της
Ελένης Μαχαίρας
Η εγκαθίδρυση του
Μεταξικού καθεστώτος έγινε προοδευτικά, υπήρξε η φυσική συνέπεια και συνέχεια
της αποτυχίας του πραξικοπήματος της 1ης Μαρτίου 1935 και προετοιμάστηκε με τη
βοήθεια της παλινόρθωσης της μοναρχίας. Το χαρακτήρισαν "φασισμό",
"δικτατορία", "βοναπαρτισμό", "μοναρχοφασισμό",
έννοιες που δεν είναι της στιγμής ν' αναλύσουμε για να τοποθετηθούμε υπέρ ή
κατά. Βέβαιο είναι ότι πρόκειται για ένα μηχανισμό πολιτικής καταστολής διά
μέσου αστυνομικών κυρίως μεθόδων κι αντισυνταγματικών μέτρων, όπως είναι βέβαιο
ότι δεν έχει τίποτα κοινό με την "Πορεία στη Ρώμη" του Μουσολίνι ή με
την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία. Δεν υπήρξε προηγουμένως ούτε εμφύλιος
πόλεμος, ούτε επέμβαση ενόπλων δυνάμεων, ούτε αντεπανάσταση όπως στην Ουγγαρία
ή στην Ισπανία. Δεν πρόκειται για καθεστώς φασιστικό, ως σύστημα διακυβέρνησης,
αλλά για καθεστώς που χρησιμοποιεί το σύστημα σκέψης του φασισμού, όπως και
μεθόδους φασιστικές, δανειζόμενο την ιδεολογία του από τις ιδέες που πρεσβεύουν
οι διάφοροι Φασισμοί, σε μια αποτυχημένη προσπάθεια εκφασισμού της ελληνικής
κοινωνίας.
Είναι η συνέχιση
της πολιτικής των αστικών στρωμάτων κάτω από μια άλλη μορφή διακυβέρνησης
διασφαλιζόμενη από την επάνοδο της μοναρχίας με την έκδοση μιας σειράς
νομοθετημάτων.
Συνέχεια πολιτική
και πολιτιστική, που κάνει τον "Τρίτο ελληνικό πολιτισμό" κληρονόμο
μιας πολιτικής πρακτικής από την εκστρατεία της Μικρας Ασίας κι ίσως από τους
Βαλκανικούς πολέμους. Η Μεγάλη Ιδέα δεν αντιμετωπίζεται πια με την εδαφική της
μορφή, αλλά ως αντίληψη της κυριαρχίας του ελληνισμού όπου βρίσκεται και δρα.
Είναι η συστηματοποίηση της παλιάς ιδεολογίας των αστικών κομμάτων, ένα πέρασμα
από το άδηλο στο δηλωμένο· η μεταλλαγή της "παθητικής" ιδεολογίας σε
ιδεολογία "ενεργητική", η οποία στηρίζεται στην υπερτίμηση του Έθνους
και του Κράτους, στην υπερτίμηση των σχέσεων Έθνους και Κράτους, στην αλλαγή
της πολιτικής ζωής και της "νέας" θέσης του ατόμου μέσα στην
κοινωνία. Αλλά αυτό που είναι πολύ σημαντικό στην περίπτωση της Ελλάδας είναι
ότι η ιδεολογία και η κουλτούρα είναι ο συμβολικός και μόνο χώρος
πραγματοποίησης ενός ολοκληρωτικού σχεδίου, πράγμα το οποίο καταλογίζει στο
Μεταξά η ομάδα διανοουμένων γύρω από το περιοδικό Νέα Πολιτική1 (κι ιδίως ο Ι.
Τουρνάκης), η οποία είχε αναλάβει τη μελέτη και την έρευνα κατά κύριο λόγο του
οικονομικού και δημογραφικού προβλήματος της Ελλάδας και συμπαρατασσόταν στη
δημιουργία "ανώτερης πνευματικής αγωγής" κι "ανώτερου πνευματικού
πολιτισμού".
Έχουμε να κάνουμε
με μια ιδεολογία "βασικών αληθειών", που δεν επιδέχονται καμιά
συζήτηση, την αποκάλυψη των οποίων δέχονται τα άτομα και οι μάζες. Τέτοιες
βασικές αλήθειες είναι το "θεϊκό" ως πηγή καλού, η
"οικογένεια" ως λίκνο της φυλής και η "πατρίδα" που
επεργάζεται τους ίδιους δεσμούς και τις ίδιες αρετές μ' αυτές της οικογένειας,
μέσα στην έκταση του εθνικού
——————————————
1. Η Νέα
Πολιτική πρωτοεμφανίστηκε το 1923, επαγγέλλοντας το ιδανικό της
"Επανελλήνισης" που σημαίνει "αντίδραση κατά του Ευρωπαϊκού
πολιτισμού, του Βυζαντινισμού, του Ανατολίτικου αταβισμού και
Φραγκολεβαντινισμού και εδραίωση της ζωής γενικά, επάνω στις πραγματικές
ελληνικές αξίες της αρμονίας, του μέτρου και της σύνθεσης" "Η Νέα
Πολιτική του 1923", Νέα Πολιτική, τ. 6, 1938, σ. 1.
συνόλου. Πρόκειται
για "ιδέες-δυνάμεις", παράγοντες βασικούς για την υλοποίηση του
"Νέου Κράτους" και του "Τρίτου Ελληνικού Πολιτισμού".
ΤΟ ΝΕΟΝ ΚΡΑΤΟΣ
Για να εντοπίσει
και συγκεκριμενοποιήσει την ιδιαιτερότητά του, το καθεστώς αναζητά τα οδηγητικά
του πρότυπα στο θέμα της παράδοσης και των πολιτισμικών ριζών, στη σχέση
έθνους-κράτους, ατόμου-έθνους, εθνικής κουλτούρας-δυτικοευρωπαϊκής.
Η έννοια του
"νέου" συμπίπτει με την έννοια του "εθνικού". Νέον Κράτος=
Εθνικό Κράτος, όπως και Νέος Ελληνικός Πολιτισμός= Εθνικός Πολιτισμός.
Ο "νέος"
Έλληνας πρέπει να εμπεριέχει όλα τα εθνικά στοιχεία: αρετές, ιδέες,
ενδιαφέροντα. Η "νέα" εξουσία να εκφράζει το εθνικό συμφέρον. Βέβαια
αυτό το "νέο" στηρίζεται σ' ένα πνεύμα μεσαιωνισμού. Πρόκειται για
ένα παλινδρομικά "προχώρημα" μιας εθνικιστικής φιλολογίας,
προσηλωμένο στον παρελθόντα χρόνο του μέλλοντος, και φορτισμένο με την
"πνευματική κατοχή του κόσμου" από την ανωτερότητα του πνεύματος της
Ελληνικής φυλής. Το "εθνικό", έτσι δοσμένο, καθώς και η έννοια Έθνος
-σαν αμάλγαμα υπερταξικό των ταξικών και κοινωνικών διαφορών, βασισμένο στα
φυσικά, βιολογικά, ψυχικά, ιστορικά στοιχεία- εκφράζουν την ιδεολογία του εθνικισμού
και του φυλετισμού και υπογραμμίζουν την αρχή της terra patria με την οργάνωση
του Έθνους σε Κράτος, μαχόμενοι τη διεθνιστική διακήρυξη "ubi bene ibi
patria". Ο προσδιορισμός "Έλληνας", ως εθνικός, της μεταξικής
ιδεολογίας προσπαθεί να εκφράσει μια νέου τύπου εθνική συνείδηση. Το ποιος
είναι και το ποιος δεν είναι Έλληνας ορίζεται με βάση τα νέα σημεία αναφοράς κι
αντιδιαστολής, τα οποία σχετίζονται με την πολιτική επικυριαρχία του
συγκεκριμένου κοινωνικού συνόλου. Η ελληνική ταυτότητα ορίζεται πρώτα με σημείο
αναφοράς τον ίδιο της τον εαυτό, από τη στιγμή που ο μεταξικός ελληνισμός
στέκεται επιθετικός προς τους ίδιους τους
Έλληνες, πριν
αναφερθεί στους συγκεκριμένους ξένους, κι αποβλέπει στην ομοιογένεια του
κοινωνικού συνόλου. Η αναπροσαρμογή της ταυτότητας του "νέου" Έλληνα
τοποθετείται και στο επίπεδο της ζωής των λαϊκών στρωμάτων και στο επίπεδο μιας
διανόησης, η οποία προσπάθησε να προσδιορίσει την πολιτιστική ιδιαιτερότητα της
"νέας" ελληνικής κοινωνίας υπογραμμίζοντας πρωταρχικά την ανωτερότητα
της κλειστής κοινότητας της εξουσίας, της ελίτ. Η ελίτ αυτή θεωρείται,
ασυζητητί, ο βασικός εκφραστής αυτής της ταυτότητας και σηματοδοτείται με
χαρισματικές ιδιότητες.
Μπροστά στους
μεγάλους κινδύνους που είχαν ν' αντιμετωπίσουν οι αστικοί θεσμοί, μια
ανορθολογιστική λογική επεμβαίνει δυναμικά στην κοινή λογική και δικαιολογεί
την παρουσία ενός "χαρισματικού" καθεστώτος, μιας διοικούσας
μειοψηφίας η οποία θα χειραγωγεί τις μάζες στους δικούς της πολιτικούς στόχους.
Τη λογική αυτή τη συναντάμε πολύ συγκεκριμενοποιημένη στις απόψεις των
νεομακιαβελλιστών Pareto, Mosca, Michels, οι οποίοι σαφώς επηρέασαν ένα μέρος
της διανόησης των αρχών του αιώνα. Στην πραγματικότητα όμως οι αναφορές στο
πολιτιστικό στοιχείο έκρυβαν πολιτικά κριτήρια κι ανάγκες πολιτικές. Το
"κίνημα των αρίστων" προέρχεται από την Αρχαία Ελλάδα του Πλάτωνα και
στηρίζεται στην ανισότητα των μελών μιας κοινωνίας. Η ανισότητα, ισχυρίζεται ο
Ι. Τουρνάκης, ήταν, είναι και θα είναι η πηγή κάθε γοητείας της ζωής, η χαρά
και ο θρίαμβος, η μυστική πηγή της αέναης ανάστασης που καθιστά τον άνθρωπο
κυρίαρχο του πλανήτη, ενώ η ισότητα είναι μια άγνωστη στη φύση αντίληψη, αντίθετη
στη φύση, άρα απάνθρωπη και άθεη. Υποστηρίζει, κιόλας, ότι ο Τρίτος Ελληνικός
Πολιτισμός πρέπει να κατευθύνεται από μία ελίτ, απόλυτα πεπεισμένη για την
ανωτερότητα της ελληνικής φυλής1. Μ' αυτό το σκεπτικό η Υποδιοίκηση του
Πανεπιστημίου Αθηνών της Εθνικής Οργάνωσης Νεολαίας
——————————————
1. Ι.
Τουρνάκης, "Σκέψεις διά την Ελληνικήν Αναγέννησιν", Νέα Πολιτική, έ.
Β', τ. 9, Αθήνα, Σεπτέμβριος 1938, σ. 857-864.
εξέδωσε εγκύκλιο
προ τα μέλη της, καλώντας τα κατά τη διάρκεια των καλοκαιρινών διακοπών ν'
ασχοληθούν με τη συγγραφή πραγματειών για θέματα που αφορούν την πολιτεία, τη
φυλή, το Έθνος, την πατρίδα, το λαό, το Κράτος και τον πολιτισμό. "Εάν δεν
υπήρχε Πλάτωνας", ισχυρίζεται το περιοδικό Η Νεολαία1, "να θέσει τις
ακράδαντες βάσεις της φιλοσοφίας, οι πατέρες της Χριστιανικής Εκκλησίας θα
είχαν ανυπέρβλητες δυσκολίες να θεμελιώσουν το δόγμα του χριστιανισμού"2 δίνοντας
άλλη μια φορά τη σαφή προτεραιότητα της Αρχαίας Ελλάδας σε όλες τις επιστήμες.
ΕΘΝΟΣ - ΚΡΑΤΟΣ
Το Έθνος γίνεται
σύμβολο, γίνεται ανάγκη, επιβεβλημένο καθήκον από μια ανώτατη τάξη πραγμάτων.
Το εθνικό ιδεώδες προωθείται να γίνει εμφυτευμένη συνείδηση, η αιτία της δράσης
στην πρωτοβουλία των ατόμων καθώς και κανόνας της συμπεριφοράς τους. Η ανώτατη
λειτουργία του "νέου" Έθνους καταξιώνεται μέσα από τη συνειδητή
εκμετάλλευση του ενδόξου παρελθόντος. Την επιστροφή σ' αυτό το παρελθόν θεωρεί
το νέο Έθνος ως βάση για τη στήριξη της πολιτικής του τότε και
"αιωνίως"3.
——————————————
1. Όργανο
Πνευματικής, Θρησκευτικής, Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής της Ε.Ο.Ν. Στις
σελίδες του δημοσιεύονταν άρθρα πολιτικού και γεωργικού περιεχομένου, άλλες
μελέτες, διηγήματα, πνευματικές ασκήσεις, πρακτικές γνώσεις χρήσιμες στην
καθημερινή ζωή, πρακτικές ιατρικές συμβουλές, η κίνηση των σχηματισμών της
Ε.Ο.Ν, η αθλητική κίνηση της Νεολαίας, το κατά Κυριακή Ευαγγέλιο και η
μετάφρασή του, περιγραφές τόπων και τοπίων. Μία ύλη διαλεγμένη και
τακτοποιημένη σύμφωνα με τις επιδιώξεις και το χαραγμένο πλαίσιο δράσης από
εκείνους που το διευθύνουν.
2. Η
Νεολαία, "Ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός", έ. A', φ. 7, σ. 228.
3. Βλ
παραλλήλως: α) Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, κυρίαρχος της Μεσογείου (φασισμός), β)
Τρία Ράιχ, ενσάρκωση της Άγιας Γερμανικής Αυτοκρατορίας (ναζισμός), γ) Ισπανία
του XVI αι., κατακτήτρια μιας καινούριας ηπείρου, με σταθερή παρουσία σ' όλες
τις θάλασσες (φαλαγγιτισμός).
Το Κράτος είναι η
πραγματοποίηση της ιδέας του Έθνους. Είναι η έκφραση της "δύναμης"
και της "θέλησης του Έθνους, το "όργανο" του Έθνους. Το Κράτος,
κατά τον Ν. Κούμαρο, συνταγματολόγο της 4ης Αυγούστου, είναι η εκδήλωση της
οργανωμένης δύναμης του Έθνους και όχι η οποιαδήποτε εκδήλωσή του. Το στοιχείο
αυτό είναι σημαντικό διότι συνδέεται με την έννοια της πειθαρχίας, της
κοινωνικής ιεραρχίας αλλά και του Κράτους. Στο όνομα του Έθνους, το Κράτος εκφράζει
κι επιβάλλει τα συμφέροντά του, τα οποία παρουσιάζει σαν εθνικά συμφέροντα. Η
προβολή της "κοινής" πατρίδας, της "κοινής" καταγωγής, της
φυλετικής "ομοιογένειας", της "κοινής" γλώσσας, της
"κοινής" θρησκείας, της "κοινής" νοοτροπίας, των
"κοινών" ηθών και εθίμων, στηρίζει την υπερταξική σχέση και γίνεται η
λύση για την ενοποίηση του Έθνους, την ενσωμάτωση δηλαδή των τάξεων που δεν
μετείχαν στην εγκαθίδρυση του καθεστώτος.
Ως
"άρνηση" το Εθνικό Κράτος είναι μια "επανάσταση" που
ανατρέπει τους προϋπάρχοντες κρατικούς θεσμούς και νομικούς τύπους για την
έξοδο από την πολιτική κρίση και το αδιέξοδο του 1935, απαντώντας στην
αναζήτηση λύσης με προσφυγή στην πολιτειακή αλλαγή. Ασφάλισε τη δικτατορία των
βασιλικών κομμάτων, αποκαθιστώντας στο θρόνο τον κομματικό τους αρχηγό, όπως το
είχε ήδη προβλέψει ο Ελ. Βενιζέλος1 και διέγραψε την αρχή και παγίωση του
μονοκομματικού Κράτους, το οποίο στηρίχτηκε στους διωγμούς του δημοκρατικού
κόσμου (με τη θέσπιση στρατοπέδων συγκέντρωσης, του "πιστοποιητικού
κοινωνικών φρονημάτων" και των "δηλώσεων μετανοίας"), στις
αθρόες αποτάξεις δημοκρατικών αξιωματικών, στη φίμωση και χειραγώγηση του
τύπου, στην έξαρση των αστυνομικών μεθόδων.
Εάν, επί
Βενιζέλου, οι προοπτικές ενότητας του Ελληνικού Έθνους ήταν άμεσα εξαρτημένες
από τις εναλλαγές των βασιλιάδων στο θρόνο, κι αν οι εναλλακτικές λύσεις γύρω
από το πολιτειακό
——————————————
1. Γ.
Δαφνής, Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων 1923-1940, τ. 2, Αθήνα 1955, σ. 367-368.
ζήτημα ήταν:
"Μοναρχία", "Φιλελεύθερη Μοναρχία", "Αβασίλευτη
Δημοκρατία", επί Μεταξά, η ενοποίηση του Έθνους βρήκε την πρόχειρη λύση
της στο πάντρεμα της Μοναρχίας με τον αντικοινοβουλευτισμό, αλλάζοντας το φορέα
του ιστορικού αιτήματος της "Μεγάλης Ιδέας". Υποστηρίζεται μάλιστα
ότι ο πολιτειακός τύπος του Νέου Κράτους και η ιδεολογία του προέρχεται
"κατ' ευθείαν από την αρχαίαν ελληνικήν πολιτικήν φιλοσοφίαν". Ως
"θέση", ισχυρίζεται ο Ι. Κυριακόπουλος, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο
Θεσσαλονίκης, το Νέο Κράτος είναι "επανάσταση" διότι επιτελεί μια
ριζοσπαστική αλλαγή όχι μόνο του συστήματος οργάνωσης της δημοκρατίας αλλά και
του τρόπου του σκέπτεσθαι των ατόμων. Ο κοινοβουλευτισμός, ταυτιζόμενος με την
"τυχαία πλειοψηφία των οχλοκρατικών συνελεύσεων" και την κυβερνητική
αστάθεια, γίνεται ο μόνιμος κατηγορούμενος του καθεστώτος. Με αναφορές στον
συνεργάτη του Γ. Κλεμανσώ, Α. Ταρντιέ, αντίπαλο του κοινοβουλευτισμού, ο
Άριστος Καμπάνης, χρονογράφος, αρθρογράφος κριτικός και διευθυντής του
περιοδικού Το Νέον Κράτος, στηρίζει την κριτική του κατά του κοινοβουλευτισμού
προσάπτοντάς του την επιβράδυνση της ανάπτυξης της Ελλάδας, με επιστέγασμα το
"άφετε τους νεκρούς θάπτειν τους εαυτούς νεκρούς".
Ο Ν. Κούμαρος
υποστηρίζει ότι θα μπορούσε κανείς ν' αποκαλέσει το καθεστώς
"λαοκρατία" ή "άμεση εθνική δημοκρατία" ή, ακόμα πιο
συγκεκριμένα, "άμεση εθνική λαοκρατία" διότι η κυβέρνηση έρχεται
"εις συχνήν επαφήν με τας λαϊκάς μάζας, πραγματοποιούσα ούτω την άμεσον,
θα ελέγομεν ούτω, δημοκρατίαν ή ακριβέστερον λαοκρατία"1. Και ο Γ.
Μαντζούφας, συνταγματολόγος της 4ης Αυγούστου, διακηρύσσει ότι το Νέο Κράτος
δεν είναι διόλου ολοκληρωτικό καθώς "αφ' ενός η έννοια του Έθνους προηγείται
της του Κράτους, ουδόλως ταυτιζόμενη προς αυτήν,
——————————————
1. Ν.
Κούμαρος, "Η περί Κράτους αντίληψης της μεταβολής της 4ης Αυγούστου",
Το Νέον Κράτος, φ. 18, Αθήνα, Φεβρουάριος 1939, σ. 1581-1583.
αφ' ετέρου η
σημασία της ελευθερίας, της ιδιοκτησίας και της ατομικής πρωτοβουλίας είναι
διαφορετική από εκείνην, ήτις αναγνωρίζεται εις τα πραγματικά ολοκληρωτικά
Κράτη..."1. Επί πλέον δεν είναι ούτε εθνικοσοσιαλιστικό Κράτος επειδή
"δι' ημάς αι εννοιαι εθνισμός και σοσιαλισμός
αλληλογρονθοκοπούνται"2. Όσο για τη λαϊκή βάση, ναι μεν "δεν
συμμετέχει άμεσα στην εξουσία" αλλά το Νέο Κράτος φροντίζει για τα
συμφέροντά της, τα οποία οφείλουν να συμπίπτουν μ' αυτά του συνόλου της εθνικής
κοινότητας. Ο λαός δεν είναι πια πηγή των εξουσιών αλλά "αριθμητικό απλώς
σύνολο" και ως έννοια διακρίνεται από το Έθνος. Η κρατική εξουσία
υλοποιώντας την "εθνική θέληση" εκφράζει ταυτοχρόνως και κατά λογική
ακολουθία και τη "λαϊκή θέληση", "διότι η εθνική θέλησις δεν
αποτελεί κάτι το διακεκριμένον και ανεξάρτητον της ατομικής θελήσεως των
ατόμων, (...) αλλ' έχει την έδραν αυτής εις την συνείδησιν όλων των ατόμων
εκείνων, τα οποία, εις δεδομένην στιγμήν, αποτελούν την ζώσαν ανθρωπίνην
σύνθεσιν του Έθνους"3. Η πολιτειακή θέση του καθεστώτος βασίζεται έτσι
στην έννοια του καθήκοντος κι όχι σ' αυτήν του δικαιώματος4.
Η σχέση Νέου
Κράτους-Ατόμου απαιτεί την υποταγή του ατόμου στο σύνολο. "Υπάρχουν μέσα
σωφρονισμού δι' εκείνους που θ' αποπειραθούν να διασαλεύσουν την εθνικήν
ενότητα, αποκατασταθείσαν υπό του Βασιλέως και του Ιωάννου Μεταξά"5,
δήλωνε ο Άρ. Καμπάνης στα 1938, ενώ δύο χρόνια πριν, ο Μεταξάς υπογράμμιζε σε
λόγο του ότι ήταν αποφασισμένος να εξουδετερώσει με τον ταχύτερο τρόπο κάθε
αντίδραση κατά του
——————————————
1. Γ. Μαντζούφας,
"Έθνος, Κράτος, Δίκαιον", Το Νέον Κράτος, φ. 21, Αθήνα, Μάιος 1939,
σ. 249.
2. στο
ίδιο, σ. 250.
3 Ν.
Κούμαρος, "Η περί Κράτους...", ό.π., σ. 1582.
4.
Ευάγγελος Κυριακίδης, "Η διαλλαγή Κράτους και πολίτου", Το Νέον
Κράτος, φ 9, Αθήνα, Μάιος 1938, σ. 530.
5 Άρ.
Καμπάνης, "Χθες και Σήμερον", Το Νέον Κράτος, έ. Β', φ 7, Αθήνα,
Μάρτιος 1938, σ. 264-265.
εθνικού του
έργου1. Το άτομο γίνεται το "υλικό" όπου πάνω του το Κράτος εγκαθιστά
τη Νέα Τάξη πραγμάτων. Το ίδιο δεν έχει αξία σαν άτομο αλλά παίρνει αξία από τη
στιγμή που εντάσσεται στο ελεγχόμενο σύνολο. Η αντίληψη αυτή έρχεται να
συναντήσει τη φασιστική αντίληψη της Enciklopedia Treccani: "...η
φασιστική αντίληψη τάσσεται υπέρ του Κράτους· τάσσεται εξίσου και υπέρ του
ατόμου, στο βαθμό που το άτομο συνυπάρχει με το Κράτος το οποίο είναι η
παγκόσμια συνείδηση και θέληση του ανθρώπου μέσα στην ιστορική του ύπαρξη (...)
έξω από την ιστορία, ο άνθρωπος δεν είναι τίποτα"2.
Η ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ
Η πολιτική εξουσία
ασκείται από το Βασιλιά και την Κυβέρνηση. Στα πλαίσια του Νέου Κράτους, ο
βασιλιάς είναι ο ανώτατος άρχοντας και αποτελεί σύμβολο της εθνικής ενότητας.
Είναι επίσης ανώτατος άρχοντας της εκτελεστικής εξουσίας. Συμμετέχει στην
άσκηση της νομοθετικής εξουσίας με την κύρωση των νόμων· οι δικαστικές
αποφάσεις εκτελούνται "εν ονόματι του Βασιλέως".
Ο Μεταξάς είναι ο
"Αρχηγός" της κυβέρνησης και υπεύθυνος προς κάθε κατεύθυνση. Αυτός
μόνον, έχοντας γενική αρμοδιότητα στα θέματα όλων των υπουργείων, μπορεί να
καθορίζει τη χάραξη της κυβερνητικής πολιτικής. Προτείνει στο Βασιλιά το
διορισμό των Υπουργών και Υφυπουργών.
Υπουργοί και
Υφυπουργοί, είναι απλά διευθυντές υπηρεσιών σε διάφορους κλάδους της δημόσιας
διοίκησης. Συμμετέχουν στη νομοθετική εξουσία αλλά δεν υποχρεούνται να έχουν
την ίδια άποψη με τον αρχηγό σε ό,τι αφορά τον προσανατολισμό της κυβερνητικής
——————————————
1. Ιω.
Μεταξάς, Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, φ. 332, 4 Αυγούστου 1936.
2. S. Romano, "Histoire de
l'Italie du Risorgimento à nos jours", Παρίσι, Seuil, 1977, σ. 194-195.
πολιτικής.
Διάσταση γνώμης ισοδυναμεί με παραίτηση του διαφωνούντος Υπουργού.
Το υπουργικό
συμβούλιο αποτελείται από τον αρχηγό της Κυβέρνησης, τους υπουργούς και τους
υφυπουργούς. Συνεδριάζει σε ολομέλεια και σε επιτροπές. Σε περίπτωση διαφωνίας
στους κόλπους του υπουργικού συμβουλίου υπερισχύει τελικά η απόφαση του αρχηγού
της κυβέρνησης1.
ΤΡΙΤΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ - ΜΕΓΑΛΗ ΙΔΕΑ ΤΗΣ 4ης
ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ
Η πορεία της
κρίσης ταυτότητας, ως το κεντρικό πρόβλημα της νεοελληνικής κοινωνίας
πολιτισμικού και πολιτικού χαρακτήρα, ακολούθησε την πορεία του σύγχρονου
ελληνισμού κι αποτέλεσε τον κεντρικό άξονα προβληματισμών για τη σχέση Έθνους
και Κράτους. Παρ' όλες τις ιδεολογικές διαφορές των διανοουμένων κοινά τους
σημεία, όπως η μη απόρριψη του μύθου της παράδοσης, η προσπάθεια επιλογής μέσα
από την κληρονομιά του παρελθόντος για την κάλυψη αναγκών της αμεσότητας της
εποχής τους, η απόρριψη της παραδοσιακής αρχαιολατρίας αλλά και της
δυτικοευρωπαϊκής "εισβολής", οδήγησαν σε μια εθνοκεντρική αντίληψη
για την εθνικότητα, η οποία εμπεριείχε και την κριτική κατά της ηθικής και
πνευματικής παρακμής της2.
Εάν ο Βενιζελισμός
χαρακτηρίζεται ως ο πιο "πραγματιστικός" και συνεπής φορέας αυτής της
ολοκλήρωσης, αυτοκαθοριζόμενος από το Έθνος, κι ο Αντιβενιζελισμός ως "ο
εσωστρεφής πατριωτισμός της Παλαιάς Ελλάδας", αυτοκαθοριζόμενος από το
Κράτος, ο Μεταξισμός, ως ο ιστορικός φορέας που αναλαμβάνει το ιστορικό αίτημα
της συνέχειας της "εθνικής
——————————————
1. Ν.
Κούμαρος και Γ. Μαντζούφας, "Αι θεμελιώδεις συνταγματικαί αρχαί του Νέου
Κράτους", Το Νέον Κράτος, έ. Β', φ. II, Αθήνα, Ιούλιος 1938, σ. 761-818.
2. Βλ. Γ.
Β. Λεονταρίτης, "Εθνικισμός και Διεθνισμός, Πολιτική Ιδεολογία", στο
Ελληνισμός, Ελληνικότητα, Αθήνα, Εστία, 1983, σ. 27-36.
ολοκλήρωσης",
είναι η ιστορική συνέχεια του Αντιβενιζελισμού, απογυμνωμένος από το βυζαντινό
ρομαντισμό του, ως προς το εδαφικό του περιεχόμενο, αυτοκαθοριζόμενος και
νομιμοποιούμενος από την αρχαία αντίληψη της μεγάλης Ιδέας κι από μια νέα μορφή
Κράτους. Η πρότασή του για την ενότητα του ελληνισμού διά μέσου του πολιτισμού
και μιας υπερενισχυμένης κρατικής εξουσίας αποβλέπει στην αναδημιουργία του πολιτισμού,
ως το περιεχόμενο της Μεγάλης Ιδέας του αρχαίου ελληνισμού, "η επικράτηση
της φυλής και εκτός των ορίων του ελληνικού Κράτους"1.
Το σύνθημα
"Τρίτος Ελληνικός Πολιτισμός" ευνοήθηκε από τη δημιουργία μηχανισμών
όπως οι θεσμοί κουλτούρας και η Εθνική Οργάνωση Νεολαίας. Η Μεγάλη Ιδέα θ'
ανάσταινε τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, η Τρίτος Ελληνικός Πολιτισμός τα ιδεώδη
της Αρχαίας Ελλάδας και του Βυζαντίου. Η επιμονή στην παράδοση, βασικά της
αρχαϊκής κουλτούρας, συμπορεύεται με την αξιολογία της μεταξικής ιδεολογίας και
τροφοδοτεί την αναπτυσσόμενη κουλτούρα της στις επικρατούσες νέες πολιτικές
συνθήκες. Ο "εκσυγχρονισμός" του μεταξικού Κράτους συμπορευόμενος με
την ελληνική παράδοση αντιπαρατίθεται στους ξένους εκσυγχρονισμούς. Είναι
ολοφάνερη η ιδεολογική φόρτιση της αντιπαράθεσης του "ελληνικού" ως
αυθεντικού και γνήσιου και του "ξενόφερτου" ως μη αυθεντικού και
πλαστού, όπως είναι ολοφάνερο ότι οι δύο πόλοι καλύπτουν πραγματικά προβλήματα.
Υποστηρικτές του καθεστώτος δηλώνουν ότι ο ευρωπαϊκός πολιτισμός προκαλεί την
"ηθική αποσύνθεση των λαών πάνω στους οποίους επιδρά", και
διευκρινίζουν ότι ο ελληνικός πολιτισμός είναι "πνευματικός" και δεν
έχει τίποτα κοινό με την "πρόοδο". Η πρόοδος είναι κατάσταση που
εκφράζει την πορεία μιας εποχής, ενώ ο πνευματικός πολιτισμός είναι δημιουργία
και κομμάτι αναπόσπαστο του Έθνους. Ο πολιτισμός παράγει, ενώ η πρόοδος είναι
μη
——————————————
1. Βλ. Ιω.
Μεταξάς, "Η νέα ελληνική γενεά δύναται ν' αναστηλώση τα ιδεώδη που
συνέτριψεν η θεομηνία του Βενιζέλου", Η Καθημερινή, 23 Ιανουαρίου 1935.
παραγωγική γιατί
εκφράζει τον "υλικό" πολιτισμό, ο οποίος είναι
"αναπτυξιακός". Ισχυρίζονται, μάλιστα, ότι διά μέσου της δημιουργίας
καινούριων μορφών πνευματικής ζωής θα ξεπεραστεί ο υλικός πολιτισμός, ο οποίος
καθορίζει τις αξίες του φιλελευθερισμού και του μαρξισμού, και τότε το παρόν
της Ελλάδας θα ήταν ίσο με το παρελθόν της. Δεν πρόκειται για ανασύνθεση
πολιτισμική, όπως ισχυρίζεται ο Ευάγγελος Κυριακίδης, αλλά για αναθεμελίωση. Ο
πνευματικός πολιτισμός είναι "εσωτερικός". Η πρόοδος είναι φιλοκαλία,
ο πολιτισμός αξίωση, αίτημα: "Απεχθανόμεθα εκείνην την εικόνα της προόδου,
η οποία υπό την σημαίαν του διανοητισμού, επιχείρησε να αντικαταστήσει τον ηρωισμόν,
την πίστιν, με τον σκεπτικισμόν, τον αισθητισμόν και σνομπισμόν και δι' αυτών,
κατέστησαν ημάς ανικάνους να πραγματοποιήσωμεν τα καθήκοντα του
παρόντος..."1. Υπάρχουν δηλαδή "καταστρεπτικές" δυνάμεις στον
πολιτισμό, τις οποίες πρέπει να καταπολεμήσει το Κράτος για να τονώσει τις
"υγιείς" του δυνάμεις, οι οποίες χαρακτηρίζονται ως επιταγές της
καθολικής συνείδησης του Έθνους.
Οι δύο
προηγούμενοι πολιτισμοί δεν υπήρξαν τέλειοι, δηλώνει το μεταξικό καθεστώς. Ο
πρώτος ελληνικός πολιτισμός, ο αρχαίος, δημιούργησε έργα τέχνης αλλά υστερούσε
σε θρησκευτικά συναίσθημα. Ο δεύτερος ελληνικός πολιτισμός, ο βυζαντινός,
χαρακτηριζόταν από θρησκευτικό συναίσθημα αλλά δεν δημιούργησε σημαντικά έργα
τέχνης. Τέλειος θα είναι ο τρίτος, γιατί είναι πολιτισμός "ηθικός", ο
οποίος μεταφράζεται σε "αφοσίωση στο Κράτος", "υποταγή των
πολιτών", "κατάργηση της πάλης των τάξεων και συμμαχία αυτών".
Πνευματικός πολιτισμός σημαίνει ακόμα αποικιοκρατία. Να κατακτήσει η Ελλάδα με
το πνεύμα της, το πνεύμα κι όχι τα εδάφη άλλων χωρών. Έτσι, διακήρυττε μεν την
αντίθεσή του ως προς την ιμπεριαλιστική τακτική της
——————————————
1.
Ευάγγελος Κυριακίδης, "Αι περί πολιτισμού φιλοσοφικαί απόψεις του Ιωάννου
Μεταξά", Το Νέον Κράτος, έ. Β', φ. II, Αθήνα, Ιούλιος 1938, σ. 824-826.
Ιταλίας και της
Γερμανίας για την κατοχή εδαφών, δημαγωγούσε όμως υπέρ ενός πνευματικού
imperium, ο μύθος του οποίου στηριζόταν στη μυστικοποίηση του καθεστώτος. Και
λέω μύθος γιατί οι συνιστώσες του πολιτισμού αυτού δεν χαράχτηκαν ουσιαστικά. Ο
Γ. Μαντζούφας σε άρθρο του το δηλώνει: "... αν εγνωρίζομεν ποίαι θα είναι
αι εκδηλώσεις, αι οποίαι θα συνίστων τον τρίτον ελληνικόν πολιτισμόν, θα τον
είχομεν ήδη παρόντα και δεν θα είχομεν ανάγκη να τον δημιουργήσωμεν, αλλά θα
έπρεπε να φροντίσωμεν απλώς να τον διατηρήσωμεν"1. Δανειζόμενοι στοιχεία
από την αρχαιότητα προσπαθούν να πλάσουν τον μύθο. Έτσι, "ο Απόλλωνας που
γεννήθηκε στις ελληνικές ακρογιαλιές δεν μπορούσε να περάσει αδιάφορα από τη
χώρα του φωτός εκείνη τη μέρα δίχως να διαλαλήσει σ' Ανατολή και Δύση, την
αλλαγή που γινόταν, μοιράζοντας γύρω-τριγύρω τα πιο φωτεινά χρώματα". Κι
άλλου, μια κάποια Κίρκη έπαιρνε το πνεύμα "για να το οδηγήσει στους
μαγικούς κόσμους του ονείρου, πάνω από τα ανθρώπινα πάθη και τις εσωτερικές
διχόνοιες"2. Οι παραλληλισμοί της φωτογράφου Νέλλης, σε τεύχη του
περιοδικού του Υφυπουργείου τύπου, παρουσίαζαν μέσω φωτογραφικών συγκρίσεων
ομοιότητες ανάμεσα σε έλληνες αγρότες και ελληνικά αγάλματα3. Ο αετός γίνεται
σύμβολο του τρίτου ελληνικού πολιτισμού, στο πέταγμα του οποίου "θα ξεσκιστούν
τα σκοτεινά σύννεφα της δισταχτικότητας και η αντάρα κάθε κρυφής και ύπουλης
αντιδράσεως και θα μας αποκαλύψουν το νέον Στερέωμα"4. Το σήμα της Ε.Ο.Ν
είναι ο Διπλούς Μινωικός Πέλεκυς, σύμβολο της αιωνιότητας της ελληνικής φυλής
και έμβλημα τόσο της βασιλικής (επίγειας), όσο και
——————————————
1. Γ.
Μαντζούφας, "Ιδεολογία και κατευθύνσεις εις το Νέον Κράτος", Το Νέον
Κράτος, φ. 16, Αθήνα, Δεκέμβριος 1938, σ. 134.
2. Αντιγόνη
Μπριώνη, "Η γυναίκα στην οργάνωση της Νεολαίας", Η Νεολαία, φ. 30,
Αθήνα 1939, σ. 984.
3.
"Διατί πρέπει να είμεθα υπερήφανοι και ευτυχείς, διότι είμεθα
Έλληνες", Η Νεολαία, φ. 6, 1938, σ. 188.
4. Ε.Ο.Ν.,
Φακ. 12, Γραφείο III, Δ/νσις Β', Πολιτική Διαφώτιση IV, Τμήμα Ραδιοφωνίας,
Αρχείο Μεταξά, Γενικά Αρχεία του Κράτους.
της θρησκευτικής
(θείας) εξουσίας. Ο χαιρετισμός της Ε.Ο.Ν είναι επίσης "καθαρά"
ελληνικός, όπως μαρτυρούν διάφορα ανάγλυφα που παριστάνουν τα λεγόμενα
Ασκληπιεία, κι ήταν εκδήλωση αγάπης και θαυμασμού στους θεούς1. Η αρχαία Ελλάδα
έπρεπε ν' αντικρύσει τη νέα, "να στέκεται γενναία κάτω από τον
Παρθενώνα"2. Διοργανώνονται καλλιτεχνικοί αγώνες για την αναβίωση
"της ωραίας συνήθειας των αρχαίων της τελέσεως καλλιτεχνικών και
πνευματικών αγώνων"3 και οι αθλητικοί αγώνες της Ε.Ο.Ν, "οι
μεγαλύτεροι των αγώνων της Ελλάδος είναι σαν μια μικρή ελληνική Ολυμπιάς".
Οι λαμπαδηφορίες από τα τμήματα της Ε.Ο.Ν παραπέμπουν στη "συνέχεια των
παραδόσεων των Σαλαμινομάχων και των Μαραθωνομάχων". Στις αίθουσες δε όπου
τελούνται οι γιορτές διακρίνονται αρχαϊκές παραστάσεις και ρητά. Η αρχαία
Σπάρτη θεωρείται το καταλληλότερο πρότυπο για ν' ανταποκριθεί η Ελλάδα στα
ιδεώδη του τρίτου πολιτισμού4.
Η απουσία ενός
ουσιαστικά νέου εθνικού οράματος, κοινό ζητούμενο πολιτικών και διανοουμένων
της εποχής, οδηγεί στην προσήλωση του καθεστώτος στην αρχαία βασικά παράδοση. Ο
Μύθος της "ομάδας", της "ελίτ" και του "Αρχηγού",
βασισμένος στην έννοια "στρατιώτης" και στην ταύτιση της
"ζωής" με τη "θυσία", ο μύθος της "πάντα άρρωστης
νεολαίας", η οποία θα γιατρευόταν εάν έσκυβε στις εθνικές μας παραδόσεις,
ο μύθος της "φυλής" και της "γης", γίνονται το στίγμα του
εθνικιστικού χαρακτήρα του τρίτου πολιτισμού, απαιτούν τη μυστικοποίηση του
καθεστώτος και τη φιλολογικοποίηση της ιδεολογίας του. Εκατοντάδες
——————————————
1. Στο
ίδιο.
2. Ξένη
Αξελού, "Η πνοή της Τετάρτης Αυγούστου", Νέοι Δρόμοι, Αθήνα, φ. 22,
Οκτώβριος 1939, σ. 1.
3. Στο
ανέβασμα της "Πενθεσίλειας" στο Λυκαβηττό, οι σύγχρονες αμαζόνες
αλλάζουν προορισμό. Με τη διδασκαλία της Μ. Κοτοπούλη, γίνονται μητέρες. Δίνουν
σάρκα και οστά στους αυριανούς Έλληνες. "Η Πενθεσίλεια στο θέατρο του
Λυκαβηττού", Το Νέον Κράτος, φ. 1939, σ. 565.
4. Ιωάννης
Μεταξάς, "Σπαρτιατική Οργάνωσις και Αγωγή των Νέων", Η Νεολαία, φ. 3,
Αθήνα 1938, σ. 82.
αποσπάσματα
μαρτυρούν τη μετατροπή της συντηρητικότητας του καθεστώτος σε κενή τυπολατρία.
Γοητευμένο το καθεστώς από το νεκρά παραδομένο ρυθμό του αρχαίου πολιτισμού, κι
όχι από το περιεχόμενό του, το οποίο δεν κατάφερε να μεταλλάξει ούτε να
εκλογικεύσει, πορεύτηκε μ' αυτό το φορτίο, το οποίο, όπως ισχυρίζεται και ο Φ.
Πολίτης, έχει μεν "εισχωρήσει οπωσδήποτε στη ζωή μας από παιδεία,
παράδοση, φυλετική και γεωγραφική αναγκαιότητα"1, αλλά έχει γίνει άπειρες
φορές το αισθησιακό άλλοθι των "υπόπτων" κέντρων, ιδιαιτέρως, σε μια
εποχή ηθικού μηδενισμού που επέφερε ο μεσοπόλεμος.
ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΤΟΥ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΥ ΜΕ
ΤΗ ΜΟΡΦΗ ΕΠΙΚΑΙΡΩΝ
Το περιεχόμενο της
Μεγάλης Ιδέας έχει εκπέσει. Τη διαδέχεται μια σειρά από φυλετικές αναζητήσεις
κι ο μύθος της οργανικότητας του Έθνους, που στην ουσία εκφράζει την ανάγκη
ενός ριζικού αστικού μετασχηματισμού που δεν είχε μέχρι τότε πραγματωθεί. Η
εγκατάσταση των προσφύγων, που στην πλειοψηφία τους είναι ριζοσπαστικοί, καθώς
και η εμφάνιση του μαρξισμού, οξύνει το κοινωνικό πρόβλημα και τις αντιθέσεις.
Το ιδανικό της "πειθαρχημένης ελευθερίας" έρχεται ν' αντικαταστήσει
τον κοινοβουλευτισμό, ο οποίος ήταν αδύνατον πλέον να λειτουργήσει αφού η
φαλκιδευμένη μορφή της δημοκρατίας ταυτίστηκε με το σύστημά του.
Για την πραγμάτωση
του ιδανικού αυτού βοήθησαν οι Ευρωπαϊκοί φασισμοί με την απήχηση που εύρισκαν
διεθνώς στα μικροαστικά στρώματα των πληθυσμών και στ' αντιδραστικά στοιχεία.
Τα αστικά κόμματα, δέσμια του οικονομικού φιλελευθερισμού, που δεν ήταν σε θέση
να λύσει το πρόβλημα της εκβιομηχάνισης, αντιμετωπίζουν σοβαρότατα την
ανεπάρκεια της
——————————————
1. Τ.
Αθανασιάδης, Πώς έβλεπε τη νεοελληνική πραγματικότητα ο Φ. Πολίτης, Αθήνα 1936,
σ. 19.
μεθοδολογίας του
στον οικονομικό και κοινωνικό χώρο. Μπροστά στη δραστηριοποίηση του
κομμουνισμού συμπλέουν με τα μικροαστικά στρώματα. Ο συνηθισμένος
κοινοβουλευτικός ηγέτης αντικαθίσταται από το χαρισματικό ηγέτη, το
"μάγο" και "θαυματοποιό", από όλους αποδεκτός, αφού όλοι
έχουν πειστεί για την αναποτελεσματικότητα του πρώτου, σ' αυτήν την ιστορική
περίοδο. Ο χαρισματικός ηγέτης, αυτός, θα φροντίσει για τους
"πειθαρχικούς" και "εύτακτους". "Η διάζευξη
λαός-ηγέτης", γράφει ο Δημ. Μορτόγιας, "όζει τερατωδώς τευτονικού
πνεύματος"1. Από τα κουρέλια της Μεγάλης Ιδέας ντύνεται ο νέος εθνικισμός,
εκμεταλλευόμενος τις κοινωνικές συμβάσεις και την ορμή της νεολαίας
(χαλιναγώγηση από τη μια, σπιρούνισμα από την άλλη).
Στο ερώτημα, πού
ανήκει η Ελλάδα και ποιοι είμαστε οι Έλληνες, ορθώνεται η ελληνικότητα
αντιμέτωπη στην ευρωπαϊκότητα. Προς χάρη της ελληνικότητας γίνεται χρήση έως
και κατάχρηση της αρχαιότητας· όσο για τη θεωρία του αυταρχικού κράτους, εφ'
όσον "έχει τις ρίζες της στον Πλάτωνα", είναι "ελληνικώτερη κάθε
άλλης θεωρίας". Η αποξένωση που προήλθε από την αντιπαράθεση ατόμου και
κοινωνίας, "γεφυρώνεται" με την απλή θέληση του ενός (Ενός) να
επανεντάξει συναισθηματικά το άτομο στην κοινωνία, απαγορεύοντάς του την
αντιπαράθεση και πείθοντάς το ότι είναι σύνολο (όχι άτομο μες στο σύνολο), και
ως σύνολο, κεντρικός μοχλός της ιστορικής ανανέωσης. Ο αγώνας, όταν όλα τα
ιδανικά έχουν στεγνώσει, ακόμα κι αυτό της ατομικής αντίστασης (ο Νίτσε δεν
πολυακούγεται στην Ελλάδα), μεταφέρεται καθαρά στον ψυχολογικό χώρο. Άλλωστε,
"οι μεγάλοι άντρες είναι σπάνιοι, οι μικροί πρέπει να φρονιμεύουν, και,
όταν δώσει ο Γιαραμπής και σημάνει η ώρα, θα γεννηθούν οι Μεσσίες αναγγελλόμενοι
από μετεωρολογικά απρόοπτα ή πανηγυρισμούς στο βασίλειο των πτηνών, και η
ιστορία, σαν την φοράδα, θα πάρει κάτω από τα στιβαρά τους χέρια καινούργιο
δρομολόγιο"2.
——————————————
1. Δημ.
Μορτόγιας, Δείγμα Γραφής, Αθήνα, Ολκός, 1977, σ. 57.
2. στο
ίδιο, σ. 63.
Καθοριστικοί
παράγοντες της διαπαιδαγώγησης των "κοινών ανθρώπων" είναι οι
βιολογικοί και οι ψυχολογικοί. Αποδοχή των ριζών, εμφάνιση προοπτικών (Τρίτος
Ελληνικός Πολιτισμός-Νέον Κράτος). Η πρόσοψη έχει σωθεί. "Ό,τι εξαίρεται
από τον μέσο όρο, τραύμα"1.
——————————————
1. στο
ίδιο, σ. 67.
Από
το
Ιστορικό
Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας
Γενική
Γραμματεία Νέας Γενιάς Έτος έκδοσης:1987
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου