Ο Σωκράτης

 επιμελεία του

ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΕΩΡ. ΚΑΤΣΟΥΛΗ

-κλασσικού φιλολόγου-

Στο τελευταίο τρίτο του 5^ου αι., π.Χ η πνευματική ζωή της Αθήνας δείχνει τάση για διαφοροποίηση και εσωτερική κίνηση, όπως δεν δείχνει κανένας άλλος τομέας της ελληνικής ιστορίας. Η σοφιστική είχε ανοίξει νέους ορίζοντες, προβληματισμούς και ανζητήσεις και το «παλιό» δεχόταν το ανηλεές σφυροκόπημα νέων ρευμάτων και ιδεών. Στο ψηφιδωτό αυτό αναντικατάστατη ψηφίδα είναι ο Σωκράτης. 


Η τριαδική αρχή, θέση-αντίθεση-σύνθεση είναι το έμβλημά της αρχαιοελληνικής σκέψης. Ο Θουκυδίδης στο έργο του την έδωσε ανάγλυφα και πετυχημένα στα ανεπανάλυπτα εκείνα ζεύγη των αντιθετικών δημηγοριών, ενώ στον Πρωταγόρα ήταν αντικείμενο μελέτης στις «αντιλογίες». Όπως ο Θουκυδίδης βρήκε στον Περικλή την σύνθεση του ιδανικού πολιτικού, έτσι και η εποχή αυτή πετυχε στο πρόσωπο του Σωκράτη τον άνθρωπο που χρειαζόταν. Τον άνθρωπο που μόνος του εξισορρόπησε την θύελλα, την οποίαν ξεσήκωσαν τα ριζοσπαστικά ρεύματα που εκπορεύθηκαν από τους ασκούς της σοφιστικής επανάστασης. Κανένας άλλος πνευματικός άνθρωπος, εκτός από τον Χριστό, δεν επέδρασε τόσο θετικά, προς τόσο διαφορετικές πλευρές, τόσο δημιουργικά και τόσο σταθερά, χωρίς να γράψει ο ίδιος ούτε μια γραμμή. Αυτός αποτέλεσε την αντίρροπη δύναμη για τους σοφιστές, τροφοδότησε, τη στιγμή που έπρεπε, αντίδρομες κινήσεις, που έκτοτε κινούνται παράλληλα με τις γραμμές της σοφιστικής σε αναζήτηση του τόπου συνάντησης και σύνθεσης.

Έχουμε δυο εικόνες για τον Σωκράτη, μια πλατωνική και μια ξενοφωντική, με σημαντικές διαφορές, και συνολικά και σε λεπτομέρειες. Ο Ξενοφών («απομνημονεύματα», «απολογία», «συμπόσιο», «οικονομικός») μας δείχνει έναν ενάρετο πολίτη Σωκράτη που με την ζωή του διαψεύδει όλες τις κατηγορίες που προκάλεσαν τον θάνατό του. Ο Πλάτων σε όλους τους διαλόγους δείχνει το στοχαστή που παλεύει για να διαφωτίσει βασικές έννοιες αξιών και στους οψιμότερους διαλόγους αναπτύσσει την θεωρία των ιδεών. Οι δυο αυτές εικόνες προκύπτουν από την διαφορετική σχέση τους με τον Σωκράτη και είναι παραπληρωματικές. Ο Ξενοφών μας δίδει με λιτότητα και απλοϊκότητα τον φίλο και άνθρωπο Σωκράτη, ο δε Πλάτων τον ιδεολόγο και φιλόσοφο. Αυτό που έχει ειπωθεί για τον Θουκυδίδη και τον Περικλή ισχύει και για τον Πλάτωνα και τον Σωκράτη. Ο μαθητής βρήκε πραγματωμένη στο δάσκαλο εκείνη τη μορφή ζωής που ο ίδιος θεωρούσε σαν την ολοκλήρωση των δυνατοτήτων που ενυπάρχουν στον άνθρωπο. Για την αξιοπιστία του Ξενοφώντα, την εξάρτησή του, ή το λιγότερο, τη σχέση του με τον Πλάτωνα, έχει αναπτυχθεί πλούσια φιλολογία και πολλά αιτήματα της σωκρατικής έρευνας παραμένουν ακόμη ανοικτά.

Εκτός από τους δύο κοντινούς στον Σωκράτη, πολλά αντλούμε και από τον Αριστοφάνη, (δεν θα μπορούσε να του γλυτώσει!) και από τον Αριστοτέλη. Το πλήθος των πληροφοριών και από πολλές άλλες πηγές οδηγεί στο δικαιολογημένο χαρακτηρισμό όλης αυτής της φιλολογίας ως ποίησης για τον Σωκράτη. Ο ίδιος αναφέρει στον «Φαίδωνα» ότι αρχική του ενασχόληση ήταν η φυσική φιλοσοφία. Στις «Νεφέλες» ο Αριστοφάνης οδηγεί σε τέτοια ενδιαφέροντα, ενώ στους «Όρνιθες» και στους «Βατράχους» έχει στόχο τον Σωκράτη που ξέρουμε.

Ο Σωκράτης στάθηκε υπόδειγμα νομιμόφρονα και δικαίου πολίτη, αλλά η προσήλωσή του αυτή στην πόλη δεν τον εμπόδισε καθόλου να κατηγορεί μειονεκτήματα του πολιτεύματός της (π.χ την κλήρωση αρχόντων). Η στάση του στη δίκη των στρατηγών (4060, καθώς και η αντίστασή του στις παρανομίες των τριάκοντα δείχνει την ανεξαρτησία του φιλοσόφου. Η σχέση με τον αδιάλλακτο ολιγαρχικό Κριτία και τον θορυβώδη Αλκιβιάδη δημιούργησε δυσκολίες στους απολογητές του δασκάλου.

Το δελφικό μαντείο τον χαρακτήρισε ως τον πιο δίκαιο και τον πιο σοφό άνθρωπο. Κι ακόμη, σ’ αυτόν τον άνθρωπο, που έθεσε τον εαυτό του με πάθος στην υπηρεσία του Λόγου, βλέπουμε ότι το άλογο στοιχείο είχε τη θέση του: «έστι μοι δαιμόνιον».

Το 399 δικάστηκε και καταδικάστηκε από την νεαρή δημοκρατία της μεταδικτατορικής Αθήνας, γιατί φαινόταν σαν φορέας εκείνων των δυνάμεων που είχαν αποσυνθέσει την παλιά παράδοση και είχαν φέρει ανησυχία και αβεβαιότητα. Το τυπικό κατηγορητήριο είναι αρκετά εύγλωττο : ασέβεια στους θεούς, «καινά δαιμόνια» και παραπλάνηση των νέων.

Η μεγάλη του επίδραση δεν ήταν αποτέλεσμα μιας συγκροτημένης διδασκαλίας. Η κατεύθυνση της δράσης του δίνεται από τον Πλάτωνα στον «Θεαίτητο»: ο θεός τον αναγκάζει να ασκεί μαιευτική, αλλά του απαγορεύει να γεννά «ο θεός μαιεύεσθαι με αναγκάζει, γεννάν δ’ απεκώλυσεν». Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι δεν είχε έναν καθορισμένο στόχο. Ο Αριστοτέλης χαρακτηρίζει το δρόμο και το σκοπό του Σωκράτη σαν επαγωγή («επακτικοί λόγοι») και εξαγωγή ορισμών «το ορίζεσθαι καθόλου». Σύμφωνα με τους πρώιμους διαλόγους του Πλάτωνα αυτή η σωκρατική επαγωγή είναι μια προσέλκυση αυτού που θέλουμε να συλλάβουμε με την βοήθεια αναλογιών από την  καθημερινή ζωή, προ πάντων την χειρωνακτική και μια βαθμιαία κατοχύρωση αυτού το οποίο αποκτήθηκε.

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη πάλι, ο Σωκράτης έβαλε τέρμα στην φυσική φιλοσοφία κι έφερε την εποχή της ηθικής. Η ριζοσπαστική στροφή που φέρνει τον άνθρωπο στο επίκεντρο είναι κοινή στο Σωκράτη και στη σοφιστική, της οποίας αναδείχθηκε δεινός πολέμιος και ακαταμάχητος αντίπαλος. Προσπαθούσε με έννοιες γενικού κύρους να ξαναβρεί σταθερό έδαφος, εκεί όπου οι σοφιστές τη γνώση της πραγματικότητας και τους κανόνες της ηθικότητας τα παρέδιδαν στο ελεύθερο παιχνίδι της συζήτησης.

Στην πιο υψηλή θέση στον πίνακα των αξιών έβαλε την ψυχή του ανθρωπου μετατοπίζοντας το κέντρο των ανθρωπίνων αξιών, εκτοπίζοντας το αριστοκρατικό κοσμοείδωλο (δύναμη, πλούτος, αναγνώριση) και εντοπίζοντας το στίγμα της ψυχής στο «αδικείν» και στο «ανταδικείν».

Η περίφημη θεωρία για την γνώση της αρετής κορυφώνεται στην προκλητικά κατηγορηματική και απόλυτα νοησιαρχική φράση: «ουδείς εκών κακός» (= κανένας δεν αδικεί με την θέλησή του).

Η δύναμη της επίδρασής του στηριζόταν στην κατηγορηματικότητα με την οποίαν όχι μόνον έθετε το αίτημά του, αλλά ζούσε σύμφωνα με αυτό. Ο θανατός του επισφράγησε με δραματικό τρόπο την απολυτότητα της ηθικής του προσπάθειας.

Απόσπασμα από το βιβλίο του

Δημητρίου Κατσάνου «Σύνοψη της αρχαίας ελληνικής γραμματείας», εκδ. «Μπαρμπουνάκη»