγής των αγαθών, η λειτουργία με την οποία διασφαλίζεται η κοινωνική ειρήνη και τάξη και η λειτουργία με βάση την οποία λαμβάνονται οι αποφάσεις, που αφορούν το κοινωνικό σύνολο. Είναι προφανές επομένως ότι στις τρεις αυτές λειτουργίες αναλογούν οι τρεις κοινωνικές κατηγορίες.

Άρχοντες

Οι άρχοντες αντιστοιχούν στο λογιστικό μέρος της ψυχής και είναι η τάξη εκείνη την οποία απαρτίζουν οι ολίγοι. Οι άρχοντες λοιπόν, είναι απαλλαγμένοι από οιαδήποτε άλλη εργασία αφού το βασικό τους μέλημά έγκειται στο να κυβερνούν και να λαμβάνουν αποφάσεις προς όφελος του συνόλου ένεκα της σοφίας που διαθέτουν, αρετή που αποκτούν όταν γνωρίσουν την ιδέα της δικαιοσύνης. Επιπροσθέτως, οφείλουν να διασώζουν την ελευθερία της πόλης με το ήθος και το προσωπικό τους παράδειγμα, γεγονός που θα προξενεί πειθαρχία στις άλλες κοινωνικές τάξεις.

Φύλακες

Οι φύλακες αντιστοιχούν στο θυμοειδές και είναι η τάξη εκείνη η οποία φέρει την ευθύνη της εξωτερικής τάξης και της προστασίας της πόλης από ενδεχόμενους εξωτερικούς κινδύνους ενώ σε περίοδο ειρήνης εκτελεί παρεμφερή διοικητικά και αστυνομικά καθήκοντα, δίχως αυθαιρεσίες. Η δύναμη είναι αναγκαία στην πολιτεία τούτη, διότι καταπολεμούνται κατά αυτόν τον τρόπο οι αντίθετες στο νόμο ροπές και επιβάλλονται οι επιταγές των αρχόντων. Για την τάξη αυτήν προβλέπεται:

«…σωστή παιδεία…προκειμένου να διαθέτουν εκείνο που περισσότερο από οτιδήποτε άλλο θα τους κάνει να φέρονται ήπια και αναμεταξύ τους και σ’ αυτούς τους οποίους θα προστατεύουν…»

Η ευστάθεια του ήθους και του χαρακτήρα τους είναι αναγκαία και είναι προϊόν εκπαίδευσης. Οι δύο αυτές τάξεις, κυβερνητών και υπερασπιστών λογίζονται ως μία φυσική elite.

Δημιουργοί

Οι δημιουργοί αντιστοιχούν στο επιθυμητικό και οι χαρακτήρες των ρυθμίζονται από σωματικές διαθέσεις, αλλά υπακουούν χάρη στους φύλακες. Η τάξη αυτή περιλαμβάνει τη συντριπτική πλειοψηφία: τους εργάτες, τους γεωργούς, εμπόρους, βιοτέχνες και μισθωτούς. Αποστολή αυτών είναι να παράγουν υλικά αγαθά για τον ίδιο τον εαυτό τους αλλά και για την υπόλοιπη κοινωνία. Ακόμη, διαθέτουν προσωπική ιδιοκτησία και οικογένεια, δεν έχουν όμως πολιτικά δικαιώματα και δεν επιθυμούν την εξουσία, αφού δε διακατέχονται πλέον από φόβο μήπως αδικήθουν από αυτούς που τους κυβερνούν. Τελικά, η Πλατωνική Πολιτεία μπορεί να χαρακτηριστεί ως φυσική αριστοκρατία από καταγωγής της.

Παιδεία δημιουργών- φυλάκων- αρχόντων.Το εκπαιδευτικό σύστημα

Η πλατωνική σκέψη δεν ήταν μόνο πολιτική, αλλά κατά κύριο λόγο παιδευτική. Η παιδεία είναι το κύριο έργο της πλατωνικής Πολιτείας, καθώς αποτελεί την προϋπόθεση της ύπαρξης και τον ύψιστο σκοπό της. Κατά τον Πλάτωνα είναι το πιο αποτελεσματικό μέσο για την όσο το δυνατόν καλύτερη διαμόρφωση του ήθους των πολιτών και μόνο με την παιδεία δύναται να οργανωθεί η ζωή σύμφωνα με την ιδέα της δικαιοσύνης.

Η παιδεία είναι εκείνη που ωθεί στην αυτογνωσία , πρέπει να είναι βαθιά και σφαιρική, αποσκοπεί στην συνολική κατανόηση των πραγμάτων και προπάντων ολοκληρώνει τον άνθρωπο. Στην Ιδεώδη Πολιτεία υπάρχει ενιαίο εκπαιδευτικό σύστημα για άνδρες και γυναίκες, ενώ από αυτήν αποκλείονται οι τέχνες της ποίησης, της μουσικής και του θεάτρου, καθώς δε στοχεύουν στη λογική, αλλά στα πάθη, το κατώτερο μέρος της ψυχής, το οποίο ανατρέπει την αρμονία, αν κυριαρχήσει των άλλων δυο, ενώ παράλληλα αποτελούν απλά μίμηση της παρούσας ζωής, η οποία με τη σειρά της είναι μόνο μια μίμηση των "αιώνιων Ιδεών". Η απαγόρευση αυτή είναι πιο αυστηρή στους φύλακες-επίκουρους και άρχοντες, καθώς πρέπει να αποφεύγουν κάθε είδους διαφθορά. Όπως έχει ήδη προειπωθεί η πόλη αυτή της δικαιοσύνης θα λογίζεται ως ένας παιδευτικός θεσμός στον οποίο εξέχουσα θέση κατέχουν η ανατροφή και η παιδεία. Σύμφωνα με την αρκέτα αναλυτική περιγραφή του συστήματος παιδείας του Πλάτωνα στο Γ΄ και Η΄ βιβλίο, αναφέρεται πώς μετά την διδασκαλία της γραφής και της ανάγνωσης έπεται ένα πρόγραμμα που θα αφορά στη μουσική, στην οποία περιλαμβάνεται και η ποίηση και στη γυμναστική, η οποία αναφέρεται κυρίως στην ψυχή.

Το εκπαιδευτικό όμως πρόγραμμα θα έχει και κάποιους αποκλεισμούς, όπως έχει ήδη σημειωθεί και καθώς αναπτύσεται και παρακάτω . Από το 16ο έως το 18^ο έτος της ηλικίας τους, στους νέους θα παρέχονται μαθηματικές γνώσεις, ενώ στα επόμενα δύο έτη θα ασκούνται στα έργα του πολέμου. Από το 20ο έτος και κατόπι οι πιο ταλαντούχοι θα εξακολουθούν να εκπαιδεύονται με μαθηματικές σπουδές (αριθμητική , γεωμετρία , στερεομετρία, αστρονομία, αρμονική ), διότι αυτές μετασχηματίζουν την ψυχή από τον κόσμο των αισθητών σε αυτόν της καθαρής νόησης και από το γίγνεσθαι στο αυθεντικό είναι, στο αληθινό όν , το « όντως ον » .

Έπειτα και από μία επόμενη διαδικασία θα επιλεγούν όσοι προτίθενται να αφιερώσουν εαυτό στη σπουδή της διαλεκτικής , το επιστέγασμα του όλου εκπαιδευτικού αυτού προγράμματος, το οποίο φθάνει στο ανώτατο σημείο με τη γνώση της Ιδέας του Αγαθού, που για τον πλατωνικό Σωκράτη είναι το επέκεινα της ουσίας, κάτι περισσότερο δηλαδή από την ίδια την ουσία.

Παιδεία των δημιουργών

Η παιδεία στην Πολιτεία είναι προνόμιο της άρχουσας τάξης, των ολίγων, δεδομένου του γεγονότος ότι οι δημιουργοί από τη φύση τους είναι ακατάλληλοι για γράμματα. Η παιδεία σ’ αυτήν την τάξη είναι μετριασμένη, αρκεί να γνωρίζουν λίγη ανάγνωση, γραφή και αρίθμηση ό, τι δηλαδή είναι απαραίτητο για την άσκηση των επαγγελμάτων. Η τάξη των δημιουργών εργάζεται επομένως για την υλική συντήρηση της πολιτείας, ώστε να έχουν την ευχέρεια οι αξιότεροι να ασχολούνται χωρίς περισπασμούς με τα υψηλότερα έργα, αυτά της πολιτικής και της φιλοσοφίας.

Τέλος, ζουν στα δεσμά της απατηλής πραγματικότητας , αφού το μυαλό τους είναι γεμάτο από ζωηρές αισθήσεις κάποιων γεγονότων και γνώμες.

Παιδεία των φυλάκων

Στόχος της παιδείας αυτής της τάξης είναι η ανάπτυξη των αρετών των φυλάκων, όπως η αρετή των πολεμιστών, η ανδρεία, η αγάπη στη σοφία και γνώση, η σωφροσύνη και η αρετή της εγκράτειας. Η παιδεία τους θα είναι παρεμφερή με την παράδοση, δηλαδή θα περικλείει δύο κύκλους, αυτόν της μουσικής και αυτόν της γυμναστικής. Ωστόσο, η νέα πολιτεία θα επανεξετάσει και θα τροποποιήσει το πρόγραμμα των δύο κύκλων, ώστε να το καθάρει από τα στοιχεία εκείνα που είναι ικανά να βλάψουν το ήθος των φυλάκων.

Συγκεκριμένα, θα δοθεί ιδιαίτερη έμφαση στο μυθικό περιεχόμενο της μουσικής και δη της ποίησης και θα γίνει αυστηρή επιλογή τους: « Ώστε δε θα επιτρέψουμε έτσι αβασάνιστα να ακούνε τα παιδιά ασήμαντους μύθους που έπλασαν τυχαίοι άνθρωποι και να δέχονται μες τις ψυχές τους τις περισσότερες φορές γνώμες αντίθετες από εκείνες που πιστεύουμε πως πρέπει να έχουν, όταν γίνουν τέλειοι άνδρες;…Καταπώς φαίνεται η πρώτη μας φροντίδα πρέπει να είναι ο έλεγχος των μυθοπλαστών…».

Η διαδικασία επιλογής, επομένως, των μύθων είναι ύψιστο καθήκον της πολιτείας, καθώς ο μύθος αποτελεί αναμφισβήτητα πηγή τόσο έμπνευσης όσο και μίμησης. Για το λόγο τούτο , είναι ανάγκη να αναζητηθεί μία νέα μυθολογία, η οποία να συμφωνεί απόλυτα με την πραγματικότητα όσον αφορά τόσο τους θεούς όσο και τους ήρωες, αφού μέχρι πρότινος εμφάνιζε μία εικόνα απαράδεκτη γι’ αυτούς, όπως να πολεμούν μεταξύ των και να προκαλούν δεινά. Επομένως, οι μύθοι είναι παραδείγματα που θα ασκήσουν επίδραση στην άπλαστη ψυχή και έστι πρέπει να  είναι τέτοιοι που θα την άγουν προς την αρετή και το αγαθό. Στο πρώτο μέρος του 10ου βιβλίου ο Πλάτωνας επικρίνει την μιμητική τέχνη η οποία αναπαριστά την πραγματικότητα, απευθύνεται στο άλογο μέρος της ψυχής και οβελίζεται την ιδεώδη πολιτεία καθώς απέχει από την αλήθεια των Ιδεών, προβάλλει αρνητικούς χαρακτήρες που διαταράσσουν την αρμονία της ψυχής άρα ζημιώνει την δικαιοσύνη.

Παράλληλα, με τη διαμόρφωση του μυθικού περιεχομένου ελέγχεται και η καλλιτεχνική έκφραση. Πρόσφορες και πρεπούμενες είναι οι θρησκευτικές και δωρικές μελωδίες, οι οποίες αναπτύσσουν αξίες όπως το σεμνό, το σοβαρό και γενναίο ήθος. Ακατάλληλα είναι από την άλλη, τα θρηνώδη, μεθυστικά και ηδονικά άσματα, όπως οι λυδικές αρμονίες, διότι διαμορφώνουν ανθρώπους δειλούς και θηλυπρεπείς.

Με τη μουσική παιδεία, που έχει ως σκοπό της ,την ανάπτυξη της αρετής της σωφροσύνης, δηλαδή της ικανότητας να επιδοκιμάζουνε οι φύλακες τις αποφάσεις των αρχόντων, συσχετίζεται και η γυμναστική, την οποία δεν θα ασκόυνε μόνο για χάρη του σώματος, αλλά και για χάρη της ψυχής, αφού με τη γυμναστική καθορίζεται ο τρόπος ζωής των φυλάκων ως προς τις σωματικές και τις φυσιολογικές τους ανάγκες, μέθοδος που ομοιάζει με το σπαρτιατικό μοντέλο. Σύμφωνα με αυτό το μοντέλο, δεν υπάρχει ιδιωτική περιουσία, η τροφή προσφέρεται από την τάξη των δημιουργών, οι ίδιοι ζουν σε στρατόπεδα και δεν έχουν οικογένεια.

Επιλογή των αρχόντων και η παιδεία τους.

Η ουσία της τάξης των φυλάκων είναι πως η τάξη αυτή ξεχωρίζει για τις στρατιωτικές ικανότητες, αλλά και για τη φιλοσοφική της παιδεία, είναι οι « παντελείς φύλακες » ( 414 b ) και είναι εκείνοι, οι οποίοι εισέρχονται στην τάξη των φιλοσόφων. Το ξεδιάλεγμα βασίζεται στην επίδοση που κάθε φύλακας επέδειξε στα χρόνια της εκπαίδευσής του. Η παιδεία των φυλάκων είναι κοινή έως τα είκοσι χρόνια. Όταν όμως οι άρχοντες τους κρίνουν άξιους για ανώτερη δράση, ξεδιαλέγονται και υποβάλλονται σε μία ανώτερη πνευματική και ηθική αγωγή, διότι οφείλουν να έχουν γνώση της βαθύτερης ουσίας των πραγμάτων. Διδάσκονται τη μαθηματική παιδεία, η οποία περιέχει τη γνώση της αριθμητικής, της γεωμετρίας, στερεομετρίας και της αστρονομίας. Η παιδεία τούτη διασφαλίζει γνώση επικυρωμένη αιώνιων και αμετάβλητων αληθειών. Είναι η τρίτη βαθμίδα της γνώσης κατά την οποία εξετάζοντας τους αριθμούς και τις σχέσεις τους , ωθείται η ψυχή να προχωρήσει από τα αισθητά στα νοητά. Σκοπός επομένως της μαθηματικής παιδείας είναι να αντιληφθούν οι μελλοντικοί άρχοντες ότι το νοητό είναι το πραγματικό.

Σ’ αυτήν την παιδεία εκπαιδεύονται δέκα έτη και αποτελεί το «προάγγελμα» της διαλεκτικής πορείας της ψυχής προς τις ιδέες. Όσοι συλλάβουν τις ιδέες με τη νόησή τους θα είναι οι ενδεδειγμένοι και άρα οι καταλληλότεροι να ασκήσουν την εξουσία. Η ίδια η φιλοσοφία είναι η διαλεκτική, η εσωτερική διαδικασία, την οποία ακολουθεί η ψυχή για να μεταβεί από τα αισθητά στις ιδέες και για να θεωρήσει τα αισθητά σε σχέση με τις ιδέες. Αφού συμπληρωθεί η εκπαίδευσή τους καταγίνονται με πολεμικά και πολιτικά έργα. Μετά το πέρας του 50ου έτους αφιερώνονται στη φιλοσοφία και τότε πραγματοποιείται η εκλογή τους στην τάξη των αρχόντων.

Τέλος ο Πλάτων πιστεύει ότι και οι γυναίκες- φύλακες μπορούν να γυμνάζονται, να εκπαιδεύονται, να πολεμούν, να διοικούν και να φιλοσοφούν, όπως οι άνδρες, εφόσον δεν υπάρχουν ουσιώδεις διαφορές στα δύο φύλα, παρότι ισχυρίζεται ότι οι άνδρες έχουν καλύτερες επιδόσεις σε κάθε είδους δραστηριότητα.

*

Απόσπασμα εκ της

Μεταπτυχιακής αυτής διατριβής με τίτλον

«Η εκπαιδευτική πολιτική στον Πλάτωνα»

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης - [GRI-2012-8722]