Μεγάλη ιδέα, ένα άπιαστο όνειρο

επιμελεία του

ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΕΩΡ. ΚΑΤΣΟΥΛΗ

-φιλολόγου-

 Η έκρηξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, αποτέλεσε για τον Πρωθυπουργό της Ελλάδας Ελευθέριο Βενιζέλο, το εναρκτήριο λάκτισμα για την πραγματοποίηση μιας μεγάλης ευκαιρίας η οποία φώλιαζε από αιώνες στις καρδιές των Ελλήνων και άκουγε στο όνομα «Μεγάλη Ιδέα». Οι άμεσες επαφές του Βενιζέλου με τον Βασιλιά Κωνσταντίνο δύο μόλις ημέρες από την έναρξη των εχθροπραξιών απέδειξαν ότι τα πράγματα δεν θα ήταν και τόσο εύκολα για τον πρωθυπουργό της χώρας καθώς υπήρχε διάσταση απόψεων μεταξύ των δύο ανδρών περί του τρόπου δράσης. Ενώ από τη μια πλευρά ο Βενιζέλος επιθυμούσε την άμεση είσοδο της χώρας στον πόλεμο στο πλευρό των Συμμάχων της «Entente» καθώς προσέβλεπε στα οφέλη τα οποία θα αποκόμιζε σε περίπτωση ήττας των Κεντρικών Αυτοκρατοριών στηριζόμενος και στις διαβεβαιώσεις των ξένων πολιτικών, ο Βασιλιάς είχε άλλη άποψη λόγω και της συγγένειας του με τον επικεφαλής των εχθροπραξιών Αυτοκράτορα της Γερμανίας Γουλιέλμο Β΄. Η εκ διαμέτρου αντίθετες απόψεις των δύο ανδρών διαίρεσαν τη χώρα σε σημείο που να γίνεται λόγος για Εθνικό Διχασμό, καθώς ο Βενιζέλος ανήμπορος να πείσει τον Μονάρχη για την ορθότητα της σκέψης του λόγω και του επηρεασμού του δευτέρου από τη Βασίλισσα Σοφία και τον Ιωάννη Μεταξά, υπέβαλε την παραίτησή του59. 

Οι εκλογές της 31 Μαΐου /13 Ιουνίου 1915 που έλαβαν χώρα σε κλίμα έντασης το οποίο οξύνθηκε και από την επιδείνωση της υγείας του Βασιλιά, επανέφεραν το Βενιζέλο με πλειοψηφία 184 εδρών έναντι 310 στην Ελληνική Βουλή, με δεύτερο κόμμα εκείνο του Δημήτρη Γούναρη που κατάφερε να κερδίσει 90 έδρες. Η νέα κυβέρνηση Βενιζέλου ορκίστηκε στις 17/30 Αυγούστου. Η κατάσταση άλλαξε άρδην όταν στο πλευρό των Κεντρικών Αυτοκρατοριών μπήκε η Βουλγαρία. Για τον Έλληνα Πρωθυπουργό ήταν μια δεύτερη ευκαιρία καθώς η συνθήκη συμμαχίας που είχε υπογράψει με τη Σερβία προέβλεπε την άμεση αρωγή της Ελλάδας σε περίπτωση βουλγαρικής επίθεσης. Το παλάτι όμως ενέμενε στις απόψεις του, υποστηρίζοντας ότι η βοήθεια που θα παρείχε η Ελλάδα προβλέπονταν σε περίπτωση διαβαλκανικού και όχι διευρωπαϊκού πολέμου. Και πάλι η χώρα έμπαινε σε κρίση, καθώς ο Βενιζέλος ζήτησε και πήρε ψήφο εμπιστοσύνης από τη Βουλή η οποία επικύρωνε την πολιτική του. Παρά ταύτα ο Βασιλιάς παρέμενε ανένδοτος. Εμπρός σε αυτή την κατάσταση ο Βενιζέλος παραιτήθηκε στις 6 Οκτωβρίου 1915, για δεύτερη φορά σε διάστημα οκτώ μηνών60. Ο Βασιλιάς διέλυσε ξανά τη Βουλή και προκήρυξε εκλογές για τις 6/19 Δεκεμβρίου, από τις οποίες όμως, απείχε το κόμμα των Φιλελευθέρων.

Από τους πρώτους κιόλας μήνες του 1917 η κατάσταση άρχιζε να γίνεται ασφυκτική για την Ελλάδα, καθώς Γαλλία και Μεγάλη Βρετανία αποφάσισαν να εκθρονίσουν τον Κωνσταντίνο αποβλέποντας στην άμεση είσοδο της χώρας στο πλευρό της «Entente» αναθέτοντας στον Ύπατο Αρμοστή Ζόναρ τη διευθέτηση του όλου ζητήματος. Πράγματι ο Κωνσταντίνος εγκατέλειψε τη χώρα στις 2/15 Ιουνίου 1917, ορίζοντας ως διάδοχο του τον δευτερότοκο γιο του Πρίγκιπα Αλέξανδρο 24 ετών. Δύο ημέρες μετά την αποχώρηση του βασιλιά επανήλθε ο Βενιζέλος στην εξουσία και στις 16/29 Ιουνίου η Ελλάδα κήρυσσε τον πόλεμο κατά των Κεντρικών Αυτοκρατοριών.

Η συμμετοχή της χώρας στον πόλεμο της έδωσε την ευκαιρία να λάβει ενεργά μέρος στις διαπραγματεύσεις που διεξήχθησαν στο Παρίσι για την υπογραφή Συνθήκης Ειρήνης, λίγους μήνες μετά την υπογραφή της ανακωχής του Μούδρου τον Οκτώβριο του 1918. Μυστικές συμφωνίες μεταξύ των ενδιαφερομένων πλευρών είχαν ήδη προβλέψει το διαμελισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Παρά ταύτα ο Έλληνας Πρωθυπουργός βασιζόμενος και στις αλλοτινές διαβεβαιώσεις του Άγγλου ομολόγου του για «σημαντικές παραχωρήσεις στη Μικρά Ασία», υπέβαλε στις 30 Δεκεμβρίου 1918 υπόμνημα στο οποίο ζητούσε: α) ολόκληρη τη Θράκη, με την Κωνσταντινούπολη, μη αποκλείοντας όμως και τη δημιουργία μιας ζώνης υπό διεθνές καθεστώς σε περίπτωση διαφορετικής απόφασης για τα Στενά και την Κωνσταντινούπολη, β) την περιοχή του βιλαετίου της Σμύρνης και γ) όλα τα νησιά του Αιγαίου μαζί με τα Δωδεκάνησα και τη Ρόδο. Παρά το γεγονός ότι με μια πρώτη ματιά, οι διεκδικήσεις του Βενιζέλου θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν υπερβολικές, αυτές στηρίζονταν στα 14 σημεία του Wilson στα οποία δεν παρέλειπε να κάνει εκτενή αναφορά, σε αντίθεση με τους συμμάχους των οποίων οι διεκδικήσεις στηρίζονταν σε αμιγώς οικονομικά και προσωπικά κριτήρια.

Η δυνατότητα αποστολής εκστρατευτικού σώματος στη Σμύρνη κατόπιν εντολής των Συμμάχων και η αποβίβαση του στην περιοχή στις 2/15 Μαΐου 1919, έδωσε την ευκαιρία στους έλληνες να προσδοκούν με απτά πλέον στοιχεία την ενσωμάτωση εδαφών της Μικράς Ασίας στον ελληνικό κορμό. Την περίοδο εκείνη διαβιούσαν στην πρωτεύουσα της Ιωνίας, 165.000 έλληνες οι οποίοι κατείχαν και τη συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού που αποτελούνταν από 80.000 τούρκους, 40.000 αρμενίους, 55.000 εβραίους και 30.000 λεβαντίνους67. Η άφιξη ελληνικού στρατού φάνηκε στα μάτια των εκεί ελλήνων κατοίκων ως η απαρχή υλοποίησης του ονείρου της «Μεγάλης Ιδέας». Μετά τη διάσκεψη του Λονδίνου το Φεβρουάριο του 1920, όπου πάρθηκε η απόφαση σχετικά με την τύχη της Κωνσταντινούπολης η οποία θα συνέχιζε να παραμένει υπό τουρκική κυριαρχία και επιβεβαιώθηκαν τα δικαιώματα των ελλήνων στην περιοχή της Σμύρνης τα οποία θα κατοχυρώνονταν και επίσημα με τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος πέντε χρόνια αργότερα, η διάσκεψη του San Remo ασχολήθηκε με το καθεστώς των Στενών τα οποία προβλέπονταν να αποστρατιωτικοποιηθούν και να τεθούν υπό τον έλεγχο Διεθνούς Επιτροπής.

Η υπογραφή στις 10 Αυγούστου 1920 της Συνθήκης των Σεβρών, έρχονταν να επιβεβαιώσει τα προαποφασισθέντα και να δημιουργήσει την Ελλάδα των πέντε θαλασσών και των δύο ηπείρων. Επτά χρόνια μετά τη λήξη των Βαλκανικών πολέμων η Ελλάδα διπλασίαζε τα εδάφη της και τριπλασίαζε το ποσοστό του πληθυσμού που κατοικούσε σε αυτά. Παρά ταύτα τα σπέρματα του διχασμού ελλόχευαν πάντοτε στις καρδιές ενός κουρασμένου από την παρατεταμένη παραμονή σε πόλεμο πληθυσμού. Η δολοφονία του Ίωνα Δραγούμη, η απόπειρα δολοφονίας κατά του Βενιζέλου στο σταθμό της Λυών ήταν η απτή απόδειξη ότι πίσω από τη θριαμβευτική πορεία των γεγονότων η πραγματικότητα ήταν εντελώς διαφορετική. Ο Βενιζέλος θέλοντας να ανανεώσει την εντολή του Ελληνικού Λαού εκμεταλλευόμενος και τα υπέρ του στοιχεία που η Συνθήκη των Σεβρών του παρείχε, προκήρυξε εκλογές για τις 25 Οκτωβρίου/7 Νοεμβρίου. Ο αστάθμητος παράγων λειτούργησε κατά τρόπο απροσδόκητο. Ο αιφνίδιος θάνατος του Βασιλιά Αλέξανδρου Α΄, εκτός από την αναβολή κατά μια εβδομάδα των εκλογών, επανέφερε στο προσκήνιο το θέμα της μοναρχίας καθώς ο νεαρός Βασιλιάς δεν είχε αφήσει διάδοχο. Η Βουλή βάσει του συντάγματος εξέλεξε ως αντιβασιλέα το Ναύαρχο Κουντουριώτη με 138 υπέρ, 3 κατά και 100 λευκές.

Οι εκλογές της Κυριακής 1/14 Νοεμβρίου έλαβαν χαρακτήρα δημοψηφίσματος. Η βενιζελική παράταξη χαρακτηρίστηκε αντιβασιλική καθώς αντιτάχθηκε στην επάνοδο του Βασιλιά Κωνσταντίνου κατόπιν και των συμμαχικών πιέσεων, ενώ η αντιπολίτευση τάχθηκε ανοιχτά υπέρ του έκπτωτου μονάρχη. Με ψήφους 375.803 ο Βενιζέλος έχασε τις εκλογές παρά το γεγονός ότι η αντιπολίτευση είχε πάρει λιγότερες ψήφους σε αριθμό, ήτοι 368.678. Το ισχύον πλειοψηφικό σύστημα ενισχυμένης περιφέρειας έδινε στο κόμμα του Βενιζέλου 118 έδρες, ενώ στην αντιπολίτευση 251.

Ωστόσο τα αποτελέσματα της Συνθήκης των Σεβρών λειτούργησαν συσπειρωτικά για την ταπεινωμένη τουρκική πλευρά. Ο Μουσταφά Κεμάλ Πασάς, συσπείρωσε γύρω του τους εθνικιστές και απομόνωσε το Σουλτάνο τον οποίο θεωρούσε αιχμάλωτο των συμμάχων στην Κωνσταντινούπολη. Τα Συνέδρια στο Ερζερούμ και τη Σεβάστεια χάραξαν την τακτική που έπρεπε να ακολουθηθεί ώστε να διασωθεί το γόητρο της χώρας. Και ενώ ο ελληνικός στρατός άρχιζε την προέλαση προς το εσωτερικό της Μικράς Ασίας, ο στρατός του Κεμάλ εφάρμοζε την τακτική της υποχώρησης με στόχο να κουράσει την αντίπαλη πλευρά και να αντεπιτεθεί για να τη συντρίψει. Πράγμα που πέτυχε. Τον Αύγουστο του 1922 ο ελληνικός στρατός εξαντλημένος και με το ηθικό καταρρακωμένο βρίσκονταν σε απόσταση 459 χιλιομέτρων από το σημείο ανεφοδιασμού και εξαπλωμένος σε μέτωπο ακτίνας 600 χιλιομέτρων κατά μήκος της γραμμής Κιουτάχεια-Εσκί Σεχίρ- Αφιόν Καραχισάλ. Όταν άρχισε η αντεπίθεση, η άτακτη υποχώρηση, μετατράπηκε γρήγορα σε φυγή.

Η Μεγάλη Ιδέα αποδεικνύονταν άπιαστο όνειρο.

του

Γεωργίου-Σπυρίδωνος Μαμάλου

εκ της εργασίας του

«η ελληνική μειονότητα στην Κων/πολη

κατά τον εικοστόν αιώνα»

κεφ. «το άπιαστο όνειρο»

ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ

ΤΜΗΜΑ ΑΚΟΛΟΥΘΩΝ ΤΥΠΟΥ