Τα ειδή των πολιτευμάτων και οι παρεκβάσεις αυτών κατά τον Αριστοτέλη

του

Ιωάννου Στογιώργη*

Με τον καθορισμό των ποσοτικών κριτηρίων αλλά και του βαθμού εξυπηρέτησης του κοινού συμφέροντος ως κριτηρίου αξιολόγησης και ορθότητας των πολιτευμάτων , ο Αριστοτέλης κατάφερε να διατυπώσει ένα ασφαλές και σταθερό σημείο αναφοράς , από το οποίο θα ξεκινήσει, προκειμένου να ταξινομήσει τα διάφορα πολιτεύματα της εποχής του. 


Συνεχίζοντας στο έβδομο κεφάλαιο αναγνωρίζει με βάση το πλήθος των πολιτών, που συμμετέχουν στην εξουσία τα εξής τρία ειδή πολιτευμάτων: α) Τη βασιλεία, το πολίτευμα στο οποίο άρχοντας είναι ένας μονάρχης , στο πρόσωπο του οποίου συγκεντρώνονται όλες οι εξουσίες, β) την αριστοκρατία , πολίτευμα στο όποιο η εξουσία ασκείται από έναν όμιλο ατόμων, και την «πολιτεία», το πολίτευμα στο οποίο η εξουσία ασκείται από τον λαό. Ιδιαίτερη ωστόσο εντύπωση προκαλεί σε αυτό το σημείο η χρήση του όρου πολιτεία από τον Αριστοτέλη.(…Ως γνωστόν ως πολιτεία εννοείτο το πολίτευμα εν γένει (πάσης φύσεως) στην αρχαία ελληνική γραμματεία.) Αυτό ενδεχομένως συμβαίνει διότι στην παράδοση της πολιτικής σκέψης των αρχαίων δεν υπήρχαν δυο ονομασίες για να διαχωρίζονται οι δυο μορφές λαϊκού πολιτεύματος κάτι , που μαρτυρεί και ο Πλάτων.

“…καὶ γὰρ αἱ παρεκβάσεις ἔσονται [25] φανεραὶ τούτων διορισθεισῶν. ἐπεὶ δὲ πολιτεία μὲν καὶ πολίτευμα σημαίνει ταὐτόν, πολίτευμα δ᾽ ἐστὶ τὸ κύριον τῶν πόλεων, ἀνάγκη δ᾽ εἶναι κύριον ἢ ἕνα ἢ ὀλίγους ἢ τοὺς πολλούς, ὅταν μὲν ὁ εἷς ἢ οἱ ὀλίγοι ἢ οἱ πολλοὶ πρὸς τὸ κοινὸν συμφέρον ἄρχωσι, ταύτας μὲν ὀρθὰς ἀναγκαῖον εἶναι [30] τὰς πολιτείας, τὰς δὲ πρὸς τὸ ἴδιον ἢ τοῦ ἑνὸς ἢ τῶν ὀλίγων ἢ τοῦ πλήθους παρεκβάσεις. ἢ γὰρ οὐ πολίτας φατέον εἶναι τοὺς μετέχοντας, ἢ δεῖ κοινωνεῖν τοῦ συμφέροντος. καλεῖν δ᾽ εἰώθαμεν τῶν μὲν μοναρχιῶν τὴν πρὸς τὸ κοινὸν ἀποβλέπουσαν συμφέρον βασιλείαν, τὴν δὲ τῶν ὀλίγων μὲν [35] πλειόνων δ᾽ ἑνὸς ἀριστοκρατίαν ἢ διὰ τὸ τοὺς ἀρίστους ἄρχειν, ἢ διὰ τὸ πρὸς τὸ ἄριστον τῇ πόλει καὶ τοῖς κοινωνοῦσιν αὐτῆς, ὅταν δὲ τὸ πλῆθος πρὸς τὸ κοινὸν πολιτεύηται συμφέρον, καλεῖται τὸ κοινὸν ὄνομα πασῶν τῶν πολιτειῶν, πολιτεία…”

Οι παραπάνω όμως διακρίσεις αφορούν τα εύρυθμα πολιτεύματα, εκείνα δηλαδή , που υπακούουν μεν στο ποσοτικό κριτήριο αλλά ταυτόχρονα ικανοποιούν πλήρως και την προϋπόθεση της εξυπηρέτησης του κοινού συμφέροντος(ποιοτικό κριτήριο). Όταν όμως το τελευταίο δεν ικανοποιείται(κριτήριο ποιοτικό), εκεί εμφανίζεται μια παθογένεια των πολιτευμάτων. Τα πολιτεύματα, στα οποία ικανοποιείται μόνο το ποσοτικό κριτήριο και αποβλέπουν στο ατομικό συμφέρον των αρχόντων, εκφυλίζονται και μετατρέπονται σε κακέκτυπα των ορθών εκδοχών τους. Η βασιλεία λοιπόν, που αποσκοπεί στο ατομικό συμφέρον του άρχοντα και όχι στο κοινό συμφέρον , μετατρέπεται σε τυραννία , η αριστοκρατία σε ολιγαρχία και η «πολιτεία» σε δημοκρατία.

“…παρεκβάσεις δὲ τῶν εἰρημένων [5] τυραννὶς μὲν βασιλείας, ὀλιγαρχία δὲ ἀριστοκρατίας, δημοκρατία δὲ πολιτείας. ἡ μὲν γὰρ τυραννίς ἐστι μοναρχία πρὸς τὸ συμφέρον τὸ τοῦ μοναρχοῦντος, ἡ δ᾽ ὀλιγαρχία πρὸς τὸ τῶν εὐπόρων, ἡ δὲ δημοκρατία πρὸς τὸ συμφέρον τὸ τῶν ἀπόρων: πρὸς δὲ τὸ τῷ κοινῷ λυσιτελοῦν [10] οὐδεμία αὐτῶν….”

Εστιάζοντας μάλιστα περισσότερο (Κεφ.8) στα παρεκβατικά πολιτεύματα της ολιγαρχίας και της δημοκρατίας, ο Αριστοτέλης επιχειρεί να διερευνήσει τον χαρακτήρα των επικρατέστερων σύγχρονών του πολιτευμάτων. Στην ανάλυση που ακολουθεί , πρωτοτυπώντας για μια ακόμη φορά θα ισχυριστεί, πώς κατά τη σύγκριση των δυο αυτών πολιτευμάτων είναι δυνατόν να αρθεί το ποσοτικό κριτήριο υπέρ ενός άλλου , του κριτηρίου συγκέντρωσης πλούτου στα χεριά μιας ορισμένης κοινωνικής ομάδας. Ο λόγος για τον οποίο ο Αριστοτέλης ισχυρίζεται, ότι το ποσοτικό κριτήριο δεν μπορεί πάντα να αποτελέσει αξιολογικό των παραπάνω πολιτευμάτων, είναι, ότι μετατοπίζει το ενδιαφέρον του στο σκοπό της άσκησης της εξουσίας. Το αν δηλαδή στην ολιγαρχία η εξουσία συγκεντρώνεται στο πρόσωπο ολίγων αρχόντων, ενώ στη δημοκρατία συγκεντρώνεται στα χέρια των πολλών , έχει λίγη σημασία δεδομένου, ότι μιλάμε και στις δυο περιπτώσεις για αποκλίσεις των ορθών πολιτευμάτων(αριστοκρατίας και πολιτείας) . Εφόσον λοιπόν ως παρεκβατικά πολιτεύματα δεν υπηρετούν το κοινό αλλά το ατομικό συμφέρον σημασία έχει να εντοπίσουμε στα χέρια ποιας κοινωνικής τάξης –πλουσίων ή φτωχών- συγκεντρώνεται η εξουσία σε μια πολιτεία. Μπορεί μεν κατά κανόνα στην ολιγαρχία η εξουσία να ασκείται από μια μικρή ομάδα ευπόρων και στη δημοκρατία από μια μεγάλη απόρων, αλλά το στοιχείο που σε αυτό το σημείο έχει εξαιρετική σημασία είναι η διαπίστωση ότι η μετατόπιση του ενδιαφέροντος από το πλήθος των αρχόντων στον πλούτο, που αυτοί κατέχουν και ίσως διευρυμένα στην κοινωνική τάξη, που εκπροσωπούν, καθιστά την κατανομή του πλούτου ρυθμιστικό παράγοντα των πολιτειακών ειδών στα Πολιτικά.  

“…καὶ ἀναγκαῖον μέν, ὅπου ἂν ἄρχωσι διὰ πλοῦτον, ἄν τ᾽ ἐλάττους ἄν τε πλείους, εἶναι ταύτην ὀλιγαρχίαν, ὅπου δ᾽ οἱ ἄποροι, δημοκρατίαν, ἀλλὰ συμβαίνει, καθάπερ εἴπομεν, τοὺς μὲν ὀλίγους εἶναι τοὺς δὲ πολλούς. εὐποροῦσι [5] μὲν γὰρ ὀλίγοι, τῆς δὲ ἐλευθερίας μετέχουσι πάντες: δι᾽ ἃς αἰτίας ἀμφισβητοῦσιν ἀμφότεροι τῆς πολιτείας….”

Αν για παράδειγμα η αριστοκρατία νοείται ως το πολίτευμα, όπου το «κύριον της πόλεως» αποτελούν οι ευγενείς και πεπαιδευμένοι και το οποίο παρεκβατικά εξελίσσεται σε ολιγαρχία με τους πλουσίους να τοποθετούνται σε θέση κυρίαρχη , τότε με τη σειρά της η πολιτεία νοείται αντιστοίχως ως το πολίτευμα , όπου το «κύριον της πόλεως» αποτελούν οι «μέσοι» από οικονομικής και ηθικής άποψης, και το οποίο επίσης παρεκβατικά εξελίσσεται σε δημοκρατία με τους άπορους να αποτελούν τότε το «κύριον της πόλεως». Άλλωστε δεν είναι τυχαίο, ότι μια τέτοιου είδους δημοκρατία ( η δημοκρατία όπως παρουσιάζεται από τον Αριστοτέλη) θεωρείται από μεταγενέστερους στοχαστές ως «ο προγονός της δικτατορίας του προλεταριάτου».

Μετά την νέα τροπή, που σηματοδότησε η παραπάνω διαπίστωση, ο Αριστοτέλης θα ασχοληθεί στα επόμενα πέντε κεφάλαια (Κεφ.9-13) με την εμβάθυνση στη διάκριση των δύο πολιτευμάτων. Μάλιστα καθώς πλέον η ουσία των πολιτευμάτων φαίνεται να καθορίζεται από παραμέτρους κοινωνικές, η διάκριση αυτή φαίνεται να στηρίζεται πλέον εξολοκλήρου στο αν η εξουσία κατέχεται από εύπορα μελή ή άπορα μελή μιας πολιτείας. Ο Αριστοτέλης θα απορρίψει μια κατανομή εξουσίας, που γίνεται συμφωνά με το ειδικό συμφέρον μιας κοινωνικής ομάδας (και παρουσιάζεται τεχνηέντως ως καθολικό συμφέρον) αντιτείνοντας το σκοπό της πολιτικής κοινωνίας , το «ευ ζην» του συνόλου.

Βεβαία το ερώτημα ποιος είναι τότε ο καταλληλότερος να εξασφαλίσει το ευ ζην μιας κοινότητας εξουσιάζοντας δίκαια και σύμφωνα με το κοινό καλό προκύπτει σε αυτό το σημείο αβίαστα. Σε αυτό το ερώτημα ο Σταγειρίτης απαντά, ότι είναι προτιμότερο να έχουν δικαίωμα συμμετοχής στην εξουσία όλοι οι πολίτες και όχι μονό μια ομάδα ατόμων, καθώς α) το πλήθος υπερτερεί των ατόμων, β) η εξουσία που ασκείται από μια πλειοψηφία είναι λιγότερο ευάλωτη σε ανατροπές, γ) στη κοινωνία βαρύνοντα λόγο έχουν οι αποδέκτες της εξουσίας και όχι οι διαχειριστές της, και δ) το πλήθος είναι λιγότερο ευμετάβολο και επιρρεπές σε δημαγωγικές απόπειρες (αθροιστική θεωρία) .

“…Περὶ μὲν οὖν τῶν ἄλλων ἔστω τις ἕτερος λόγος: [40] ὅτι δὲ δεῖ κύριον εἶναι μᾶλλον τὸ πλῆθος ἢ τοὺς ἀρίστους μὲν ὀλίγους δέ, δόξειεν ἂν λύεσθαι καί τιν᾽ ἔχειν ἀπορίαν, τάχα δὲ κἂν ἀλήθειαν. τοὺς γὰρ πολλούς, ὧν ἕκαστός ἐστιν οὐ σπουδαῖος ἀνήρ, [1281β] ὅμως ἐνδέχεται συνελθόντας εἶναι βελτίους ἐκείνων, οὐχ ὡς ἕκαστον ἀλλ᾽ ὡς σύμπαντας, οἷον τὰ συμφορητὰ δεῖπνα τῶν ἐκ μιᾶς δαπάνης χορηγηθέντων: πολλῶν γὰρ ὄντων ἕκαστον μόριον ἔχειν ἀρετῆς καὶ φρονήσεως, [5] καὶ γίνεσθαι συνελθόντας ὥσπερ ἕνα ἄνθρωπον τὸ πλῆθος, πολύποδα καὶ πολύχειρα καὶ πολλὰς ἔχοντ᾽ αἰσθήσεις, οὕτω καὶ περὶ τὰ ἤθη καὶ τὴν διάνοιαν...”

Ο Αριστοτέλης εδώ προτείνει την «δική του» αρχή της λαϊκής κυριαρχίας, η οποία ωστόσο προϋποθέτει ύπαρξη δικαίων και λειτουργικών νόμων σύμφωνα με τις αρχές ενός ορθού πολιτεύματος αλλά και ότι το πλήθος έχει πρόσβαση μονό στη βουλευτική και δικαστική εξουσία.

*

Εκ της διπλωματικής μεταπτυχιακής εργασίας

αυτού με τίτλον

«Η έννοια της πολιτικής και το ζήτημα της δημοκρατίας στα «Πολιτικά» του Αριστοτέλους» (GRI-2012-9141) στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης,

(Φιλοσοφική Σχολή, Τμήμα Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής)