Οι σοφιστές και ο Πρωταγόρας

επιμελεία του

ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΕΩΡ. ΚΑΤΣΟΥΛΗ

-κλασσικού φιλολόγου-

 

Σχεδόν προς τα μέσα του 5^ου αι., αρχίζει στην Αθήνα μία κίνηση στην διάρκεια της οποίας βρήκαν την λύση τους οι πολυάριθμες και πλούσιες τάσεις εκείνης της εποχής με τον πολύπλευρο πλούτο, που απλώνεται από την περσική εισβολή μέχρι τον Πελοποννησιακό πόλεμο. Η ανήσυχη και γόνιμη αυτή εποχή των σοφιστών παραλληλίστηκε με τον ευρωπαϊκό διαφωτισμό του 18^ου αι. Η σοφιστική κίνηση όμως σε μεγαλύτερο βαθμό ζήτησε και βρήκε την περιοχή της δράσης της σε μια πνευματικά και οικονομικά ανώτερη τάξη.

 

Η κίνηση αυτή είχε σαν στόχο της την παράδοση. Κήρυξε τον πόλεμο εναντίον των παραδεδομένων και στράφηκε σε καινούργιες αναζητήσεις. Οι αμφιβολίες που ξύπνησε δεν καταλάγιασαν και σήμερα ακόμη.

Ο Πρωταγόρας ο Αβδηρίτης, 485-411, είναι ο ιδρυτής της σοφιστικής. Όπως όλοι οι σοφιστές, ταξίδεψε πολύ. Στην Αθήνα σχετίστηκε με τον Περικλή. Η συντηρητική Αθήνα με τον Πυθόδωρο τον κατηγόρησε και γλύτωσε με φυγή. Τα βιβλία του κάηκαν δημόσια.

Στον «Πρωταγόρα» του Πλάτωνα ομολογεί ότι είναι σοφιστής. Σύμφωνα με το χωρίο αυτό και απ’ όσα λέει ο προηγούμενος του Πρωταγόρα ομιλητής, η λέξη έχει ήδη πάρει μια διαφοροποιημένηκαι όχι πολύ κολακευτική έννοια, ενώ αρχικά είχε πλατύτερη χρήση και χωρίς παρασημασία (= σοφός). Η εξέλιξη αυτή πραγματοποιήθηκε κυρίως στον κύκλο των σωκρατικών, αντιπάλων της σοφιστικής, και δείχνει έκτυπη την αντίθεση σοφιστών και φιλοσόφων. Σχεδόν όλα τα έργα των σοφιστών χάθηκαν. Απ’ το Γοργία έχουμε τους επιδεικτικούς λόγους «Ελένη» και «Παλαμήδης».

Ο Διογένης ο Λαέρτιος δίδει μεγάλο κατάλογο των έργων του Πρωταγόρα, ενώ ο ίδιος αναφέρει σαν πρώτο το «Περί θεών», που ίσως ήταν και η αφορμή της κατηγορίας που αναφέρθηκε. Άλλο του έργο: «Αλήθεια» ή «Καταβάλλοντες». Πολιτικό του έργο είναι το «Περί της εν αρχή καταστάσεως».

Απεριόριστη αισιοδοξία για την πρόοδο βρίσκεται  τόσο στην φύση της σοφιστικής, όσο και στο διαφωτισμό των νεωτέρων χρόνων. Ό Πρωταγόρας τονίζει πέρα από την φυσική ικανότητα («φύσις») την παιδαγωγική επίδραση («επιμέλεια», «άσκησις», «διδαχή»). Στο πιο εκτεταμένο του έργο «Αντιλογίες», στο οποίο ο Αριστόξενος βεβαιώνει ότι περιείχε όλην την «Πολιτεία» του Πλάτων, βρίσκεται η βάση των δισσών λόγων : « τον ήττω λόγον ποιείν κρείττω», όπως απ’ τους «Καταβάλλοντες» πηγάζει ο σχετικισμός.

Ο Πλάτωνας αναιρεί την αισθησιαρχία και τον σκεπτικισμό για την γνώση, που εισήγαγαν οι σοφιστές. Όταν έχω μόνο τα βιώματα των αισθήσεων, λέει ο Πλάτωνας, δεν έχω γνώση. Προϋπόθεση της γνώσης είναι η κρίση. Οι αισθήσεις όμως δεν έχουν την ικανότητα να κρίνουν. Την ικανότητα αυτή την έχει μόνο ο Νούς. Με τις έννοιες, που δεν προέρχονται από την εμπειρία αλλά από τις ιδέες, το αιώνιο κεφάλαιο του νού, χαρακτηρίζουμε το υλικό των αισθήσεων. Επομένως η γνώση, η αλήθεια δεν είναι όσα τα υποκείμενα και τα αντικείμενα, αλλά μία, αυτή που προκύπτει απ’ την λογική διαδικασία και που η ψυχή επαναφέρει και ξαναθυμάται, όπως την είχε γνωρίσει στην προσωματική περίοδο.

Το δρόμο προς την γνώση ανοίγει η παιδεία, όργανο απελευθέρωσης των δεσμωτών του πλατωνικού σπηλαίου, οι οποίοι μένουν στον κόσμον των σκιών, όργανο στροφής των οφθαλμών προς την γνώση και προς το «είναι»

Απόσπασμα από το βιβλίο του

Δημητρίου Κατσάνου «Σύνοψη της αρχαίας ελληνικής γραμματείας», εκδ. «Μπαρμπουνάκη»