Ο ΑΠΟΛΛΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΙ

Του

Διονυσίου Θερειανού

 Εκ του τύπου της εποχής

Αιών, 27/02/1858

επιμελεία του

ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΕΩΡ. ΚΑΤΣΟΥΛΗ

-κλασσικού φιλολόγου-

«Τὸ μὴ εἰδέναι σὲ μηδὲν ὧν ἁμαρτάνεις

ἔκκαυμα τόλμης ἱκανόν ἐστι καὶ θράσους.»

Τινὲς ἐκ τῶν ἐπιχειρούντων φιλολογικὰς συζητήσεις ἐνασμενίζονται, ὅπως ἀναπλέκωσι τὴν ἐπιστημονικὴν αὐτῶν διεξέλεγξιν μετὰ προσωπικῶν ἐγκλήσεων καὶ καθόλου ἀνοικείων ἐπιτιμήσεων. Τὰ συστήματα (λέγουσιν οὗτοι) ζῶσιν ἐν τοῖς προσώποις, ἄρα οὐχὶ μόνον κατὰ τῶν δοξασιῶν, ἀλλὰ καὶ κατὰ τῶν ἀτόμων πρέπει νὰ ἐκσφενδονίζωνται ὕβρεις καὶ μομφαί. Οἱ ἄνθρωποι οὗτοι συγχέουσι, φαίνεταί μοι, τὰς πολιτικὰς μετὰ τῶν φιλολογικῶν κατακρίσεων· ὅταν, λόγου χάριν, πρόκειται περὶ πολιτικοῦ τινος συστήματος, ἐκπροσωπουμένου ὑφ’ ἑνὸς μόνου ἀνδρός, εἴτε Ῥάδοβιτς εἴτε Σβάρτσεμβεργ καλεῖται οὗτος, τότε ἐπιτρέπεται μέχρι τινὸς ἡ κατὰ τοῦ προσώπου εὔσχημος ἐπίθεσις· διότι, φυσικῷ τῷ λόγῳ, ἡ πολιτικὴ τοῦ Κράτους διατελεῖ ἐνσεσαρκωμένη πρὸς τὸν πηδαλιοῦχον αὐτοῦ. Ἄλλως ὅμως ἔχει τὸ πρᾶγμα, προκειμένου περὶ φιλολογικῆς ἔριδος, ἢ περὶ ἀναιρέσεως ἀρχαιολογικῆς δοξασίας, διαφόρου οὔσης τῆς ἡμετέρας. Ὁ Λεϊβνίτιος, ἂν μὴ ἀπατῶμαι, ὥρισε κάλλιστα τὸν φιλολογικὸν διαγωνισμόν, εἰπών, ὅτι οὗτος ἀποτελεῖ μέρος καὶ οἱονεὶ παράρτημα τῆς ἐπιστήμης, συντείνων ἀνεπαισθήτως πως, διὰ τῆς συγκρούσεως τῶν ἑτεροδοξιῶν, εἰς διαφώτισιν καὶ εὐκρινῆ αὐτῆς ἀνάπτυξιν. Καὶ τῳόντι, ὁ πνευματικὸς βίος ἀναπτύσσεται, προάγεται καὶ ἐμπεδοῦται διὰ τῆς ἐπιστημονικῆς διαπάλης, καθ’ ὃν τρόπον καὶ ἡ στρατιωτικὴ τέχνη διὰ τῆς σωματικῆς, καὶ τὸ θρησκευτικὸν δόγμα διὰ τῶν αἱρέσεων. Καὶ ὁ νικῶν δὲ καὶ ὁ ἡττώμενος δύνανται ἐπίσης νὰ ἐναβρύνωνται, ὅτι ὁ μὲν διὰ τῆς νίκης, ὁ δὲ διὰ τῆς ἥττας, ὠφέλησαν τὴν ἐπιστήμην· καὶ τοῦτο δὴ ὑπάρχει τὸ ἐξαίσιον προτέρημα τῆς ἐπιστήμης, ὅτι ὀρέγει εὐγνώμονα χεῖρα τόσον εἰς τὸν ὑπὲρ αὐτῆς νικηθέντα, ὅσον καὶ εἰς τὸν ὑπὲρ αὐτῆς νικήσαντα. Τὰς θεμελιώδεις ταύτας ἀρχὰς τῆς ἐπικρίσεως, φαίνεται ἀγνοῶν ὁ ἀξιότιμος Κ. Παπασλιώτης, καίπερ διατρίψας ἐπὶ τριετίαν ἐν τῇ Γερμανίᾳ καὶ συντυχὼν πρὸς ἄνδρας, ἀφ’ ὧν τοῦ στόματος ἀείποτε ἐξῆλθε τῆς καλοκαγαθίας ὁ λόγος καὶ τῆς ἀγαθότητος ἡ μελίῤῥυτος λαλιά. Ἐλθὼν εἰς τὴν Ἑλλάδα καὶ μὴ ἀπολαύσας τῆς διακρίσεως ἐκείνης, ἣν δικαίως προσεδόκα, ἐξετραχύνθη ὑπὲρ λίαν, καὶ ἐνόμισεν, ὅτι διὰ τῆς φιλεγκλήμονος αὐτοῦ περιφορᾶς ἠδύνατο νὰ εὕρῃ τὸν κουφισμὸν τῆς φιλαυτίας του· «Ἀμαθέστατε ἄνθρωπε, πῶς τολμᾷς νὰ κατέχῃς τὴν ἕδραν τοῦ Καθηγητοῦ;» Ἰδοὺ ἡ τετριμμένη ἐπιφώνησις, ἣν ὁ Κ. Παπασλιώτης ἀπὸ πολλοῦ ἤδη χρόνου ἀποτείνει εἰς ἄνδρα, ἐπαινεθέντα ὑπὸ τοῦ Ἑρμάνου, τοῦ Ἔλισσεν, τοῦ βαρώνου Ὄο (sic) καὶ τοῦ Ἐρνέστου Κουρτίου. Καὶ τί κακὸν ἔπραξεν ὁ Κ. Παπαῤῥηγόπουλος; Ἠξίωσεν, ὅτι αἱ Ἑλληνικαὶ φυλαὶ οὐδένα ἐκέκτηντο ἰδιάζοντα χαρακτῆρα φυλετικόν, ἠρνήθη ἐν μέρει τὴν μεγάλην ἀντίθεσιν τοῦ Ἰωνισμοῦ καὶ τοῦ Δωρισμοῦ. Ἐάν, ἀκολουθῶν τὸν Κ. Παπασλιώτην, ὤφειλον νὰ ψέξω ὡς ἀμαθεῖς πάντας τοὺς ἐν τῇ ἱστοριογραφίᾳ καινοτομίας εἰσαγαγόντας καὶ ἰδιοτρόπους θεωρίας ἀναπτύξαντας, τότε ἤθελον ὀφλήσει βεβαίως γέλωτα. Τότε καὶ τὸν Γρότον ὤφειλον νὰ κηρύξω ὡς ἀμαθῆ, διότι ἐμυκτήρισε τὰ μεγαλουργήματα τοῦ κοσμοκράτορος Ἀλεξάνδρου(1), διότι παρέστησεν ἡμῖν τὸν Κλέωνα, ὡς δημαγωγὸν ἀγαθώτατον, διότι ἐχαρακτήρισε τὸν ὀστρακισμὸν ὡς φιλάνθρωπον καὶ δικαίαν τινὰ τιμωρίαν, διότι ἐδικαίωσε τὴν κατὰ τοῦ Σωκράτους μανιώδη ὀργὴν τοῦ Ἀθηναϊκοῦ Δήμου, διότι περιεφρόνησε τὴν Ἑλλάδα τοῦ Πολυβίου· τότε καὶ τὸν φιλέλληνα Φίλνεϋ ἔπρεπε νὰ ἐλέγξω ὡς βλᾶκα, διότι ἐπεχείρησεν ἐσχάτως νὰ παραστήσῃ τοὺς Ὀθωμανοὺς τοῦ Μωάμεθ Β΄ καὶ τοῦ Σολιμάνου, ὡς ἠθικῶς καὶ πνευματικῶς ἀνωτέρους τῶν ῥαγιάδων Ἑλλήνων· τότε καὶ τὸν Κ. Γρανιὲ Δὲ Κασσανιὰκ ἔπρεπε νὰ ἐκφαυλίσω, διότι ἐτόλμησεν ὁ γεννάδας, ἵνα ἀρνηθῇ «τὸ γένος τῆς φιλοσοφίας, οὗ μεῖζον ἀγαθὸν οὔτ’ ἦλθεν, οὔθ’ ἥξει ποτὲ τῷ θνητῷ γένει δωρηθὲν ἐκ Θεοῦ.»

 Ὁ ἀναγνώστης παρατηρεῖ, ὅτι, ἑπόμενος εἰς τὸ συλλογιστικὸν ἀξίωμα τοῦ Κ. Παπασλιώτου, ἐξετραχηλίσθην λεληθότως πως εἰς βλασφημίας κατὰ προσώπων, εἰς ἃ ὁ φιλολογικὸς κόσμος χρεωστεῖ εὐγνωμοσύνην. Οὐδόλως λοιπὸν προτίθεμαι ν’ ἀκολουθήσω τὸ ἄζηλον παράδειγμα τοῦ Κ. Παπασλιώτου· καὶ ἂν μὲν ἐκεῖνος, ὑπερηφάνως ἀναστρεφόμενος, μὲ ἤλεγξεν, ὡς αὐτομαθῆ (ἐφ ᾧ καὶ σεμνύομαι) ἐγὼ ἐξ ἐναντίας μακαρίζω αὐτὸν ὡς ἑτεροδίδακτον. Καὶ ἂν μὲν ἐκεῖνος, ἀνατεμὼν τὴν κεφαλήν μου διὰ τῆς φιλολογικῆς του σκαπάνης, εὗρεν αὐτὴν ἄμοιρον πύνδακος, ἐγὼ ὅμως οὐδεμίαν κεφαλικὴν ἐγχείρισιν ἐπιχειρῶν, ὁμολογῶ παῤῥησίᾳ, ὅτι ἡ κεφαλὴ αὐτοῦ οὐχὶ μόνον ἀῤῥαγοῦς πύνδακος εὐμοιρεῖ, ἀλλὰ καὶ σοφίας πανδεχὴς ἑστία καὶ χαρίτων ἁπασῶν ἀνάκτορον τυγχάνει. Οὕτως ἅπαν τὸ φιλολογοῦν ὡς εἰς θεόν τινα λόγιον ἐπέστραπται τουτονί· καὶ ὅ,τι ἂν φθέγξοιτο φωνή τίς ἐστι θεία καὶ θεσμὸς τεχνολογίας ἁπάσης ὑπερανεστηκώς, καὶ κανόνων κανὼν μὴ κινούμενος, καὶ ὡς τοῖς Πυθαγορικοῖς τὸ αὐτὸς ἔφατο προβαλλόμενος. Ὁ Κ. Παπασλιώτης, κηδόμενος ἴσως τῆς ἀρχαιολογικῆς ὑπολήψεώς του, ἣν ἐκτήσατο ἀντὶ τοσούτων καὶ τηλικούτων θυσιῶν, μὲ ἱκέτευσεν, ἵνα, φεισθεὶς ἐμαυτοῦ, παραιτηθῶ τοῦ πρὸς αὐτὸν ἀγῶνος· ἀλλ’ οἱ ἀληθεῖς στρατιῶται τῆς ἐπιστήμης, Κ. Παπασλιώτη, οὐδέποτε στρέφουσι τὰ νῶτα, οὐδέποτε εἰσακούουσι τὰς παρακλήσεις τοῦ ἐναντίου των, ἐνόσῳ οὗτος, οὐδεμίαν δεικνὺς μεταμέλειαν, ἐπιμένει ἐπὶ μάτην ἀμυνόμενος· ἐγὼ λοιπὸν πράττω τὸ καθῆκόν μου, οὐ δὲ…….. si non pugnare vis, licet fugere· patet janua.

Ὁ ἀναγνώστης ἐνθυμεῖται, ὅτι πρό τινων μηνῶν κατεχώρισα ἐν τῷ Αἰῶνι ἐκτενῆ διατριβήν, περιστραφεῖσαν ἀφ’ ἑνὸς μὲν εἰς τὸ περὶ διαδόσεως τῆς ἀπολλωνίου λατρείας δυσέλικτον ζήτημα, ἀφ’ ἑτέρου δέ, εἰς τὰς ἐναντίον τῶν Βυζαντινῶν πομφολυγώδεις κατηγορίας τοῦ Κ. Παπασλιώτου. Τὸ περὶ ἀπολλωνίου θρησκείας ζήτημα εἶναι ἀναντιῤῥήτως ἓν τῶν δυσχερεστέρων καὶ ποικιλοτέρων τῆς Ἑλληνικῆς μυθολογίας· ὁ υἱὸς τῆς κυανοπέπλου καὶ ηὐκόμου Λητοῦς διετέλεσεν ἀείποτε ἡ ἀξιαγαστοτέρα καὶ εὐγενεστέρα μορφὴ τῆς Ἑλληνικῆς θρησκείας, οὐχὶ μόνον ὡς Θεὸς τοῦ ἁγνισμοῦ καὶ τῆς καθαρότητος, οὐχὶ μόνον ὡς προφήτης τοῦ ὑψίστου Διὸς καὶ μεσίτης καὶ διάγγελος αὐτοῦ παρὰ τοῖς θνητοῖς, ἀλλ’ ὡς δοτὴρ καὶ πάροχος θρησκευτικοῦ τινος αἰσθήματος, ἀναζωπυρήσαντος καὶ διαυγάσαντος τὸν πολιτικὸν καὶ κοινωνικὸν βίον, καὶ συνεπάγοντος ἑκάστοτε καὶ ἑκασταχοῦ ἱστορικονομικὰ ἀποτελέσματα. Ἡ λατρεία τοῦ λυκηγενοῦς Ἀπόλλωνος δὲν ἀποτελεῖ μέρος πολυθεϊστικοῦ τινος συστήματος, οὐδὲ φέρει ἐν ἑαυτῇ τὸν προφανῆ χαρακτῆρα ἰδιάζοντός τινος θρησκευτικοῦ τύπου, ἢ εἰδικῆς λατρείας. Ἡ θρησκεία τοῦ Ἀπόλλωνος ἀπεκάρπωσεν ἐν τῇ ἀρχαιότητι τὴν αὐτὴν ἐκείνην ἀγαθοποιὸν ἐνέργειαν, οἵαν τολμῶ εἰπεῖν, καὶ ὁ χριστιανισμὸς ἀποκαρποῖ σήμερον· ὅπου δὲ εἰσῆλθεν ἡ λατρεία αὕτη, διέπλασε καὶ ἐμόρφωσε τὸν ἐθνικὸν βίον, διεσκέδασε τὴν ἐν τοῖς ἤθεσιν ἀπειροκαλίαν καὶ τὴν περὶ τὸ ζῆν τραχύτητα, διήγειρε τὴν καθίδρυσιν πολιτικῶν ὁμοσπονδιῶν καὶ ἀμφικτυονιῶν, καὶ ἐπήνεγκε πολιτικὴν εὐρυθμίαν καὶ εὐνομίαν καὶ ἠθικὴν διακόσμησιν καὶ πνευματικὴν προαγωγήν. Πρὸ τριάκοντα καὶ ἐπέκεινα ἐτῶν ὁ Κ. Μύλλερος, ὁ ἀθάνατος ἐκεῖνος (2) ἀρχαιογνώστης, ὁ ὑπὲρ πάντα ἄλλον φιλοκρινήσας καὶ ἐποπτεύσας τὰ ἄδυτα τῶν ἑλληνικῶν μυθευμάτων, ὁ πλουτίσας τὴν ἀρχαιολογικὴν ἐπιστήμην διὰ τῶν ἐξόχων αὐτοῦ συγγραφῶν, ἐξέδωκε τὸ περὶ Δωριέων πόνημα, δι’ οὗ ἐπειράθη μετὰ σπανίας ὄντως ἀγχινοίας, ἵνα ἀποδείξῃ, ὅτι οἱ Δωριεῖς μόνοι κατήρτησαν τὸν Ἑλληνικὸν βίον, ὅτι οἱ Δωριεῖς μόνοι ἐγέννησαν καὶ διέδωκαν τὴν ἀπολλώνιον λατρείαν, καὶ ὅτι, ἑνὶ λόγῳ, μόνη ἡ δωρικὴ φυλὴ ἐκέκτητο πᾶν ὅ,τι μέγα καὶ ἐξαίσιον ἐνυπῆρχεν ἐν τῷ ἀρχαίῳ Ἑλληνικῷ κόσμῳ. Οἱ Ἴωνες καὶ οἱ Ἀχαιοὶ ἦσαν, κατὰ τὸν Μύλλερον, ἄσημοι καὶ σκοτειναὶ φυλαί, ἄμοιροι σφρίγους, αὐτόχρημα σκιαὶ καὶ σχεδὸν εἰπεῖν ἀλαμπεῖς πλανῆται, λαμβάνουσαι τὸν αὐγασμόν των ἐκ τοῦ φωσφόρου καὶ πολυλαμποῦς ἐκείνου τῶν Δωριέων ἡλίου. Καὶ ὁμολογῶ μέν, ὅτι ὁ Μύλλερος ἠρεύνησε τὴν ἀρχαίαν Ἑλλάδα ὑπὸ ἐθνικωτάτην ἔποψιν καὶ δικαίως ἀπεσκυβάλισε τὰς κακοδοξίας τῶν θεωρούντων αὐτὴν ὡς παράρτημα τῆς Ἀνατολῆς καὶ ἀπόῤῥοιαν τοῦ Ἀσιατικοῦ πολιτισμοῦ· ἀλλὰ τὴν θεωρίαν τοῦ Μυλλέρου δὲν παραδέχομαι διὰ τὸν λόγον, ὅτι ὑπάρχει λίαν ἀπόλυτος. Καὶ πραγματικῶς ὁ Μύλλερος τοσοῦτον ἐλεπτοκόπησε καὶ ἐτεμάχισε τὸ Ἑλληνικὸν ἔθνος, τοσαύτην βαρύτητα ἀπέδωκεν εἰς τὴν μεγάλην ποικιλίαν τῶν Ἑλληνικῶν λατρειῶν(3) καὶ τοσοῦτον αὐτοτελεῖς ἀνέδειξε τὰς διαλεκτικὰς ἑτεροιώσεις, ἵνα δογματίσῃ(4) δι’ αὐτῶν τὴν ἀκανόνιστον τῆς γλώσσης κατασκευήν, ὥστε, μὰ τὴν ἀλήθειαν, οὐχὶ ἀσκόπως ἠδύνατό τις νὰ εἴπῃ, ὅτι ἡ Ἑλλὰς οὐδὲν ἄλλο ὑπῆρχε κατὰ τὸν ἀείμνηστον ἐκεῖνον ἄνδρα, εἰμὴ μῖγμα καὶ σύγκραμα ἑτερογενῶν καὶ πρὸς ἀλλήλας ἀσχέτων καὶ πολεμίων φυλῶν. Ἵνα ἐπαυξήσῃ δὲ τὴν σημασίαν τῶν Δωριέων, προσεπάθησε μετὰ θαυμασίας ταχυνοίας, ἵνα παραστήσῃ ὡς γέννημα αὐτῶν τὴν ἀπολλώνιον λατρείαν καὶ τὸν ἐκ τῆς διαδόσεως αὐτῆς ἀποῤῥέοντα πολιτισμόν, ὡσανεὶ οἱ τραχεῖς ἐκεῖνοι οἰκήτορες τῆς Δωρίδος ἐκέκτηντο θρησκευτικὴν γονιμότητα, ἀκμαίαν ἐπὶ τοσοῦτον, ὥστε νὰ παραγάγωσι μίαν θρησκείαν, ἥτις οὐδόλως καὶ οὐδαμῶς ἠδύνατο, ἵνα μορφωθῇ ὑπὸ μιᾶς καὶ μόνης φυλῆς. Πολλοὶ ἐκ τῶν περινουστέρων μαθητῶν τοῦ Μυλλέρου, ἐν οἷς ὁ περικλεὴς ἀρχαιολόγος καὶ ἱστορικὸς Ἐρνέστος Κούρτιος, καὶ ὁ τὰ παραπετάσματα τῆς Ἑλληνικῆς μυθολογίας διασχίσας Λ. Πρέλλερος, ἀπεφάνθησαν καὶ ἐν συγγραφαῖς καὶ ἐν δημοσίοις συλλόγοις κατὰ τοῦ ἐντέχνου τούτου μυθουργήματος τοῦ Μυλλέρου, καὶ ὁμολογουμένως οὐκ ὀλίγον συνέτεινον εἰς ἀποβολὴν τῆς σαθρᾶς ἐκείνης δοξασίας. Ἐν Ἑλλάδι ὁ Καθηγητὴς Κ. Παπαῤῥηγόπουλος διεννοήθη, « ἵνα καθαιρέσῃ τὸ λαμπρὸν μνημεῖον, ὅπερ ἤγειρεν ἡ φαντασία τοῦ Μυλλέρου» ἔχων πρὸς τοῦτο ἕνα «ἰσχυρὸν καὶ πολυμήχανον σύμμαχον.»

Ἀλλὰ φαίνεται, ὅτι ὁ Κ. Παπαῤῥηγόπουλος, καί τοι κρατερᾶς συμμαχίας εὐμοιρῶν, οὐδόλως ἠδυνήθη ν’ ἀνατρέψῃ τὸ φανταστικὸν δημιούργημα τοῦ μεγάλου ἀρχαιολόγου, διὰ τὸν λόγον, ὅτι ἐπειράθη ν’ ἀντιτάξῃ εἰς τὰς ἀπολύτους δοξασίας αὐτοῦ ἑτέρας ἀντιστρόφως ἀπολύτους. Καὶ τῳόντι ὁ Κ. Παπαῤῥηγόπουλος, ἀξιώσας, ὅτι δὲν ὑπῆρχε καθόλου δωρικὸν θρήσκευμα, παρέγνω τὴν κυριωτέραν ἀρχὴν τῆς Ἑλληνικῆς πολυθεΐας, ἥτις ἦν ἐν γένει τοπικὴ καὶ ἐξηρτᾶτο ὁπωσοῦν ἐκ τοῦ φυσικοῦ σχηματισμοῦ τῆς χώρας(5). Καὶ ὁ μὲν Μύλλερος διῄρεσε τὴν πολυθεΐαν ταύτην εἰς ἀναριθμήτους καὶ αὐτοτελεστάτας θεότητας, καὶ εἰς ἀσχέτους, οὕτως εἰπεῖν, μονοθεϊσμούς, ὁ δὲ Κ. Παπαῤῥηγόπουλος, συμπτήσσων καὶ πολιούχους καὶ ὁμογνίους θεούς, ἥρμοσεν ὁμοῦ ὅλας τὰς ἐπιτοπίους λατρείας, ὧν ἑκάστη ὑπήγετο εἰς εἰδικήν τινα (καὶ οὐχὶ αὐτοτελῆ ὡς διατείνεται ὁ Μύλλερος) θεοκρατικὴν καὶ ἱεραρχικὴν τάξιν, καὶ παρέθηκεν ἡμῖν ἀφόρητόν τινα θρησκευτικὴν ὁλομέρειαν. Τοιουτοτρόπως ἑκάτεροι, ἤτοι ὁ μὲν διὰ τῆς ἀναλύσεως, ὁ δὲ διὰ γεγραμμένων ὁρίων […]. Ἂς ἴδωμεν ἐν τούτοις, ὁποία ἐστὶν ἡ περὶ τῆς ἀπολλωνίου λατρείας θεωρία τοῦ Μυλλέρου.

Τὴν λατρείαν τοῦ Ἀπόλλωνος διαμερίζει ὁ Γερμανὸς ἀρχαιολόγος εἰς τρεῖς περιόδους. Κατὰ τὴν πρώτην περίοδον, περιλαμβάνουσαν τὰς ἀρχαιοτάτας μεταναστεύσεις τοῦ δωρικοῦ φύλου, ἡ ἀπολλώνιος λατρεία, βλαστήσασα, ὡς θεὸς ἐκ μηχανῆς ἐκ τῆς περὶ τὸν Ὄλυμπον χώρας, τῆς παλαιτάτης τῶν Δωριέων κοιτίδος, ἀφ’ ἑνὸς μὲν διεδόθη ὑπὸ θρησκευτικῶν θεωριῶν μέχρι Δελφῶν, ἔνθα καθιδρύεται ἀπολλώνιον καθίδρυμα, ἀφ’ ἑτέρου δὲ ναυσιφόρητος ἐκομίσθη εἰς τὰ βορεινὰ τῆς Κρήτης παράλια, ἐξαιρέτως εἰς τὴν Κνωσὸν καὶ ἐκεῖθεν εἰς Δῆλον. Ἡ δευτέρα περίοδος περιλαμβάνει τὴν Μινώϊον λεγομένην θαλασσοκρατίαν, ἐφ’ ἧς τὰ παράλια τῆς Ἑλλάδος καὶ τῆς Ἐλάσσονος Ἀσίας ἐπλημμύρησαν ἀπολλωνίων ναῶν καὶ μειλικτηρίων ἱερῶν. Ἐπὶ τέλους ἡ τρίτη περίοδος ἀποτελεῖ τὴν καθαρῶς Δωρικήν, προκύψασαν ἐκ τῆς εἰς Πελοπόννησον εἰσβολῆς. Οὐδὲν τῳότι ὑπάρχει μυθολόγημα, τεχνικώτερον τῆς περὶ γεννήσεως καὶ διαδόσεως τοῦ Ἀπόλλωνος πραγματείας τοῦ Μυλλέρου, ἣν ὁ Κ. Πρέλλερος εὐστοχώτατα Hyhothesen Gebaüde (ὑποθετικὸν δημιούργημα) ἀπεκάλεσε. Ἀποβαλὼν τὴν μαρτυρίαν τοῦ Μυρσίλου, καθ’ ἣν ὁ Ἀπόλλων ἐπεχωρίαζε τοῖς ἐν Ἀρκαδίᾳ Πελασγοῖς, ἀποβαλὼν τὴν ἐκ Λυκίας καταγωγὴν αὐτοῦ, ἣν ἐμμέσως ὑπαινίττεται ὁ Ἡρόδοτος, ὁ Μύλλερος παρέστησε τὴν ἀπολλώνιον θρησκείαν ὡς γέννημα καὶ κτῆμα τῶν Δωριέων τοῦ Ὀλύμπου καὶ τῆς Ὄσσης, ἐρειδόμενος κατὰ τοῦτο εἰς τὴν προσωπικὴν αὐτοῦ γνώμην καὶ οὐδεμίαν ἰσχυρὰν καὶ βάσιμον μαρτυρίαν εἰς ὑποστήριξιν αὐτῆς ἐπαγόμενος· διότι, ἀληθῶς εἰπεῖν, ἡ μυθικὴ γενεαλογία, ἡ τὸν φύλαρχον Δῶρον υἱὸν τοῦ Ἀπόλλωνος προσονομάζουσα, ἀποκύημα οὖσα εἰκονικῆς ἐκφράσεως, οἷαι ἀπαντῶνται συνεχῶς ἐν τῇ παναρχαίᾳ Ἑλληνικῇ ἱερολογίᾳ (καὶ μήπως ὁ Δελφὸς δὲν λέγεται καὶ αὐτὸς υἱὸς τοῦ Ἀπόλλωνος!) κατ’ οὐδὲν ἐπιῤῥωνύει τὴν μέχρι δόγματος διατετυπωμένην ἀπόφασιν τοῦ περικλεοῦς ἀρχαιολόγου. Ὁ Ἀπόλλων οὐδόλως ὑπῆρχε δωματίτης Θεὸς τῶν Δωριέων, διότι οὐδὲν περὶ τοῦ τοιούτου πράγματος διεσώθη εἰς τοὺς μύθους καὶ τὰς παραδόσεις τῆς δωρικῆς φυλῆς· ὁ Πίνδαρος, ὁ ἕλκων τὴν καταγωγὴν ἐξ Ἀπολλωνίου γένους καὶ ὁ ἐκθειάζων τοσοῦτον ὑπερφιάλως τὴν δόξαν καὶ τὸ μεγαλεῖον τῶν Δωριέων, τὴν Δῆλον καὶ οὐχὶ τὰ Θετταλικὰ Τέμπη ὁρίζει ὡς γενέτειραν γῆν τοῦ Ἀπόλλωνος. καὶ τοὺς Ὑπερβορείους, οὐχὶ δὲ τοὺς Δωριεῖς θεωρεῖ ὡς μυσταγωγοὺς καὶ θεράποντας αὐτοῦ (Ὀλυμπ. 3. 16)· καὶ πραγματικῶς παρὰ τοῖς Ὑπερβορείοις θεμιστεύει ὁ υἱὸς τῆς Λητοῦς ἐφ’ ἓν ὅλον ἔτος.(6)

Μετὰ τὴν ἐν κόλποις τῶν Δωριέων γένεσιν τοῦ Ἀπόλλωνος ἐπέρχεται προδήλως καὶ ἡ παρὰ τῶν γενεσιουργῶν διάδοσίς του. Οἱ Δελφοὶ ἀπετέλεσαν τὸν κυριώτερον πυρῆνα τῆς διαδόσεως ταύτης. Ὁ Μύλλερος νομίζει,(7) ὅτι ἡ εἰς Δελφοὺς εἰσαγωγὴ τῆς λατρείας ἐκείνης συμπίπτει πρὸς τοὺς χρόνους ἐκείνους, καθ’ οὓς ἡ δωρικὴ φυλὴ μετῴκησεν ἐκ τῆς Ἑστιαιώτιδος εἰς τὸν Παρνασσόν, περὶ τὸν χῶρον τὸν ἄνω τῶν Δελφῶν. Τὴν γνώμην ταύτην ὁ Μύλλερος ἠγωνίσθη, ἵνα συμβιβάσῃ πρὸς τὴν κατὰ τὸν Ὁμηρικὸν ὕμνον ἐπικρατοῦσαν παράδοσιν, ὅτι Κρῆτες ἄνδρες, [..] ἐκ τῆς Κνωσοῦ καὶ ὑπὸ τοῦ Δελφινίου Ἀπόλλωνος ὁδηγούμενοι, ἀπέβησαν εἰς τὴν παραλίαν τοῦ Κρισαίου κόλπου καὶ καθίδρυσαν τὴν δελφικὴν λατρείαν (διακόσια ἔτη πρὸ τῆς καθόδου τῶν Ἡρακλειδῶν) αὐτοὶ οἱ ἴδιοι θείᾳ βουλῇ ὀργιῶνες καὶ θεράποντες τοῦ ἐν Πυθοῖ ἱεροῦ προχειρισθέντες.

Οὐδεμίαν ἔχω πρόθεσιν, ἵνα διαφιλονεικήσω τὴν θρησκευτικὴν ἐπήρειαν τῶν ἐν Δελφοῖς Κρητῶν, ἐπήρειαν ἄλλως τε ἀποδεδειγμένην· οὐδὲ παραδέχομαι, ὅτι ἡ ἐν Δελφοῖς λατρεία προῆλθεν ἐκ τῆς Συρίας, τοῦθ’ ὅπερ ὁ Λύγκερος φαίνεται τεκμαιρόμενος (8) ἐκ τοῦ ἐν τῷ ἱερῷ κειμένου κωνοειδοῦς λίθου, ἐφ’ οὗ ἔῤῥεε τὸ αἷμα τῶν χρηστηρίων· ἀλλ’ ὅτι οἱ εἰς Κρῖσαν ἀποβάντες Κνώσιοι ἦσαν Δωριεῖς, ὁμαίμονες τῶν ἐν Ὀλύμπῳ, τοῦτο, νομίζω, εἶναι δυσπαράδεκτον, εἶναι αὐτόχρημα μῦθος, πηγάζων φυσικῷ τῷ λόγῳ ἐκ τῆς περὶ τῶν ἐν Κρήτῃ Δωριέων δοξοποιίας τοῦ Μυλλέρου, ὅστις, βασιζόμενος ἐπὶ χωρίου τινὸς τῆς Ὀδυσσείας, ἀναφέροντος ἁπλῶς Δωριεῖς ἐν Κρήτῃ, καὶ ἐπὶ τῆς ὁμοιότητος τῆς Θετταλοδελφικῆς καὶ Κρητικῆς λατρείας, ἅμα δὲ ἐπὶ τῶν μύθων τῆς Κνωσοῦ καὶ τῶν Δελφῶν, ἀπεφήνατο, κατὰ τὸ μύθευμα τοῦ Ἄνδρωνος, ὅτι στῖφός τι τῶν ἐν Ὀλύμπῳ Δωριέων ἀπῴκησεν ὑπό τινα Τέκταφον, πάππον τοῦ Μίνωος, εἰς τὴν Κρήτην, καὶ εἰσήγαγεν ἐκεῖ, οὐχὶ μόνον τὴν ἀπολλώνιον λατρείαν, ἀλλὰ καὶ δωρικὰ ἔθιμα καὶ δωρικοὺς θεσμοὺς καί, συνελόντι εἰπεῖν, πᾶν ὅ,τι ἐκέκτηντο οἱ τῶν Τεμπῶν οἰκήτορες.

Τὸ ἐπινόημα τοῦ Μυλλέρου εἶναι ἄλλως τε καὶ κατὰ τοῦτο ἀξιοσημείωτον, ὅτι παρίστησιν ἡμῖν τοὺς Δωριεῖς ὡς ἄλλους Νορμανδοὺς τῶν μυθικῶν χρόνων, ἐγκρατεῖς, ὡς ἐκ θαύματος τῆς ναυτιλίας καὶ ναυστολοῦντες οὐχὶ ἐπὶ τῶν προομηρικῶν, ἀλλ’ ἐπὶ τῶν προμινωίων αὐτῶν χρόνων(9). Ἀλλὰ πῶς ὁ Ὅμηρος, ὁ μνείαν ποιούμενος τῆς Ἠγαθέης Πυθοῦς, καὶ τῆς Δήλου καὶ τῶν ἐν τῇ Θρακικῇ Χερσονήσῳ πολυαρίθμων ἀπολλωνίων ναῶν, δὲν ἀνέφερε κἄν, ὅτι οἱ ἐν Ὀλύμπῳ ἢ ἐν Κρήτῃ Δωριεῖς διέδωκαν τὴν ἐπὶ τῶν ἡμερῶν του τοσοῦτον γενικὴν ταύτην λατρείαν; Ἀποδώσωμεν ὅμως δικαιοσύνην εἰς τὸν Ὀτοφρεῖδον Μύλλερον, καθὸ εὐσκόπως ἐκλέξαντα τὴν Κρήτην ὡς κέντρον, ἀφ’ οὗ διεδόθη ἀκτινηδὸν εἰς τὰ δυτικὰ παράλια τῆς Ἀσίας καὶ εἰς τὴν Ἑλλάδα ἡ λατρεία καὶ ὁ πολιτισμὸς τοῦ Ἀπόλλωνος. Διότι ὁμολογουμένως, ἂν δὲν ἐφαντάζετο τὴν εἰς Κρήτην ἀποίκησιν τῶν Δωριέων καὶ τοῦ Ἀπόλλωνος, οὐδὲ ποσῶς ἐδύνατο ν’ ἀποδείξῃ, τὸν ἀρχικὸν τῆς θρησκείας ταύτης δωρισμόν. Ὁ Γερμανὸς ἀρχαιολόγος κατενόησεν εὐκόλως, ὅτι ἡ Κρήτη, ἀποτελοῦσα φυσικώτατον μεταξὺ Εὐρώπης καὶ Ἀσίας γεφύρωμα, ἐτύγχανεν ὑπὲρ πᾶσαν ἄλλην νῆσον ἢ ἤπειρον ἐπιτηδεία, ἵνα χρησιμεύσῃ ὡς ὁρμητήριον ἱερῶν ἀποικιῶν καὶ ἀπολλωνίων θεωριῶν. Ἀλλ’ εἶναι ἆρά γε βέβαιον, ὅτι οἱ Δωριεῖς τῆς Κρήτης συνέστησαν τὰ ἐν Λυκίᾳ, Μιλήτῳ, Κλάρῳ, Τροίᾳ κλπ. ἱερά; Ὁ Μύλλερος ἐπειράθη ν’ ἀποδείξῃ τοῦτο διὰ τεχνικωτάτων μέν, ἀλλ’ οὐσιωδῶς πεπλανημένων τεκμηρίων, διότι ὅλοι σχεδὸν οἱ ἐμβριθέστεροι ἀρχαιολόγοι συμφωνοῦσι κατὰ τοῦτο, ὅτι ἡ λατρεία τοῦ Ἀπόλλωνος δὲν ἐκομίσθη εἰς τὴν Ἐλάσσονα Ἀσίαν ὑπὸ τῶν Δωριέων τῆς Κρήτης, ἀλλ’ ἤνθει καὶ ἔθαλλεν ἐκεῖ, ἐλευθέρα πάσης δωρικῆς ἢ Ἑλληνικῆς ἐπηρείας, κεκανονισμένη κατ’ ἰδίαν τινὰ ἱεραρχικὴν τάξιν καὶ ἐπιχέουσα τὴν λαμπηδόνα τοῦ πολιτισμοῦ· ἤνθει πρὸ τῆς καθόδου τῶν Ἡρακλειδῶν καὶ πρὸ τῆς Ἰωνικῆς μεταναστάσεως, ὡς λ. χ. τὸ ἐν Διδύμοις πολύκροτον ἱερόν, ὅπερ κατὰ τὸν Παυσανίαν(10) ἦν ἀρχαιότερον τῆς τῶν Ἰώνων ἐποικήσεως. Δυσὶν λοιπὸν τὸ ἕτερον ὤφειλεν, ἵνα πράξῃ ὁ Μύλλερος· ἢ νὰ ἀξιώσῃ τὰ τεμένη ταῦτα θεμελιωθέντα ἐπὶ τῶν μινωίων χρόνων, ἢ ν’ ἀναιρέσῃ τὴν ἐκ τῶν Δωριέων ἀρχὴν τῆς ἀπολλωνίου λατρείας καὶ νὰ ὁμολογήσῃ, ὡς προγενεστέραν αὐτῆς τὴν ἐν τῇ Ἐλάσσονι Ἀσίᾳ· ἐννοεῖται, ὅτι προέκρινε τὸ πρῶτον καὶ ἠναγκάσθη, κατὰ φυσικὴν συνέπειαν, ὅπως σχηματίσῃ τὴν δευτέραν περίοδον τοῦ θέματός του.

Εἶπον ἀνωτέρω, ὅτι ἡ τρίτη περίοδος τῆς τοῦ Μυλλέρου πραγματείας περιλαμβάνει τὴν καθαρὰν δωρικήν, καθ’ ἣν οἱ Δωριεῖς ἀναδείκνυνται οἱ κυριώτεροι διαδόται καὶ λάτρεις τῆς ἀπολλωνίου καὶ ἐξαιρέτως τῆς δελφικῆς λατρείας. Ὁ Κ. Παπασλιώτης ὑπέλαβεν, ὅτι ἐγώ, ἀποσκορακίζων τὸν δωρισμὸν τοῦ Ἀπόλλωνος, ἐννόουν δῆθεν, ὅτι οἱ Δωριεῖς οὐδὲ τὸ παράπαν ἐλάτρευον αὐτόν. Ἀλλὰ τὸ πρᾶγμα δὲν ἔχει οὕτως· ἠρνήθην μόνον, ὅτι οἱ Δωριεῖς ἐγενεσιούργησαν καὶ διέδωκαν ἢ καὶ ἐλάτρευον αὐτὸν πλειότερον πάσης ἄλλης φυλῆς, καὶ εἰς ὑποστήριξιν τοῦ γνωμοδοτήματος ἐπεκλήθην τὴν μαρτυρίαν τοῦ Ἐρνέστου Κουρτίου καὶ τοῦ Λουδοβίκου Πρελλέρου. Εἶναι βέβαιον, ὅτι τὸ ἐν Δελφοῖς ἱερόν, ὅπερ ὑπῆρξε κατ’ ἀρχὰς ἁπλοῦν Κρισαϊκὸν τέμενος, ἐκτήσατο ὁπωσοῦν σημασίαν τινά, ἀφότου οἱ Δωριεῖς μετοικήσαντες εἰς τὴν περὶ τὸν Παρνασσὸν χώραν, συνέστησαν πυθίας ἀμφικτυονίας μετὰ τῶν ἄλλων βορεινῶν φυλῶν καὶ ἔτεμον τὴν ὁδὸν τῆς ἐθνικῆς συμπτήξεως καὶ ἑνότητος. Ἀλλ’ εἶναι ἐπίσης ἀναντίῤῥητον, ὅτι ἡ ἀνεξαρτησία καὶ πλήρης

σημασία τοῦ ἐν Δελφοῖς χρηστηρίου ὀφείλεται οὐχὶ εἰς τοὺς Δωριεῖς μόνους, ἀλλ’ εἰς τὰς δώδεκα φυλάς, τὰς τελοῦσας τὴν δελφικὴν ἀμφικτυονίαν, τοσούτῳ μᾶλλον, ὅσῳ τὰ δωρικὰ Κράτη δὲν εἰσῆλθον εἰς τὸν χορὸν τῶν ἀμφικτυονίδων πόλεων, εἰμὴ κατὰ τὴν ἑβδόμην ἑκατονταετηρίδα(11). Τὸ ἐν Δελφοῖς ἱερὸν ἦν ἡ ἑστία καὶ ὁ ὀμφαλὸς οὐχὶ τῶν Δωριέων, ἀλλὰ τῶν Πανελλήνων· ἐν Δελφοῖς, οἱ Δωριεῖς, οἱ Ἴωνες, οἱ Βοιωτοὶ κτλ. παρίσταντο ὡς Ἕλληνες καὶ οὐχὶ ὡς μέλη φυλῆς,(12) ἐκ τοῦ κοινοῦ δ’ ἐκείνου συνεδρίου παρήχθη, κατὰ τὴν ὀρθὴν παρατήρησιν τοῦ Ὑλλεμάνου, τὸ κοινὸν τῶν Ἑλλήνων ὄνομα.

Ὁ Πυθαεὺς ἦν οὐχὶ δωρική, ἀλλὰ πανελλήνιος θεότης – Nationalgottheit(13). Τὸν Πύθιον Ἀπόλλωνα ἐλάτρευον οἱ Ἴωνες μετὰ τοσαύτης θερμουργίας μεθ’ ὅσης καὶ οἱ Δωριεῖς· καὶ ἂν ἐν Σπάρτῃ ἵστατο ὁ Πυθαεὺς ἐπὶ τῆς ἀγορᾶς, μετὰ τῆς Ἀρτέμιδος καὶ τῆς Λητοῦς, καὶ ἐν Ἀθήναις ἐπίσης ἵστατο Πύθιον ἱερόν, μεταξὺ τῶν ναῶν τοῦ Ὀλυμπίου Διὸς καὶ τῆς Ἀθηνᾶς(14). Ὁ Κ. Παπασλιώτης διατείνεται, ὅτι ὁ Πυθαεὺς διεδόθη κατ’ ἐξοχὴν καὶ ἐλατρεύετο ὡς ἀρχηγέτης καὶ δωματίτης παρὰ τῶν Δωριέων. Ἀλλ’ ἐρωτῶ τὸν Κ. Παπασλιώτην· διατὶ ὁ Δημοσθένης ἀποκαλεῖ τὸν Πυθέα πατρῷον τῇ πόλει; Διατὶ ὁ Σωκράτης προσονομάζει τὸ ἐν Δελφοῖς Ἀπόλλωνα πατρῷον ἐξηγητὴν(15); διατὶ ὁ παρὰ Στράβωνι Ἔφορος λέγει τὸν Ἀπόλλωνα ἐξ Ἀθηνῶν ὁρμηθέντα ἐπὶ Δελφοὺς (16) καὶ ταύτην ἱέναι τὴν ὁδὸν ἥ νῦν Ἀθηναῖοι πέμπουσι; Μήπως τὸν Δήλιον Ἀπόλλωνα διεδέχθη ὀψιαίτερον, ὡς πατρῷος, ὁ δωματίτης τῶν Δωριέων Πυθαεύς;

Ἅπαντες σχεδὸν οἱ νεώτεροι καὶ ὀνομαστότεροι φιλόλογοι, ἐξαιρουμένου ἴσως τοῦ Κ. Βερνχάρδου καὶ τοῦ ἐν Γοτίγγῃ Ε. Δ. Μυλλέρου, (ἐξ ὧν ὁ δεύτερος εἰς τὸ περὶ μυθολογίας τῶν ἑλληνικῶν φυλῶν πόνημά του ἀνεδείχθη ὑπέρμαχος τοῦ φερωνύμου του) ἀπέβαλον κατὰ τὸ μᾶλλον ἢ ἧττον ὁλοσχερῶς τὴν περὶ ἀπολλωνίου λατρείας μυθοπλαστίαν τοῦ Μυλλέρου, καὶ τοῦτο μάλιστα εἶναι θαυμασμοῦ ἄξιον, ὅτι οἱ ἐξοχώτεροι τῶν μαθητῶν τοῦ μεγάλου τῆς Γοτίγγης ἀρχαιολόγου, ὡς ὁ Κούρτιος, Πρέλλερος καὶ Σχένβορν, ἔδωκαν πρῶτοι τὸ σύνθημα τῆς ἐφόδου καὶ ἀνηλεῶς κατερείπωσαν τὸ πάμμεγα τοῦ διδασκάλου των τεχνούργημα. Ἀντὶ νὰ καθομολογήσῃ τὴν τρανὴν καὶ αὐτόδηλον ταύτην ἀλήθειαν, ὁ Κ. Παπασλιώτης, λέγει παραδόξως, ὅτι ὅ,τε Κούρτιος καὶ ὁ Πρέλλερος συμμερίζονται κατ’ οὐσίαν τὸ περὶ ἀπολλωνίου λατρείας ἱστόρημα τοῦ Μυλλέρου, καὶ ἐπὶ τούτῳ ὁ Κ. Παπασλιώτης μὲ προσκαλεῖ, ἵνα «δείξω βιβλίον τι, ἐν ᾧ δὲν εἶναι ἀποδεδεγμέναι αἱ κύριαι γνῶμαι τοῦ Μυλλέρου». Τὴν πρόκλησίν σου, Κ. Παπασλιώτα, ἀσμενέστατα ἀποδεχόμενος, ἔρχομαι ἵνα καταδείξω δι’ ἐπισήμων ἐπιστολῶν καὶ σχεδὸν ψηλαφητῶς τὴν πλάνην σου, ἥτις ἔσται τόσῳ μᾶλλον ὀδυνηρά, ὅσῳ τυγχάνει αὕτη ἐξελεγχομένη ὑπὸ ἀνθρώπου, ὃν σύ, τῆς εὐμουσίας τὸ ἄγαλμα καὶ τῆς αὐτοσεμνότητος τὸ ἐκμαγεῖον, ἐξύβρισας ὡς ἄκριτον, θρασὺν καὶ φαυλόβιον νεανίσκον(17)

Τί φρονεῖ ὁ περιφανὴς Κούρτιος περὶ τῆς γενέσεως καὶ διαδόσεως ἐν γένει τῆς ἀπολλωνίου λατρείας; Ὁριστικῶς κατὰ τοῦ Μυλλέρου ἀντεπεξερχόμενος, ὁ διάσημος τῆς Πελοποννήσου συγγραφεύς, ἀποδεικνύει, διὰ καλῶς βεβουλευμένων τεκτηρίων, ὅτι οἱ Ἴωνες διέδωκαν καὶ διέπλασαν τὴν θρησκείαν καὶ τὸν πολιτισμὸν τοῦ Ἀπόλλωνος. Οἱ Ἴωνες, ἀποσπώμενοι πρὸ τῶν τρωϊκῶν ἐκ τοῦ μεγάλου ἑλληνοφρυγικοῦ ἔθνους, οὗτινος ἀρχαιοτάτη κοιτὶς ὑπῆρξε τὸ πρὸς βοῤῥᾶν ὑπὸ τοῦ Σαγγαρίου καὶ πρὸς νότον ὑπὸ τοῦ Μαιάνδρου διαβρεχόμενον ὀροπέδιον, καὶ σχηματίζοντες τὸν ἕτερον κλάδον τῶν εἰς

Θρᾴκην καὶ βορεινὴν Ἑλλάδα ἀποικησάντων ὁμοφύλων των, κατέρχονται ἐκ τῆς ὑψιπέδου γῆς τῆς Φρυγίας εἰς τὰς διαγελώσας κοιλάδας καὶ ἀκτὰς τῆς μεταξὺ Αἰολίδος καὶ Καρίας χώρας, καί, τῆς ναυτιλίας ἐγκρατεῖς γινόμενοι, ἀπελαύνουσι κατὰ μικρὸν τοὺς Φοίνικας καὶ θαλασσοκρατοῦσιν ἐπὶ πᾶσαν σχεδὸν ττην Μεσόγειον, ἀπὸ τῶν στομίων τοῦ Νείλου μέχρι τοῦ Εὐξείνου ναυστολοῦντες. Οἱ Ἴωνες κατέπλευσαν ὡσαύτως εἰς τὴν ἀνατολικὴν παραλίαν τῆς Ἑλλάδος καὶ κυρίως περὶ τὸν Παγασητικὸν κόλπον καὶ τὰς ἐκβολὰς τοῦ θετταλικοῦ Πηνειοῦ, κομίζοντες ἐκεῖ, πρὸ τῆς θετταλικῆς μεταναστάσεως, τὴν ἰδιάζουσαν αὐτοῖς λατρείαν, ἐγείροντες πανταχοῦ ἀπολλώνια τεμένη καὶ

μυσταγωγοῦντες εἰς τὴν νέαν θρησκείαν τὰς τραχείας καὶ συνεχῶς πρὸς ἀλλήλας μαχομένας φυλάς· καὶ τότε δὴ οἱ περὶ τὸ Πήλιον Μάγνητες, καὶ οἱ μεταξὺ τῆς Οἴτης καὶ τοῦ Ὄθρυος Ἀχαιοὶ καὶ ἀκολούθως οἱ τοῦ Ὀλύμπου Δωριεῖς, προσῳκειώθησαν τὴν ἐπείσακτον ἀλλ’ ἀγαθοποιὸν καὶ ὀνησιφόρον τῶν Ἰώνων θρησκείαν, καὶ ἔστησαν ἱερὰ καὶ ἐτέλουν θυσιάσματα εἰς τὸν νεήλυδα Θεὸν(18). Κατὰ τὸν Κούρτιον λοιπὸν (καὶ τοῦ Κουρτίου τὴν διδασκαλίαν πληρέστατα συμμερίζονται) οἱ Ἴωνες ἢ μᾶλλον εἰπεῖν αἱ ἐν τῇ Ἐλάσσονι Ἀσίᾳ κατὰ τοὺς παναρχαιοτάτους χρόνους ἀνεπτυγμέναι καὶ πεπολιτισμέναι φυλαὶ διέδωκαν εἰς τὴν Ἑλλάδα τὴν λατρείαν τοῦ Ἀπόλλωνος, αὐτοὶ καὶ οὐχὶ οἱ Δωριεῖς τοῦ Μυλλέρου ἀναφανέντος ἀληθεῖς διαδόται καὶ κυριώτατοι λάτρεις τοῦ Ἀπόλλωνος.

Ἐπείσθης ἆρά γε, Κ. Παπασλιώτα, ὅτι ὁ Ἐρνέστος Κούρτιος ἑτεροφρονεῖ ἐκ διαμέτρου πρὸς τὸν Μύλλερον, ἢ ἐπιμένεις διατεινόμενος, ὅτι συμφωνεῖ κατ’ οὐσίαν πρὸς αὐτὸν καὶ ὅτι δὲν ἀνεῖλε τὸν δωρισμὸν τῆς ἀπολλωνίου λατρείας; Ἀλλὰ μήπως ἐγὼ διέστρεψα τὸ τοσοῦτον εὐκρινῶς διατυπωθὲν δόξασμα τοῦ Κουρτίου; Αἴ! τίς παρενόησε λοιπὸν ὑμᾶς, ἑλληνικώτατε Κούρτιε, ἐγὼ ἢ ὁ ἐναντίος μου; ἰδοὺ ἡ ἀπάντησις.

Ἐν ΓΟΤΙΓΓΗ 6/18 Ἰανουαρίου 1858.

«………………Ἀληθῶς ἔχετε ΠΛΗΡΕΣ ΔΙΚΑΙΟΝ ἀποδίδοντες εἰς ἐμὲ γνώμην ἐναντίαν τῇ τοῦ Μυλλέρου. Ὁ Μύλλερος, ὡς εἶπον καὶ ἐν τοῖς Ἐπιμηνίοις Ὑπομνήμασι τῆς ἐν Βερολίνῳ Β. Ἀκαδημίας τῶν Ἐπιστημῶν (ἔτει 1855 σελ. 424) τοσοῦτον ὑπερφιάλως διεκόσμησε τοὺς Δωριεῖς, ἐπὶ βλάβῃ τῶν ἄλλων φυλῶν, καὶ τοσοῦτον τολμηρῶς καὶ πεποιθότως ἔθηκεν αὐτοὺς ἐν τῷ μέσῳ τῆς ἑλληνικῆς ἱστορίας, ὥστε πολὺς χρόνος ἐδέησε νὰ παρέλθῃ μεχρισοῦ ἡ ὑπὸ τοῦ πνεύματός του δεσποζομένη ἐπιστήμη ἀπαλλαχθῇ τοῦ Δωρισμοῦ ἐκείνου. Ἀλλ’ ἡ ἀντιλογία μου ὑπῆρξε πρὸ πάντων ἀρνητική.

Ἀκολούθως δ’ ἐπειράθην, ἐναντίον τοῦ Μυλλέρου, νὰ παραστήσω τοὺς ἐν Ἀσίᾳ Ἕλληνας, εἰς οὓς ἀνήκουσιν ὡς ἐκ τῆς καταγωγῆς των οἱ μεταγενέστεροι Ἴωνες, ὡς τοὺς κυρίους κομιστὰς τῆς ἀπολλωνίου θρησκείας καὶ τοῦ ἐξ αὐτῆς ἀποῤῥέοντος πολιτισμοῦ· ἀλλὰ πόῤῥω ἀπέχω τοῦ πιστεῦσαι, ὅτι ἠδυνήθην νὰ καταδείξω τὴν ἀληθῆ ῥίζαν καὶ ἑστίαν τῆς ἀπολλωνίου λατρείας, διότι περὶ τούτου ὀφείλει νὰ κρίνῃ τις μετὰ μεγάλης περισκέψεως, ἐνόσῳ μάλιστα ὑπάρχουσιν ἐπὶ τοσοῦτον ἀσαφεῖς πρὸς ἀλλήλας αἱ σχέσεις τῶν Λυκίων, Κρητῶν, Τρώων καὶ Ἰώνων. Καὶ ὁμολογῶ μέν, ὅτι κατενοήσατε σαφῶς καὶ ὀρθῶς τὴν περὶ ἀπολλωνίου λατρείας δόξαν μου· ὀφείλω ὅμως ἵνα παρακαλέσω ὑμᾶς, ὅπως μὴ ἐκλάβητε τὸ θετικὸν μέρος τῆς γνώμης μου ὡς σταθερόν τι δόγμα· λάβετε ἰδίως πρόνοιαν νὰ μὴ παραστήσητε πολὺ τὸν Ἀπόλλωνα ὡς ὄντα κτῆμα μιᾶς φυλῆς. Πρὸ πάντων δὲ παρακαλῶ ὑμᾶς νὰ μὴ δίδητε εἰς τὸ ζήτημα τοῦτο, τὸ ἐν τοῖς μυστηριωδεστάτοις τῆς ἑλληνικῆς ἀρχαιότητος, κομματικὴν τροπὴν καὶ ἐμπαθῆ τάσιν, διότι διὰ τῆς ἠρεμαίας καὶ περιεσκεμμένης ἐξερευνήσεως ἐπιτυγχάνεται κατὰ μικρὸν μεγαλητέρα τις σαφήνεια(19). Ὅτι ὁ Ἀπόλλων οὐδόλως ὑπῆρχε δωματίτης Θεὸς τῶν Δωριέων, ὅτι τὰ κυριώτερα ζώπυρα τῆς λατρείας ταύτης πρέπει ν’ ἀναζητηθῶσιν ἐν τῇ Ἐλάσσονι Ἀσίᾳ καὶ ὅτι ἡ διάδοσις αὐτῆς ἐγένετο πρῶτον διὰ θαλάσσης καὶ ἔπειτα διὰ ξηρᾶς – περὶ τούτου συμφωνοῦσι, νομίζω, οἱ ἐμβριθέστεροι τῶν ἀρχαιολόγων· καὶ ὁ Οὐέλκερος αὐτὸς παραδέχεται κατ’ οὐσίαν τοῦτο, καίτοι εἰσέτι ὑπολαμβάνει ἐνυπάρχον

λίαν μέγα τι μεσότοιχον μεταξὺ Εὐρώπης καὶ Ἀσίας…………….

ΕΡΝΕΣΤΟΣ ΚΟΥΡΤΙΟΣ.

Μετὰ τὴν παράθεσιν τῆς ἐπιστολῆς ταύτης, τῆς τοσοῦτον ὑπὸ ἀρχαιολογικὴν ὅσον καὶ ὑπὸ ἠθικὴν ἔποψιν ἀξιοσημειώτου, ὁ ἀξιότιμος Κ. Παπασλιώτης δὲν θέλει ἐρωτήσει πλέον, ὡς ἐλπίζω, ἂν «ἀποκλίνῃ που ἀπὸ τοῦ Μυλλέρου ὁ Κούρτιος ἐν τῷ ἄρτι ἐκδοθέντι α΄ τόμῳ τῇ ἱστορίας του», ἀλλ’ ἴσως τὴν αὐτοαλήθειαν ὁμολογῶν μοὶ ἀπαντήσῃ, ὅτι παρενόησε μὲν τὸν Κούρτιον, ἐνόησε δὲ κάλλιστα τὸν Πρέλλερον. Ἴδωμεν λοιπὸν τι δοξάζει περὶ τῆς ἀπολλωνίου λατρείας καὶ ὁ κλεινὸς αὐλικὸς συμβουλος τοῦ Βαϊμάρ, πρὸς ὃν ἐγὼ ὀφείλω οὐκ ὀλίγην εὐγνωμοσύνην. Ὁ Κ. Πρέλλερος διαιρεῖ αὐτὴν εἰς τρεῖς τάξεις·

α΄) εἰς τὴν τῶν προελληνικῶν χρόνων, καθ’ οὓς ὁ Ἀπόλλων διεδόθη εἰς τὴν Μικρὰν Ἀσίαν καὶ τὰς νήσους τοῦ Αἰγαίου·

 β΄) εἰς τὴν ἀττικοϊωνικὴν κέντρον ἔχουσαν τὴν Δῆλον,

 καὶ γ΄) εἰς τὴν δελφικὴν ἥτις ἀπεῤῥόφησεν ἐπὶ τέλους ὅλας τὰς ἄλλας(20). Τὰς τρεῖς ταύτας λατρείας ὁ σοφὸς καὶ φιλέλλην Πρέλλερος οὐδόλως θεωρεῖ ὡς ἰσοχρόνους, καθ’ ἃ ἠξίωσεν ἐσφαλμένως καὶ ἀδίκως ὁ Κ. Παπασλιώτης· ἐξ ἐναντίας μάλιστα ὁ Κ. Πρέλλερος ὑπολαμβάνει τὸν ἀσιατικὸν καὶ ἰωνικὸν Ἀπόλλωνα ἀρχαιότερον τοῦ ἐν Δελφοῖς καὶ συμμερίζεται κατ’ οὐσίαν τὴν τοῦ Κουρτίου γνώμην, καίτοι δὲν φαίνεται

ἀποδίδων εἰς τοὺς Ἴωνας τοσαύτην εὐρεῖαν ἔκτασιν ὅσην ἐκεῖνος. Κατὰ τὸν Πρέλλερον λοιπόν, ἀποβάλλοντα κατ’ οὐσίαν καὶ κατ’ εἶδος τὸ τοῦ Μυλλέρου ἱστόρημα, (21) ἡ ἀπολλώνιος λατρεία οὐδ’ ἐν τοῖς κόλποις τῶν Δωριέων ἐγεννήθη, οὐδὲ παρ’ αὐτῶν ἢ δι’ αὐτῶν κυρίως διεδόθη, οὐδὲ παρ’ αὐτῶν κατ’ ἐξοχὴν ἐλατρεύετο. Δυσὶν τὸ ἕτερον, ἢ ἐγὼ ὁ αὐτομαθὴς ἐννόησα τὸν Πρέλλερον, ἢ ὁ ἑτεροδίδακτος Κ. Παπασλιώτης! Ἡ ἑπομένη ἐπιστολὴ ἀποφαίνεται περὶ τούτου σαφέστατα.

Πρὸς τὸν Κ. Δ. Θερειανὸν

Βέϊμαρ 26/7 Ἰανουαρίου 1858.

«Ὀρθότατα (ganz richtig) μὲ ἐννοήσας εἰπόντα, ὅτι ὡς πρὸς τὴν διάδοσιν τῆς ἀπολλωνίου θρησκείας ἔχω γνώμην ΟΥΣΙΩΔΩΣ διάφορον τῆς τοῦ Μυλλέρου. Ὁ Μύλλερος, ἀξιοῖ τὴν θρησκείαν ταύτην γεννηθεῖσαν ἐν τοῖς κόλποις τῶν ἐν Ὀλύμπῳ Δωριέων, ἐποικισάντων ἐκεῖθεν, ἐπὶ τῶν μυθικῶν χρόνων, τὴν Κρήτην ἀφ’ ἧς ἡ λατρεία αὕτη διεδόθη δῆθεν ἀκτινηδὸν εἰς τὰ παράλια τῆς Μικρᾶς Ἀσίας καὶ τῆς Ἑλλάδος καὶ ἰδίως εἰς Λυκίαν καὶ Δελφούς· τὴν παράστασιν τοῦ Μυλλέρου θεωρῶ ὡς πάντη ἐσφαλμένην. Πρὸ πάντων ἡ ἐν Κρήτῃ ἀρχαία ἐκείνη δωρικὴ ἀποικία εἶναί τι ἀπίστευτον.

Ὁ Hoeek εἰς τὸ περὶ Κρήτης σύγγραμμά του καὶ ἐσχάτως ὁ Κ. Σχένβορν ἔν τινι πονηματίῳ περὶ τοῦ Λυκείου Ἀπόλλωνος ἀπεφάνθησαν κατὰ τοῦ Μυλλέρου………..

Δικαίως ἀποδίδετε πολλὴν βαρύτητα ἐπὶ τοῦ ζητήματος τούτου, μέγα ἰσχύοντος ἐπὶ τῆς ἀρχαιοτάτης ἱστορίας τῆς Ἑλλάδος καὶ ἐπὶ τοῦ ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ. Κατὰ τοῦτο δέ, τὸ περὶ Δωριέων σύγγραμμα τοῦ Μυλλέρου διέσπειρε κακοδοξίας τινὰς καὶ ἀδίκως μάλιστα κατεβίβασε τὴν τῶν Ἰώνων φυλήν. Ὁ ἐσχάτως περὶ Ἰώνων καὶ περὶ Ἑλληνικῆς ἱστορίας γράψας. Ε. Κούρτιος κέκτηται ὡς πρὸς τὴν ἀπολλώνιον λατρείαν φρόνημα πάντη διάφορον τῆς τοῦ ἑαυτοῦ καὶ ἐμοῦ διδασκάλου, καὶ συμφωνεῖ κατ’ οὐσίαν μετ’ ἐμοῦ…….Χαίρω ἐγκαρδίως βλέπων τοὺς νεωτέρους Ἕλληνας ἐνδιαφερομένους ζωηρῶς εἰς τοιαῦτα ζητήματα, ἅτινα ἐπὶ τοσοῦτον χρόνον καὶ σχεδὸν ὑπὲρ τὸ μέτρον ἀπησχόλησαν ἡμᾶς τοὺς Γερμανούς………….»

Ὁ σὸς

ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΣ ΠΡΕΛΛΕΡΟΣ.

Ἤδη δὲ ἀποβαίνει πλέον περιττὴ πᾶσα περὶ τοῦ προκειμένου περαιτέρα συζήτησις. Προσεχῶς θέλω ἐρευνήσει τοὺς Βυζαντινοὺς ὑπὸ ἱστορικήν, φιλολογικὴν καὶ καλλιτεχνικὴν ἔποψιν.

ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΘΕΡΕΙΑΝΟΣ.

(1) Τὸ 214 τεῦχος τῆς Ἐπιθεωρήσεως τοῦ Ἐδιμβούργου περιεῖχε λαμπρὰν ἀναίρεσιν τῶν κατὰ τοῦ μεγάλου Ἀλεξάνδρου κατηγοριῶν τοῦ ἄγγλου Ἱστορικοῦ. Τὸ περίεργον εἶναι, ὅτι ὁ ἐπικριτὴς τοῦ Γρότου ἀποδίδει τὴν «μέχρι σήμερον διατήρησιν τῆς ἑλληνικῆς ἐθνικότητος εἰς τοὺς θριάμβους τοῦ βαρβάρου ἐκείνου κατακτητοῦ.»

(2) Κουρτίου Ἴωνες σελ. 32. - Ἑλληνικὴ Ἱστορία σελ. 48.

(3) Μυλλέρου προλεγόμενα εἰς Ἐπιστημονικὴν Μυθολογίαν σελ. 239.

(4) Μυλλέρου Ἱστορία τῆς Ἑλληνικῆς Φιλολογίας ἔκδοσις 1857 σελ. 10 -12.

(5) Ἑρμάννου Ἱστορία τοῦ πολιτισμοῦ τῶν Ἑλλήνων καὶ Ῥωμαίων, τόμ. Ι σελ. 17. – Του αὐτοῦ Ἑλλην. Ἀρχαιολογ. τόμ. Ι κεφ. 96, 8 καὶ 12.

(6) Σχένβορν περὶ τῆς γενέσεως καὶ διαδόσεως τοῦ Ἀπόλλωνος σελ. 6-8 καὶ τὰς παραπομπὰς.

(7) Μυλλέρου Δωριεῖς, ἔκδ. 2 τόμ. 1 σελ. 206.

(8) Δογκέρου Ἱστορία τῆς Ἀρχαιότητος τόμ. 3. σελ. 329.

(9) Hoeek Kreta τόμ. 2 σελ. 418.

(10) Παυσαν. τόμ. 2. σελ. 127 walt.

(11) Δογκέρου Ἱστορία τῆς Ἀρχ. τόμ. 3. σελ. 548.

(12) Κουρτίου Ἑλλην. Ἱστορ. σελ. 397.

(13) Μυλλέρου Δωριεῖς τόμ. 1 σελ. 256. - Προλεγ. σελ. 297.

(14) Θουκυδ. 2, 15 καὶ 6, 54 – Weleker gotterlhere σελ. 526.

(15) Πλάτωνος Πολιτεία τόμ. 1 σελ. 360. Ὁ Σνεϊδέρος γράφει ἐναντίον τοῦ Ἀστίου αὶ

τοῦ Στάλβαουμ, πάτριον [μαχητὴν].

(16) [Παρὰ] Στράβωνι τόμ. 2 σελ. 197 Κορ. - Ἑρμάννου Ἀρχαιολ. τ.ομ. 1 σελ. 212-13.

(17) Ὁ Κ. Παπασλιώτης, ἐρειδόμενος εἰς ἐπιστολὴν Τεργεσταίου τινὸς γραμματιστοῦ,

καθήψατο τῶν βιωτικῶν τρόπων μου μετ’ ἀνοικείου, ὡς μὴ ὤφειλε, χυδαιολογίας. Τί

κοινόν, Κ. Παπασλιώτα, μεταξὺ ἐπιστημονικῆς συζητήσεως καὶ βιωτικῶν τρόπων; Εἰμὶ ἄλλως τε βέβαιος, ὅτι ἂν ὁ Κ. Παπασλιώτης μὲ ἐγίνωσκε προσωπικῶς ἢ ἐμάνθανε ἐξ οἱουδήποτε ἐντίμου ἀνδρὸς περὶ τῆς ἠθικῆς καὶ τῆς βιωτικῆς ἀγωγῆς μου, ἤθελε μὰ τὴν ἀλήθειαν ἐρυθριάσει καὶ αἰδεσθῆ διὰ τὴν συκοφαντίαν, ἣν προῖκα […] κατ’ ἐμοῦ. Ἀλλὰ τι [……]

(18) Κουρτίου Ἑλλην. Ἱστορ. σελ. 95 καὶ 392.

(19) Πόσον καλῶς ἤθελε πράξει ὁ Κ. Παπασλιώτης ἂν ἤκουε τὴν χρυσῆν ταύτην ρῆσιν τοῦ Κουρτίου!

(20) Πρελλέρου Ἑλληνικὴ Μυθολογία τόμ. 161.

(21) Ὅρα τὴν ἐξαίρετον περὶ τῶν Δελφῶν διατριβὴν τοῦ Πρελλέρου ἐν τοῖς Πρακτικοῖς τῆς ἐν Λειψίᾳ Ἀκαδημίας τῶν Ἐπιστημῶν 1834 δύλλ. 3 – 4 σελ. 120 – 123 καὶ κυρίως σελ. 128 ἔνθα ὁ συγγραφεὺς ὁριστικώτατα καὶ σαφέστατα γνωματεύει κατὰ τοῦ Μυλλέρου.__

Αιών, αρ. φύλ. 1604, 27.02.1858: 2-3