επιμελεία
του
ΝΙΚΟΛΑΟΥ
ΓΕΩΡ. ΚΑΤΣΟΥΛΗ
-φιλολόγου-
«…Η Ρωσσία επεχείρησε να φέρη εις
τέλος την από του Μεγάλου Πέτρου μελετωμένην της τουρκικής δυναστείας
καταστροφήν. Και είναι μέν αληθές ότι δεν την κατέστρεψε, την κατέφερεν όμως
εις τόσην αδυναμίαν, ώστε η Πύλη κατέστη πειθήνιον όργανον της Ρωσσίας. Η ελπίς
ότι η Ρωσσία δύναται και θέλει να συντρίψη τον ζυγόν της Ελλάδος, επροσκόλλησε
τους Γραικούς εις την Ρωσσίαν, μετέβαλε τον φόβον εις ελπίδα, παρώτρυνε δε
πολλούς να αιτήσωσι την προστασίαν του αυτοκράτορος της Ρωσσίας …».
Μάλιστα πίστευε ότι την
επανάσταση υποκίνησαν οι Ρώσοι, γεγονός που θα λειτουργούσε εν τέλει αρνητικά
για τους Έλληνες. Οι Ευρωπαίοι δηλαδή θα καταδίκαζαν εξ’ αρχής τις κινήσεις των
δεύτερων φοβούμενοι την αύξηση επιρροής της ρωσικής δύναμης στη λεκάνη της
Μεσογείου. Έτσι στις 16 Ιουλίου 1821 έγραφε προς τον Παναγιώτη Βλαστό : «… Της
ψυχής μου την ησυχίαν ετάραξαν και εκαταζάλισαν της Ελλάδος αι συμφοραί, όχι
τόσον όσαι συνέβησαν, όσον όσαι ακόμη μας φοβερίζει το ψυχομάθημα του τυράννου.
Ουδεμία αμφιβολία ότι το θηρίον πνέει τα λοίσθια ουδεμία αμφιβολία ότι η Ελλάς
μέλλει να ελευθερωθεί απ’ αυτό. Αλλά φοβούμαι μην αγοράσωμεν την ελευθερίαν
υπερβολικά. Με θλίβει ακόμη και ο λογισμός, μη οι καλοί σου Ρώσοι πραγματεύοντο
όπως επραγματεύοντο έως τώρα οι Ευρωπαίοι τους μαύρους της Αφρικής. Μη μας
έβαλαν μπροστά να δαμάσωμεν πρώτοι εμείς το θηρίον, δια να δώσωσιν έπειτα εις
αυτό την τελευταίαν πληγήν ….. Μας έβαλαν εμπρός τους ταλαιπώρους, δια να
προειδοποιήσωμεν την πτώσιν ενός θηρίου με την θυσίαν της ζωής τόσων χιλιάδων
αθώων και ανόπλων …» «…Τοιαύτη πολιτική
είναι ασυγχώρητος. Κατά τας τελευταίας ειδήσεις, αι σφαγαί άρχισαν πάλιν εις
την Κωνσταντινούπολιν με πλειοτέραν θηριωδίαν …».
Αναγνωρίζει λοιπόν στους Ρώσους
δόλιες προθέσεις, αφού θεωρεί ότι χρησιμοποιούν τους Έλληνες για να
αποδυναμώσουν την Οθωμανική αυτοκρατορία και φοβάται τη μελλοντική εξάρτηση της
πατρίδας του από τον τσάρο και τις όποιες επιπτώσεις αυτής της κηδεμονίας. Σ’
αυτό το σημείο εξάλλου στηρίζεται – πάντοτε κατά τη γνώμη του Κοραή – και η
«συνήθεια» του τσάρου να εντάσσει στο στράτευμά του Έλληνες αξιωματικούς και να
τους αποδίδει τιμές («…Η Ρωσσία, σύμφορον εαυτή υπολαβούσα να θεραπεύση τους
Έλληνας, ους ήλπιζεν ότι μια των ημερών θα συγκατέλεγεν εις τους ιδίους
υπηκόους, παρέλαβε πολλούς τούτων εις τας τάξεις των μαχητών αυτής και
περιεποιήσατο αυτούς διά τιμών τε και ανταμοιβών…».
Εκφράζει όμως και τη σιγουριά του
για την απελευθέρωση της Ελλάδας και την πτώση της δύναμης της Υψηλής Πύλης.
Χαρακτηριστικό είναι επίσης ότι χρησιμοποιεί ξανά τις λέξεις «τύραννος –
θηρίον», όταν αναφέρεται στους Οθωμανούς. Οι παρομοιώσεις αυτές δείχνουν ότι ο
Κοραής αναγνώριζε τη δύναμη των Τούρκων κατά το παρελθόν, αλλά εκφράζουν παράλληλα
και την απέχθειά του προς αυτούς εξαιτίας και των ανομιών που διαπράττουν εις
βάρους των χριστιανικών πληθυσμών.
Την παραπάνω υποψία – δηλαδή ότι
πίσω από την Ελληνική επανάσταση κρύβονται οι Ρώσοι -, γεγονός που κάνει τις
ευρωπαϊκές αυλές περισσότερο επιφυλακτικές έναντι των συμπατριωτών του,
αναφέρει και αλλού : «…Έπειτα υποπτεύουν ότι όλα γίνονται από τη Ρωσσίαν, η
οποία τους τρομάζει…».
Η «αντιπάθειά» του προς το ρωσικό
στοιχείο είναι τέτοια, ώστε φτάνει στο σημείο να επικρίνει ακόμα και τον
αγαπημένο του φίλο Πρωτοψάλτη ως θιασώτη αυτού. Το χωρίο που ακολουθεί είναι
ενδεικτικό όχι μόνον αυτού του γεγονότος, αλλά παράλληλα και της οπτικής γωνίας
από την οποία βλέπει το συγκεκριμένο θέμα ο Κοραής : «… Φοβείσαι μη σε
κατηγορήσω ως φιλόρωσσον. Αγάπα τους Ρώσους όσο θέλεις, εις αυτό δεν
εναντιούμαι.Τούτο μόνον φοβούμαι ότι η λογιότης σου κρίνεις και ελπίζεις την
ελευθερίαν των Ελλήνων, ως την κρίνει ο κοινός λαός. Οι περισσότεροι από τους
Γραικούς την σήμερον προσμένουσι επιθυμητικώς την ελευθερίαν, όχι διά να
σοφισθώσι και να αλλάξωσι τά δουλικά και βάρβαρα ήθη εις χρηστά, όχι διά να
έχωσι ποιμένας αληθινάς μιμητάς των αποστόλων, αλλά δια αξιωθώσι να ακούσωσι
την λειτουργίαν εις τον ναόν της Αγίας Σοφίας, διά να υπάγωσι με περισσότερην
ευκολίαν εις την Παλαιστίνην, ως να μην ήτον η λειτουργία του Αγίου Γεωργίου
και της Αγίας Φωτεινής τόσον καλή όσον και η της Αγίας Σοφίας, ωσάν να κατοικεί
ο θεός εν χειροποιήτοις, ωσάν να ήρεσκεν εις αυτόν άλλην προσκύνησις και
λατρεία…..».
Ωστόσο υπογραμμίζει απερίφραστα
ότι «…Όσον διά τους Ρώσους, τους αγαπώ και εγώ, και ίσως περισσότερον από την
λογιότητά σου, αλλά πως και τινί τρόπον τους αγαπώ, δεν είναι καιρός κατά το
παρόν να το εξηγήσω…». Υπαινίσσεται προφανώς ότι τους αντιμετωπίζει ως εχθρούς
και πολέμιους των Οθωμανών. Όλα αυτά βέβαια ενισχύονται και από τη γενικότερη
μελέτη των επιστολών του, από την οποία προκύπτει ότι ο Κοραής ήταν σίγουρος
ότι η Οθωμανική αυτοκρατορία αργά ή γρήγορα θα γινόταν λεία των Ρώσων.
Εκείνο επομένως που αναγνωρίζει
στη ρωσική πλευρά είναι ότι μπόρεσε να αποδείξει σε ολόκληρη την Ευρώπη ότι η
δύναμη του σουλτάνου δεν είναι ανίκητη : «….Το 1769 εκήρυξεν η Ρωσσία πόλεμον
προς τους Τούρκους. Η Τουρκία, καίτοι από μακρού χρόνου αποβαλούσα πολύ της
αγρίας εκείνης δραστηριότητος, δι’ ης ενέπνεε φόβον εις τας ευρωπαϊκάς δυνάμεις
ουχ ήττον ή εις τους ιδίους υπηκόους, διέσωζεν επί επίφασιν τινα μεγαλείου,
καθιστώντος αυτήν έτι σεβαστήν …. Το γοήτευμα τούτο διά παντός η Ρωσσία
διεσκέδασεν, αποδείξασα τη Ευρώπη, ότι ο της δύναμεως όγκος, όν υπελάμβανεν
ευσαρκίαν κράτους ευ συντεταγμένου και σθεναρού, ήτο υδερίασις, μέλλουσα θάττον
ή βράδιον να ωθήση το κράτος το οθωμανικόν εις το όλεθρον…»
Υπό αυτή τη λογική εξοργίζεται
βλέποντας το Βρετανικό Κοινοβούλιο για οικονομικούς λόγους να «… εξοπλίζει
στόλον δια να παρεμποδίση τους Ρώσους να συντρίψουν τον ηλίθιον τύραννον του
Βυζαντίου …». Εκείνο που μας εκπλήσσει στη συγκεκριμένη επιστολή προς τον
Ραχέτιο (1793) είναι ο βαρύς χαρακτηρισμός που επικαλείται ο Κοραής για τους
Τούρκους, αφού μειώνει το νοητικό τους επίπεδο. Αν και δεν τους κατονομάζει
φανερά, η αναφορά στο Βυζάντιο είναι αρκετή για να φανεί σε ποιους απευθύνεται.
Παράλληλα, μέσω αυτής τονίζει ότι πρόκειται για αντιπαράθεση δύο λαών που έχει
μακρά ιστορία και πορεία. Άλλη μαρτυρία πάλι – εκείνη του Θερειανού – δίνει μια
πιο ήπια εικόνα των σχολίων του Κοραή για το ίδιο ζήτημα : «…βρετανικήν βουλήν,
φιλελεύθερον δήθεν, αλλά περιπίπτουσιν εις τάς γελοιοτάτας των αντιφάσεων,
ένθεν μέν διαθερμαινομένην υπέρ των Μαύρων, ένθε δε εκπέμπουσαν στόλον ίνα
παρακωλύση την υπό των Ρώσων καταστροφήν του εν Βυζαντίου τυραννούντος…».
Όπως και να έχει, ο Κοραής
αποδέχεται τη «στήριξη» των Ρώσων ως «… το μη χείρον βέλτιστον …» . Άλλωστε με
αφορμή τους γνωστούς Ρωσοτουρκικούς πολέμους έγραφε :«… οι Ρώσοι ενίκησαν τους
Τούρκους, διότι ήσαν σοφώτεροι των Τούρκων ….». Μπροστά στο ενδεχόμενο να
παραμείνουν υπό τουρκική κατοχή, προτιμά να τεθούν οι Έλληνες υπό την κηδεμονία
του τσάρου, ευελπιστώντας ότι σύντομα θα είναι σε θέση να τον απομακρύνουν και
αυτόν. Συγκεκριμένα, σε επιστολή του στις 28 – 7 – 1793 προς τον φίλο του
Ραχέτιο («Αλληλογραφία») τονίζει : «…Συνομολογώ ότι οι Έλληνες, όπως διάκεινται
τανων, δεν δύνανται να κατασταθώσι ελεύθεροι ή ήρεμα και κατά μικρόν. Ανάγκη εν
πρώτοις να απαλλαγώσι από του τούρκου δεσπότου υπό άλλου δεσπότου, αδιάφορον
τίνος, αρκεί να ήναι ήττον θηριώδης και μαλλον πεφωτισμένος, να παρέχη δε
αυτοίς τοιούτους της παιδεύσεως πόρους, οιοι υπάρχουσι εν Ευρώπη. Τά άλλα είναι
έργον του χρόνου. Αν τοιούτο τι συνέβαινε, θα έχαιρον τουλάχιστον ότι επέζησα
εις τούτο το monstrum horrendum ingens (υπερμεγέθους φρικτού τέρατος), όπερ
εξεφαύλισε το κλεινόν της Ελλάδος όνομα. Καίτοι δε πόρρωθεν, θα ητένιζον
ασμένως προς ηγεμόνα, όσους, περέπων εν τη πατρίδι μου τάς επιστήμας και τάς
τέχνας, θα συνήργει λεληθότως εις το μέλλον της Ελλάδος μεγαλείον …».
Σύμφωνα με αυτά, ο Κοραής θεωρεί
ότι η συμπεριφορά και η διοίκηση των Τούρκων είναι βασανιστική. Επιπλέον τους
κατηγορεί για αγριότητα και έλλειψη πολιτισμού. Πιστεύει ότι θα πρέπει να
απαλλαγούν απ’ αυτούς ακόμα και με την ανάδειξη νέου τυράννου. Κι ενώ δεν
συμπαθεί ιδιαίτερα τους Ρώσους, δέχεται να είναι αυτοί οι καινούριοι κύριοι της
Ελλάδας, αφού θα είναι περισσότερο πολιτισμένοι και επιεικείς. Τέλος, αξίζει να
σημειωθεί ότι για τον Έλληνα διαφωτιστή οι ενέργειες και η πολιτική της
Οθωμανικής αυτοκρατορίας εξευτελίζει και καταρρακώνει το όνομα και το παρελθόν
του ελληνικού γένους.
Σε άλλο σημείο του εκτενούς και
πολυσχιδούς έργου του («Αυτόθι») αναγνωρίζει τις ενέργειες της ρωσικής ηγεσίας
να αναβαθμίσει το πολιτιστικό επίπεδο του λαού της και παρατηρεί ότι «… το
ήμισυ μόνον ταύτης της επιμελείας εάν είχον οι Σουλτάνοι δια το γένος των,
είναι πολλά πιθανόν ότι οι Τούρκοι, και με όλα της θρησκείας αυτών ταμπόδια,
ήθελαν είσθαι το διπλάσιον από τους Ρώσους πλέον φωτισμένοι την σήμερον …». Το
παραπάνω απόσπασμα μας ενδιαφέρει για δύο κυρίως λόγους. Ο πρώτος είναι ότι
μιλά για αδιαφορία του σουλτάνου – της κεφαλής της Οθωμανικής αυτοκρατορίας –
απέναντι στο λαό του και ιδιαίτερα όσον αφορά τα θέματα της παιδείας και του
πολιτισμού. Από την άλλη, θεωρεί ότι η Μουσουλμανική θρησκεία και τα διάφορα
άλλα χαρακτηριστικά των Οθωμανών αποτελούν εμπόδια για την εξέλιξη και την
ανάπτυξη του λαού. Άρα, πάλι τονίζει την κατωτερότητα του Ισλάμ έναντι του
χριστιανικού κόσμου.
Το συμπέρασμα που απορρέει λοιπόν
είναι ότι ο Κοραής αισιοδοξούσε – ή καλύτερα ευελπιστούσε – ότι οι Έλληνες θα κέρδιζαν
την πολυπόθητη ελευθερία και ανεξαρτησία με τις ίδιες τους τις δυνάμεις. Αυτή
την πεποίθησή του εξάλλου καταθέτει και σε επιστολές του τρία έτη πριν από την
ύψωση του λάβαρου της επανάστασης : «…Λέγεις (έγραφε προς το Βλαστό την 22α Σεπτεμβρίου
1818) ακόμη περί βοηθείας από τους αλλογενείς. Τούτο αν εγίνετο, ήθελ’
αναγκασθήν να τους ευχαριστήσω μ’ όλον το γένος διά να φύγω της αχαριστίας το
αισχρόν έγκλημα. Αλλά δεν το προσμένω, ούτε το εύχομαι. Τι να σε είπω ; Είμαι
ολίγον υπερήφανος εις τα τοιαύτα. Αν ήναι ευτυχία να εύρη τις κανένα πρόθυμον
να τον δώση χείρα βοηθείας διά να σηκωθή από την πτώσιν του, ευτυχέστερον όμως
και ασυγκρίτως ενδοξότερον είναι να αναπηδήση αυτός ως παλληκάριον, να τινάξη
την σκόνην ή να σπογγίση τον πήλον από τα φορέματά του …».
. Και από την ποιητική αυτή
εικόνα της Ελλάδος δίνει ψήφο εμπιστοσύνης στους Έλληνες : «…Η εις το ένδοξον
τούτο της αναγεννήσεως έργον προθυμία όλου του γένους, προλέγω με π ρ ο φ η τ ι
κ ό ν πνεύμα, θα απολήξη είς το ποθούμενον τέλος. Προφήτην με κάμνει ο αυτός
εκείνος ενθουσιασμός, όστις κατέχει σήμερον όλων των Γραικών τάς ψυχάς. Η
παράδοξος αυτών μεταβολή προβαίνει κάθ’ ημέραν, κάθ’ ώραν, κατά πάσαν ώρας
στιγμήν από το καλόν εις το κάλλιον με τόσην ζέσιν, ώστε δεν διστάζω να είπω, ότι,
χωρίς άλλων βοήθειαν, οι Γραικοί είναι ικανοί να θεραπεύσωσι την δυστυχίαν
των…» κέρδιζαν την πολυπόθητη ελευθερία και ανεξαρτησία με τις ίδιες τους τις
δυνάμεις. Αυτή την πεποίθησή του εξάλλου καταθέτει και σε επιστολές του τρία
έτη πριν από την ύψωση του λάβαρου της επανάστασης : «…Λέγεις (έγραφε προς το
Βλαστό την 22α Σεπτεμβρίου 1818) ακόμη περί βοηθείας από τους αλλογενείς. Τούτο
αν εγίνετο, ήθελ’ αναγκασθήν να τους ευχαριστήσω μ’ όλον το γένος διά να φύγω
της αχαριστίας το αισχρόν έγκλημα. Αλλά δεν το προσμένω, ούτε το εύχομαι. Τι να
σε είπω ; Είμαι ολίγον υπερήφανος εις τα τοιαύτα. Αν ήναι ευτυχία να εύρη τις
κανένα πρόθυμον να τον δώση χείρα βοηθείας διά να σηκωθή από την πτώσιν του,
ευτυχέστερον όμως και ασυγκρίτως ενδοξότερον είναι να αναπηδήση αυτός ως
παλληκάριον, να τινάξη την σκόνην ή να σπογγίση τον πήλον από τα φορέματά του
…».
Ουσιατικά ο κύριος φόβος του
Κοραή σε αυτή τη χρονική φάση είναι η εξάρτηση των Ελλήνων από κάποια ευρωπαϊκή
δύναμη και η επιβολή σ’ αυτούς ξένου μονάρχη, στοιχείο που επιβεβαιώνεται
πολλάκις από το πλήθος των επιστολών του : «…Μη νομίσετε, φίλοι αδελφοί, ότι
κατηγορώ την μοναρχίαν. Σέβομαι όλους τους νυν ζώντας μονάρχους της
χριστιανικής Ευρώπης. Αλλά πιστεύω αδιστάκτως, ότι όσον αναγκαίον πράγμα είναι
η μοναρχία εις τάς πολυάνδρους και πλατείας επικρατείας, άλλον τόσον βλαβερά
γίνεται εις τας μικράς και ερημωμένας από τυράννους χώρας. Ως είναι η
ταλαίπωρος Ελλάς την σήμερον. Μόναρχος και μοναρχική αυλή εις δύο πιθαμών (να
είπω ούτω) γην, την Ελλάδα, κατοικημένην από ολίγους και πτωχού ανθρώπους,
είναι νέα της Ελλάδος άλωσις …».
Απόσπασμα από μεταπτυχιακή εργασία της κας
ΜΩΡΑΪΤΗ ΠΑΝΑΓΙΩΤΑΣ – ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ
ΤΜΗΜΑ : ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ
ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ
ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ
ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου