ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΕΣ 2012 / ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ (ΘΕΩΡ.Κ.) – ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ - ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

επιμελεία του

ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΕΩΡ. ΚΑΤΣΟΥΛΗ

-κλασσικού φιλολόγου-

 

 

Α1.

Μιας και αυτή η ερώτηση μιλά για τα γνωρίσματα της καβαφικής ποίησης η εισαγωγική μου παράγραφος καλό είναι να μιλήσει για το πώς γενικά διαμορφώθηκε αυτή η ιδίομορφη ποίηση του ποιητού.

Θα πρέπει να διαθέτει κανείς τις κατωτέρω ιστορικές γνώσεις από την ιστορία της ν.ε λογοτεχνίας:

«1880-1930

Η χρονολογία 1880 σηματοδοτεί μία σημαντική στροφή τόσο στην ποίηση όσο και στην πεζογραφία. Νέα ευρωπαϊκά ρεύματα, όπως ο παρνασσισμός, ο συμβολισμός ο ρεαλισμός και ο νατουραλισμός, είναι πλέον πηγές έμπνευσης των λογοτεχνών, ενώ η ανάπτυξη της επιστήμης της Λαογραφίας οδηγεί σε θεματική ανανέωση των λογοτεχνικών έργων. Παράλληλα η δημοτική καθιερώνεται στην ποίηση πρώτα και αργότερα και στην πεζογραφία. Η χρονιά 1930 είναι επίσης οριακή, αφού τότε εμφανίζονται τα πρώτα δείγματα του μοντερνισμού στην ποίηση και την πεζογραφία. Το χρονικό διάστημα μεταξύ των ετών 1880-1930 χαρακτηρίζεται από πλούσια παραγωγή ποιητικών και πεζών έργων, την εμφάνιση πολλών και σημαντικών λογοτεχνών και την κυριαρχία ποικίλων τάσεων.

Ο Κ.Π. Καβάφης

Τα χρόνια γύρω στα 1910, όταν ο Κωστής Παλαμάς έγραφε τις κεντρικές ποιητικές συνθέσεις του, τον Δωδεκάλογο του Γύφτου και την Φλογέρα του Βασιλιά, στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου έφτανε στην ωριμότητά του ο Κ.Π.Καβάφης, ο οποίος όμως έγινε ευρύτερα γνωστός στην Αθήνα μετά το 1920, κυρίως εξαιτίας της ιδιότυπης, για την ποιητική παράδοση της εποχής, γραφής του, με την καθαρεύουσα γλώσσα και τον σχεδόν πεζολογικό τόνο. Τα ίδια χρόνια όμως εμφανίστηκαν και νεότεροι ποιητές που ακολούθησαν προσωπικούς δρόμους και διαφοροποιήθηκαν από την ποίηση του Παλαμά. Ο πρώτος από αυτούς ήταν ο Άγγελος Σικελιανός με το εκτενές ποίημα «Αλαφροΐσκιωτος» το 1909, το οποίο ακολούθησαν πολλά εκτενή ή συντομότερα ποιήματα με χαρακτηριστικό τους τον πληθωρικό λυρισμό αλλά και την μερική αποδέσμευση από τον παραδοσιακό στίχο. Συνομήλικος του Σικελιανού ήταν ο Κώστας Βάρναλης ο οποίος έδωσε τα χαρακτηριστικότερα έργα του, στα οποία εκφράζονται οι αριστερές ιδεολογικές του πεποιθήσεις, μετά το 1920. Παράλληλα όμως, τα χρόνια του μεσοπολέμου έκανε την εμφάνισή της και μια ομάδα ποιητών που είχαν γεννηθεί περίπου στα 1890, οι οποίοι εξέφρασαν την απογοήτευση από την Μικρασιατική καταστροφή και την αποτυχία της «Μεγάλης Ιδέας» με μία ποίηση η οποία χαρακτηρίστηκε νεορομαντική ή νεοσυμβολιστική, με κύριο χαρακτηριστικό την απογοήτευση και την έλλειψη ιδανικών. Ο σημαντικότερος εκφραστής αυτών των αναζητήσεων ήταν ο Κώστας Καρυωτάκης.»

Αλλά κυρίως τα εξής:

«Ως το 1915 στην ελληνική ποίηση κυριαρχεί η μορφή του Παλαμά, που είναι συνδεδεμένη με τον αγώνα για την επικράτηση του δημοτικισμού. Ιδιαίτερης ιστορικής σημασίας είναι η ήττα στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897, απόρροια της οποίας είναι μια σειρά προσπαθειών για την οικονομική ανόρθωση του κράτους και την υλοποίηση των εθνικών οραμάτων. Η γενιά εκείνης της εποχής είναι μια γενιά στρατευμένη στα εθνικά θέματα και μαχόμενη για την επικράτηση της δημοτικής γλώσσας.

Το 1915 όμως είναι το σημείο τομής της περιόδου αυτής, καθώς παρατηρείται μια αποφασιστική στροφή στην ποίηση, η οποία ολοκληρώνεται με την αυτοκτονία του Καρυωτάκη, που σηματοδοτεί το τέλος της ποιητικής παράδοσης. Κύριο χαρακτηριστικό είναι η κατάρρευση της ρωμαντικής σχολής κάτω από τις δικές της αδυναμίες και ο έντονος επηρεασμός από τον γαλλικό παρνασσισμό, που ακμάζει ψυχρός, ευγενικός και λεπτολόγος, λαμπρό αντίδοτο στις ρωμαντικές υπερβολές. Ο ίδιος ο Καβάφης βρίσκει σ’ αυτόν πολλά ελκυστικά στοιχεία: την αντικειμενική θέληση, την ζωγραφική και περιγραφική τάση, την αξιοποίηση της ιστορικής διάθεσης. Η επίδραση αυτή γρήγορα συμπληρώνεται με μία άλλη: ο συμβολισμός, με τους μισούς τόνους του, με το κλίμα της υποβολής, με την ρέμβη και την αοριστία, συμπληρώνει τον κύκλο μέσα στον οποίο δημιουργεί ο αλεξανδρινός ποιητής.»

Ιδού από πού γενικά έπρεπε να ξεκινήσουμε ώστε να ενσωματώσουμε σ’ αυτά τα γενικά γνωρίσματα την:

-πεζολογία

-ιδιότυπη γλώσσα και

-τα σύμβολα, παραδείγματα των οποίων είναι:

Α) «ένα ποίημα απλό και λιτό, γραμμένο με λόγο κατά βάση πεζολογικό, ενώ η παρουσία των κάθε είδους καλολογικών στοιχείων είναι διακριτική»

«Τά φάρμακά σου φέρε Τέχνη τῆς Ποιήσεως,

πού κάμνουνε  για λίγο  νά μή νοιώθεται ἡ πληγή»

σαν να μιλάει κάποιος σς κάποιον και τον ακούμε να κάνει επίκληση να πάει κοντά του. Ζωντανά, δίχως στολισμούς!

Β) η γλώσσα του Καβάφη είναι τόσο διαφορετική, ιδιότυπη και πέρα από τα καθιερωμένα, όσο και η ποίησή του. Δεν ανήκει αμιγώς στη δημοτική της εποχής και συνάμα δεν έχει καμμιά σχέση με την τυπική καθαρεύουσα

«εις σε, εν φαντασία και λόγω, του άλγους»

Ζωντανή δημοτική γλώσσα με στοιχεία καθαρεύουσας και πολίτικους ιδιωματισμούς «που κάμνουνε». Λιτή, χωρίς επίθετα και επιρρήματα ή με όλα αυτά τόσο κοινότυπα, ώστε να περνούν απαρατήρητα.

Γ) το «φρικτό μαχαίρι» είναι αδιαμφισβήτητα ο χρόνος

Β1.  

Σαν γενική παράγραφο να γράψουμε για τον ιστορισμό του Καβάφη. Ήτοι κάπως έτσι:

Στα ιστορικά του ποιήματα κυκλοφορεί ένας ολόκληρος κόσμος από πραγματικά ή φανταστικά ιστορικά πρόσωπα, τα οποία ο ποιητής παρακολουθεί σε στιγμές του προσωπικού τους βίου, ο οποίος έχει τεθεί στο περιθώριο της ιστορικής μνήμης. Η μοίρα των ανθρώπων αυτών ξεφεύγει από το επίπεδο του προσωπικού και λαμβάνει διαχρονικές διαστάσεις. Το μεγαλύτερο μέρος των ιστορικών ποιημάτων του Καβάφη έχει τις ρίζες του στην ελληνιστική περίοδο, στην ακμή και παρακμήτου κόσμου που προέκυψε από τις κατακτήσεις του Μ. Αλεξάνδρου.

Ετσι και εδώ ήδη από τον τίτλο μεταφερόμαστε….»

Ειδικά:

ο δυσανάλογα εκτενής τίτλος του ποιήματος είναι δοσμένος ώστε να προβάλλει τα μέρη από τα οποία απαρτίζεται.

Όλα είναι ανύπαρκτα ιστορικώς. Όμως η φρίκη των γηρατειών είναι αέναη

Το κάνει αυτό γιατί δεν θέλει να φανερώσει το πρόβλημα ως προσωπικό.

Το χρεώνει ως πρόβλημα του Ιάσωνα Κλεάνδρου

Με αυτόν τον τρόπο η προσωπική εξομολόγηση μοιάζει αντικειμενικότερη και πειστικότερη αφού υπάρχουν τα ιστορικοπολιτικά δεδομένα έστω κι όχι αληθινά

Β2.

Μεταφορές: πληγή ἀπό φρικτό μαχαῖρι

Επαναλήψεις: πληγή ἀπό φρικτό μαχαῖρι, Τέχνη τῆς Ποιήσεως

Υπερβατό: νάρκης τοῦ ἄλγους δοκιμές

Υπαλλαγή: πληγή ἀπό φρικτό μαχαῖρι

Προσωποποιήσεις: ἐν Φαντασίᾳ καί Λόγῳ.

Άπαντα χρησιμοποιούνται προς επίτευξη της επικοινωνίας του ποιητή με την τέχνη της ποίησης

Γ1.

Ο Καβάφης αναζητά απεγνωσμένα τη λύση στο πρόβλημά του προστρέχοντας στο καταφύγιο που του προσφέρει η Τέχνη της ποίησης, η οποία θα του είχε σίγουρα προσφέρει ψυχική ηρεμία και γαλήνη και κατά το παρελθόν. Πρέπει να προσεχτεί η χρήση της λέξης «κάπως» που πρέπει να συνδυαστεί με το «για λίγο». Οι λέξεις αυτές δηλώνουν ότι η λύση που επέλεξε ο ποιητής είναι πρόσκαιρη και σε καμιά περίπτωση δεν αποτελεί ριζική θεραπεία. Άλλωστε η απαίτηση που έχει ο Καβάφης από την ποίησην, να εξαλείψει δηλαδή με μαγικό τρόπο τα σημάδια του χρόνου από πάνω του, είναι πέρα για πέρα υπερβολική. Ελάχιστα τον ενδιαφέρει η μη οριστική θεραπεία. Το ναρκωτικό της ποίησης έστω και με πεπερασμένη επίδραση σε αντίθεση με τον παντοδύναμο χρόνο είναι ανακουφιστικό όσο τίποτα άλλο.

Δ1.                             

Τάσος Λειβαδίτης

Αυτοβιογραφία

«Ἄνθρωποι ποὺ δὲ γνώρισα ποτὲ μοῦ δώσαν τὸ αἷμα μου καὶ

τ’ ὄνομά μου,»

οι άνθρωποι του παρελθόντος, η κοινωνία στην οποία ανήκουμε μας δίδουν, μας διαμορφώνουν και το πολυτισμικό πλαίσιο, την γλώσσα, τις πεποιθήσεις και τις ιδέες με τις οποίες νοούμε τον κόσμο γύρω μας. Στην ουσία κληροδοτούμε από τους προγόνους και πατέρες μας μιαν αντίληψη του κόσμου.

«στὴν ἡλικία μου χιονίζει, χιονίζει ἀδιάκοπα»

Ο ποιητής είναι γέρος και αυτός σαν τον Καβάφη και τα λευκά μαλλιά των συνομίληκών του κάνει τον κόσμο γύρω του να μοιάζει με χιονισμένο τοπίο.

«μιὰ κίνηση πάντα σὰ νἄθελα νὰ προφυλαχτῶ ἀπὄνα

χτύπημα»

τι είναι ο άνθρωπος; Αυτό που γενικώς επεδίωκε να δείξει και ο Βιζυηνός. Ένα υποχείριο της μοίρας η οποία πολλές φορές του επιφυλάσσει δράματα και χτυπήματα. Σημασία έχει σε κάθε χτύπημα της ζωής να μπορείς, να βρίσκεις το σθένος να σηκώνεσαι και να συνεχίζεις. Προφυλάσσεσαι πάντα όσο μπορείς αλλά να αποφύγεις τα χτυπήματα είναι αδύνατον.

δίψασα γιὰ ὅλη τὴ ζωή, κι ὅμως τὴν ἄφησα

γιὰ ν’ ἁρπαχτῶ ἀπ’ τὰ πελώρια ἀγκάθια τῆς αἰωνότητας,

ο άνθρωπος όσο είναι νέος διψά για την ζωή, έχει θέληση να την κερδίσει, να την χαρεί σε όλη της την διάσταση. Όμως γρήγορα αυτή περνάει και σαν έρθει το αγκάθινο στεφάνι του γήρατος, τότε συνειδητοποιείς πόσο γρήγορα αυτή πέρασε και χάθηκε και τότε πάλι μπαίνεις σε έναν αδιάκοπο δικαστικό αγώνα με τον ευτό σου και τον κατηγορείς δια όσα δεν έκανες και νομίζεις ότι έχασες πολλές ώρες σκορπώντας για το τίποτα.

ἡ σάρκα μου ἕνας ἐπίδεσμος γύρω ἀπ’ τὸ αὐριανό μου

τίποτα

το γήρας φέρνει μαζί του και την σταδιακή απώλεια του άλκιμου σώματος. Όλες οι δυνάμεις σου σε εγκαταλείπουν και δεν μπορείς να καταλάβεις που πήγε εκείνο, το όμορφο σώμα το νέο, το σφριγηλό, το δυνατό. Νοιώθεις να σε τυλίγει σιγά σιγά η ανυπαρξία, ο θάνατος που πλησιάζει. Φρικτό μαχαίρι αυτή όλη η αίσθηση και πληγή που σε πονά εσωτερικά που λέει και ο Καβάφης

κανεὶς δὲν μπορεῖ νὰ μὲ βοηθήσει στὸν πόνο μου

ἐκτὸς ἀπ’ τὸν ἴδιο μου τὸν πόνο

ο έρωτας με έρωτα περνάει, το ίδιο δε συμβαίνει και σε κάθε ηλικία, αφού αυτή βρεί τα αρμόζοντα σ’ αυτήν με τα οποία μπορεί και είναι δυνατόν να καταγίνει. Βέβαια αυτά ποικίλουν από άνθρωπο σε άνθρωπο ανάλογα και με τις καταβολές του.

εἶμαι ἐδῶ, ἀνάμεσά σας,

κι ὁλομόναχος,

κ’ ἡ ποίηση σὰ μιὰ μεγάλη ἀλήθεια, ποὺ τὴν ἀνακαλύπτεις

ὕστερ’ ἀπὸ χρόνια,

ο ποιητής λοιπόν μες την μοναξιά των γηρατειών βρίσκει ως φάρμακο αυτών την ποίηση. Την ανακαλύπτει όμως πολύ αργά. Δεν την ήξερε από μικρός. Δεν την είχε ξαναδοκιμάσει σαν φάρμακο σε κανέναν πόνο του εν αντιθέσει με τον Καβάφη που την είχε δοκιμασμένο φάρμακο. Και παρομοιάζει αυτήν την απογοήτευσή του σαν κάποιον που έζησε χρόνια μές το ψέμα και ανακαλύπτει αίφνης την αλήθεια αλλά είναι αυτή άχρηστη. Φανταστείτε κάποιον που εκδικήθηκε τον φονιά κάποιου συγγενούς του σκοτώνοντάς τον και μετά από χρόνια ενώ είναι στην φυλακή και έχει θυσιάσει τα καλύτερά του χρόνια φυλακισμένος, μαθαίνει ότι αυτόν που σκότωσε από εκδίκηση ήταν αθώος. Η αλήθεια τότε θα είναι αμείλικτη. Έτσι και η καταφυγή στο παυσίπονο της τέχνης της ποιήσεως, όταν ανακαλύπτεις πόσο καταπραϋντική είναι, στην λησμονιά του κάθε είδους πόνου της ζωής τότε θλίβεσαι που τόσον καιρό άφησες τον εαυτό σου να πονά δίχως να ελαφρώνει.

ὅταν δὲν μπορεῖ να σοῦ χρησιμέψει πιὰ σὲ τίποτα.

Ἐπάγγελμά μου: τὸ ἀκατόρθωτο.

Αλλά τι έκανε σ’ όλη του τη ζωή το άτομο που φθάνει πιά στο γήρας; Τι έκανε πριν φθάσει στα χιονισμένα τοπία; Μάτωνε. Τον χτυπούσε αλλύπητα η ζωή και αυτός ήταν ανγκασμένος να συνεχίζει. Έτσι τώρα έχει κερδίσει μιαν εμπειρία. Έχει πια κάνει επάγγελμά του το να πολεμά, να πέφτει κάτω και να σηκώνεται. Ξέρει να κερδίζει μάχες. Τι κι αν έμαθε λοιπόν την ποίηση αργά; Θα προσπαθήσει για άλλη μια φορά να ξεπεράσει κι αυτόν τον πόνο, ότι τόσα χρόνια ήταν αμαθής από το γιατρικό αυτό και θα προσπαθήσει για όσο του απομένει να το χρησιμοποιήσει. Θα κερδίσει την μάχη. Μ αυτήν την τέχνη θα απαλύνει όλα όσα έζησε φαρμάκια