Η πτώση των αγγέλων

Του

ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ Γ. ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ*

 

Γεν. 6,1 – 4

Στο έκτο κεφάλαιο της Γένεσης και συγκεκριμένα στους τέσσερις πρώτους στίχους βλέπουμε την ιστορία του γάμου μεταξύ των «Υιών του Θεού» και των «θυγατέρων των ανθρώπων». Όταν οι πρώτοι είδαν τη ομορφιά των γυναικών επέλεξαν ορισμένες για συζύγους του. Στο γεγονός αυτό αντιτίθεται ο Θεός ο οποίος ορίζει την διάρκεια ζωής του ανθρώπου σε εκατόν είκοσι χρόνια. Αποτέλεσμα του γάμου των «υιών του Θεού» με τις «κόρες των ανθρώπων» ήταν οι γίγαντες οι οποίοι ήταν απόγονοι τους και ήταν άνδρες ονομαστοί.

Σύμφωνα με το Γεν. 6,3 το Ζωοποιό Πνεύμα του Θεού δεν θα παραμείνει πάνω στον άνθρωπο γιατί είναι σαρκικοί. Αυτό το πνεύμα αποτελεί σύμφωνα με τον G. R. Berry Ασσυριακό επηρεασμό. Και προσδιορίζει την ρίζα του στο Ασσυριακό «dananu» που έχει την σημασία του να είναι κάποιος ισχυρός.

Στην προσπάθεια μας να χρονολογήσουμε το κείμενο βλέπουμε ότι πρόκειται για μια αρχαία παράδοση που είναι αρχαιότερη του J. Την συμπεριέλαβε ο J στο κείμενο ώστε να εισάγει το θέμα του κατακλυσμού. Το πρόβλημα που προκύπτει από την μελέτη του βιβλικού κειμένου είναι ο καθορισμός της φύσης των «Υιών του Θεού». Στην διεθνή έρευνα υπάρχουν τρείς απόψεις πάνω σε αυτή την προβληματική. Η πρώτη θεωρεί τους «Υιούς του Θεού» ως ευγενείς και εξέχουσες προσωπικότητες, η δεύτερη ως αγγέλους και η τρίτη ως άρρενες απογόνους του Σηθ. Οι «θυγατέρες των ανθρώπων» θεωρούνται στις παραπάνω οπτικές ως γυναίκες κατώτερης τάξης, ως γενικά η ανθρωπότητα και τέλος ως γυναίκες της φυλής του Κάιν.

Η πρώτη άποψη η οποία είναι παραδοσιακή συναντάται στον Ορθόδοξο Ιουδαϊσμό. Η άποψη όμως αυτή δεν έχει βιβλική βάση. Η δεύτερη άποψη, που θα αναπτύξουμε στην συνέχεια της μελέτης μας, βλέπουμε ότι μπορεί να θεμελιωθεί βιβλικά αφού οι «Υιοί του Θεού» παρουσιάζονται ως άγγελοι στους ψαλμούς αλλά και στο βιβλίο του Ιώβ.

Ακόμη εξηγείται και από την αντίθεση που υπάρχει στο «Υιοί του Θεού» και «θυγατέρες των ανθρώπων.»

Η τρίτη άποψη είναι ανθρωπολογική και για καιρό υποστηριζόταν διεθνώς. Οι άνδρες της φυλής του Σηθ πήραν για συζύγους τους γυναίκες από την φυλή του Κάιν. Η άποψη αυτή υποστηρίχθηκε στο παρελθόν από όλους τους Πατέρες της Εκκλησίας και ιδιαίτερα από τον Ι. Χρυσόστομο, οι οποίοι είχαν ως βάση το Μτ. 22,30 όπου ο Ιησούς αναφερόμενος στους αγγέλους λέει ότι δεν είναι στην φύση τους η ύπαρξη γενετήσιων ορμών, άρα δεν μπορούν να έχουν ερωτικές σχέσεις. Στην ανθρωπολογική αυτή κατηγορία σύμφωνα με τον Delitzsch μπορούν να περιληφθούν οι άνθρωποι που είναι αγαθοί και με μορφή θείας Υιοθεσίας ξεχωρίζουν από τους υπόλοιπους ανθρώπους του κόσμου.

«Νεότεροι ορθόδοξοι ερμηνευτές όπως ο Ι. Γιαννακόπουλος και ο Ι. Φούντας χρησιμοποιούν αυτήν την ανθρωπολογική οπτική. O Ι. Γιαννακόπουλος αναφέρει ότι η επιμιξία των δύο φυλών, απογόνων του Σηθ και του Κάιν οδήγησε σωματικώς στην δημιουργία των γιγάντων και ψυχικώς στη διαφθορά. Οι γυναίκες απόγονοι του Κάιν διέφθειραν τους καλούς άνδρες απογόνους του Σηθ οι οποίοι δεν πρόσεξαν τις ψυχικές αρετές αλλά την σωματική ωραιότητα. Για να υπερασπιστεί την θέση του ο Ι. Γιαννακόπουλος χρησιμοποιεί το Μτ. 22,33 ώστε να αποδείξει ότι δεν είναι άγγελοι οι «Υιοί του Θεού» και τον Θεοδώρητο Κύρου ώστε να θεμελιώσει την άποψη του. Ο Ι. Φούντας μεταφράζει την λέξη «ελοχίμ» ως ισχυρός. Έτσι υποστηρίζει ότι οι «Υιοί του Θεού» θα πρέπει να είναι κάποιοι ισχυροί πολεμιστές και τέτοιοι ήταν οι απόγονοι του Κάιν και όχι του Σηθ. Αυτό που προτείνει είναι ότι οι «Υιοί του Θεού» είναι οι απόγονοι του Κάιν, οι οποίοι είναι άνδρες δυνατοί της κακής γενιάς και πήραν για συντρόφους γυναίκες από την καλή φυλή του Σηθ. Η παραπλάνηση των γυναικών αυτών που οδήγησε στον κατακλυσμό, συνδυάζεται από τον Ι. Φούντα με την πτώση του ανθρώπου που οφείλεται στην παραπλάνηση της Εύας.»

Υπέρ της άποψης ότι οι «Υιοί του Θεού» είναι άγγελοι τίθεται ο G. Von Rad. Αφού αναφέρει τα χωρία της Παλαιάς Διαθήκης που αναφέρονται ως μέλη της ουράνιας αυλής του Γιαχβέ, οι οποίοι στέλνονται από τον Θεό σε διάφορες αποστολές, θεμελιώνει την άποψη του εξηγώντας τον όρο «ben». Αρχικά θεωρεί εμφανή την διαφορά μεταξύ των «Υιών του Θεού» και των «θυγατέρων των ανθρώπων» από την στιγμή που οι πρώτοι είναι όντα του θείου κόσμου. Ο όρος «ben» που είναι υιός δεν έχει στο σημείο αυτό κάποια γενεαλογική σημασία, αλλά μεταφορική. Θεωρεί λοιπόν ότι οι «Υιοί του Θεού» ανήκουν στον κόσμο του Θεού και είναι αγγελικά όντα. Αυτοί θέλκτικαν από τις γυναίκες και γενικά με το ανθρώπινο γένος. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την γέννηση των γιγάντων μετά από αυτή την ένωση. Ο G. von Rad θεωρεί ότι το χωρίο αυτό της Γενέσεως είναι ένας αρχαίος μύθος ο οποίος χρησιμοποιείται από το Γιαχβιστή για να δείξει το μέγεθος της διαφθοράς του ανθρωπίνου γένους.

Οι απόψεις του Αγουρίδη είναι πολύ κοντά σ’ αυτές του G. Von Rad. Θεωρεί ότι ο σκοπός της πληροφορίας, στο βιβλίο της Γενέσεως, του γάμου των αγγέλων με τις κόρες των ανθρώπων ήταν η εξήγηση της προέλευσης των γιγάντων. Στο κείμενο αγνοεί την ιστορία της πτώσεως των πρωτοπλάστων και είχε ως σκοπό να εξηγήσει το πώς ξεκίνησε το κακό στον κόσμο. Έτσι παρουσιάζει το γένος των αγγέλων να αναμιγνύεται με το ανθρώπινο, λόγω της λαγνείας προς τις γυναίκες. Όπως βλέπουμε ο Αγουρίδης είναι υπέρ της αγγελικής οπτικής και όχι της ανθρωπολογικής και υποστηρίζει ότι τέτοιες ερμηνείες δεν εξηγούν το απόσπασμα αλλά δεν δείχνουν και την σχέση που έχει με το θέμα του κατακλυσμού.

Ο καθηγητής Δ. Καϊμάκης θεωρεί ότι οι «Υιοί του Θεού» είναι μια ιδιαίτερη κατηγορία πνευματικών όντων. Είναι κατώτερες θεότητες του Φαναανιτικού Πανθέου οι οποίες απομυθοποιούνται λόγω του ότι ο Γιαχβέ θεωρείται ο μοναδικός Θεός του Ισραήλ. Μετά την απομυθοποίηση που υφίστανται παρουσιάζονται ως άγγελοι και μέλη της ουράνιας αυλής του βασιλιά Γιαχβέ. Αυτοί τον υπηρετούν και βρίσκονται γύρω από τον θρόνο του. Στην μεταιχμαλωσιακή εποχή οι αποκαλυπτικοί συγγραφείς χρησιμοποίησαν τον αρχαίο μύθο των «Υιών του Θεού» για να εξηγήσουν την ύπαρξη του κακού στον κόσμο. Χαρακτηριστικά στο βιβλίο του Ενώχ η συνεύρεση των αγγέλων με τις θυγατέρες των ανθρώπων αναφέρεται ως μιασμός ο οποίος επηρέασε ολόκληρο το σύμπαν

Ο καθηγητής Μ. Κωνσταντίνου μελετώντας το συγκεκριμένο βιβλικό απόσπασμα υποστηρίζει ότι αποτελεί έναν ύμνο που απευθυνόταν στον αρχηγό του ιεβουσιτικού πανθέου τον EL. Οι «Υιοί του Θεού» ήταν κατώτερες θεότητες αυτού του πανθέου. Μπορεί κείμενα όπως το βιβλίο του Ιώβ και το απόκρυφο βιβλίο του Ενώχ, που είναι κομμάτι τις Ιουδαϊκής Αποκαλυπτικής Γραμματείας, να χρησιμοποιούν τον όρο «Υιοί του Θεού» ως αγγελικά όντα αλλά αυτό γίνεται σε μία εποχή που είναι ανεπτυγμένη η αγγελολογία. Ακόμη θεωρεί ότι και η ανθρωπολογική θεώρηση του όρου είναι λανθασμένη γιατί δεν εξηγεί την παρουσία των γιγάντων.

Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι ο αρχαίος ύμνος προς τον EL χρησιμοποιείται από τον Γιαχβιστή. Επειδή όμως στον Ιουδαϊσμό δεν υπάρχουν κατώτερες και ανώτερες θεότητες παρά μόνο ο Γιαχβέ, οι κατώτερες θεότητες του Φαναανιτικού πανθέου απομυθοποιούνται και προβάλλονται ως αγγελικές δυνάμεις. Αυτές αποτελούν την ουράνια αυλή του βασιλιά Γιαχβέ.

Σε κανένα σημείο του βιβλικού αυτού κειμένου της Γενέσεως δεν αναφέρεται ότι οι άγγελοι που συνευρεθήκαν με τις γυναίκες τιμωρήθηκαν για την πράξη τους. Αντίθετα οι άνθρωποι είναι αυτοί που τιμωρούνται με τον ορισμό της μέγιστης διάρκειας της ζωής τα εκατόν είκοσι χρόνια. Η εικόνα της πτώσης των αγγέλων είναι καθαρά προϊόν της Αποκαλυπτικής Γραμματείας. Σα Ιωβηλαία, οι Διαθήκες των δώδεκα Πατριαρχών και το Α’ Ενώχ βασίζονται στο κείμενο της Γένεσης και παρουσιάζουν την πτώση των αγγέλων. Στα Ιωβηλαία έχουμε την εικόνα της αποστολής των αγγέλων από τον Θεό στη γη ώστε να διδάξουν τους ανθρώπους. Στις Διαθήκες των Πατριαρχών αναφέρεται το γεγονός της συνεύρεσης αγγέλων και γυναικών. Τέλος στο Α’ Ενώχ παρουσιάζονται διακόσιοι άγγελοι με αρχηγό τον Σεμιαζά να έχουν σχεδιάσει να συνευρεθούν με τις κόρες των ανθρώπων. Εκτός από την συνεύρεση  έχουμε και αποκάλυψη ακατάλληλων για τους ανθρώπους μυστηρίων που γίνεται από μια ομάδα αγγέλων που έχουν αρχηγό τον Αζαζέλ.

Ησ. 14,12-15 και Ιεζ. 26,12-19

Στο βιβλίο του Ησαΐα περιλαμβάνεται ένα πένθιμο άσμα που απευθυνόταν στον βασιλιά της Βαβυλώνας. Αρχικά ίσως συνδέθηκε με τον Σαργών Β’ βασιλιά των Ασσυρίων που σκοτώθηκε σε μάχη το 705 π.Χ και δεν ενταφιάσθηκε στην Ασσυρία. Ένα μέρος του άσματος παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Ο βασιλιάς της Βαβυλώνας παρομοιάζεται με τον Εωσφόρο (Helel lleyhe) γιο της Αυγής (Shahar rx;v;). Ο Εωσφόρος και η Αυγή αποτελούσαν θεότητες του Φαναανιτικού πανθέου όπως μας πληροφορούν τα Ουγκαριτικά κείμενα της Ras Shamra.

Σο πένθιμο αυτό άσμα που υπάρχει στο βιβλίο του Ησαΐα μας μεταφέρει ένα μέρος του Φαναανιτικού μύθου της πτώσεως του Εωσφόρου. Αυτός προσπάθησε να εξισωθεί με τον El τον αρχηγό του Φαναανιτικού πανθέου, χτίζοντας τον θρόνο του πάνω από τα άστρα. Εκεί είχε τον θρόνο του ο El. Όπως ήταν λογικό αυτή η προσπάθεια του Εωσφόρου να γίνει ίσος με τον El δεν μπορούσε να γίνει αποδεκτή. Έτσι εξέπεσε στα βάθη της αβύσσου ως αποτέλεσμα της περηφάνιας του.

Στο Ιεζ. κεφ. 28 βλέπουμε την προφητεία κατά του βασιλιά της Σύρου, ο οποίος περηφανεύτηκε και ισχυρίστηκε ότι δεν είναι ένας απλός άνθρωπος αλλά θεός. Για την περηφάνια του θα τιμωρηθεί από τον Θεό. Η προφητεία ακολουθείται από ένα πένθιμο άσμα προς τον βασιλιά της Σύρου. Σε αυτό παρουσιάζεται αρχικά ως ένας κάτοικος του κήπου της Εδέμ, στολισμένος με πολύτιμους λίθους και στη συνέχεια ως φύλακας Φερούβ στο όρος του Θεού.

Οι πολύτιμοι λίθοι που υπάρχουν σε αυτό το χωρίο αποτελούν τους εννέα από τους δώδεκα πολύτιμους λίθους που στόλιζαν τον αρχιερέα σύμφωνα με το Εξ. 28,17-20.

Στο εμπόριο την ημέρα του Σαββάτου αποτελούσε αμαρτία σύμφωνα με το Αμ. 8,4-6 και οι Σύριοι πήγαιναν στην Ιερουσαλήμ την ήμερα του Σαββάτου για να πουλήσουν τα προϊόντα τους σύμφωνα με το Νε. 13,15-16. Ίσως ο πλούτος που προέκυπτε για την Σύρο από το εμπόριο την ημέρα του Σαββάτου αποτέλεσε την αμαρτία για την οποία τιμωρείται εδώ ο βασιλιάς της.

Τα χαρακτηριστικά που απέδιδε ο βασιλιάς της Σύρου στον εαυτό του, τώρα χρησιμοποιούνται από τον προφήτη. Παρουσιάζει τον βασιλιά ως ένα υπεράνθρωπο όν που ήταν τέλειο στην συμπεριφορά του και σοφό, να αμαρτάνει και να τιμωρείται από τον Θεό. Η αμαρτία του οφείλεται στην περηφάνια του αλλά και στο δραστήριο εμπόριο.

Στα δυο κείμενα που προηγήθηκαν βλέπουμε δυο βασιλείς της Βαβυλώνας και της Σύρου να παρομοιάζονται με υπεράνθρωπα όντα ίσως και αγγέλους οι οποίοι τιμωρούνται για την περηφάνια τους και πέφτουν από τον ουρανό ή το άγιο όρος αντίστοιχα. Η εικόνα που έχει ο πιστός Εβραίος για την πτώση των αγγέλων σχετίζεται με την πτώση των άστρων. Αυτό συμβαίνει γιατί έχει συνδέσει τον αστρικό με τον αγγελικό κόσμο. Η σύνδεση αυτή αν και παρουσιάζεται σε αυτά τα δυο χωρία, από την στιγμή που βλέπουμε τον Εωσφόρο που είναι ο Αυγερινός να πέφτει από τον ουρανό, είναι περισσότερο εμφανείς στην Αποκαλυπτική Γραμματεία. Χαρακτηριστικά βλέπουμε στο βιβλίο του Ενώχ τον Αζαζέλ και την στρατιά του να πέφτουν από τον Ουρανό και να εικονίζεται αυτή η πτώση αυτή ως πτώση αστεριών.

*

Απόσπασμα εκ της μεταπτυχιακής εργασίας αυτού

με τίτλον «Το Πρόβλημα του Κακού στην Παλαιά Διαθήκη»

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεολογική Σχολή, Τμήμα Θεολογίας, GRI-2012-8398