Ὁ «ἀφορισμὸς» τοῦ Ἀλεξάνδρου Ὑψηλάντη

«Οι αρχιερείς και η επανάστασις του 1821»

 

Του 

Σεβ. Μητροπολίτου Ναυπάκτου κ. Ιεροθέου

Τὸ δεύτερο βιβλίο τοῦ Πέτρου Γεωργαντζῆ φέρει τὸν τίτλο Ὁ“ἀφορισμὸς” τοῦ ἈλεξάνδρουὙψηλάντη, (σελίδες 310), καὶ ἀσχολεῖται μὲ τὸν «ἀφορισμὸ», ποὺ ἐξέδωσε τὸ Πατριαρχεῖο, γιὰ τὸν ὁποῖον ὑπάρχουν μερικοὶ ποὺ κατηγοροῦν τὸν Οἰκουμενικὸ Πατριάρχη Γρηγόριο Ε´. Τὸ σημαντικὸ αὐτὸ βιβλίο διαιρεῖται σὲ δύο μέρη. Τὸ πρῶτο ἔχει τίτλο: «ἱστορικὴ διερεύνηση τοῦ “ἀφορισμοῦ” τοῦ Μαρτίου 1821», καὶ τὸ δεύτερο μέρος τιτλοφορεῖται «ἐκκλησιαστικὸκανονικὴ διερεύνηση τοῦ “ἀφορισμοῦ”». Στὰ δύο αὐτὰ μέρη τοῦ βιβλίου ὑπάρχουν διάφορα κεφάλαια, τὰ ὁποῖα δίνουν πολλὲς πληροφορίες καὶ προσφέρουν πολύτιμο ὑλικὸ γιὰ τὴν κατανόηση αὐτοῦ τοῦ γεγονότος. Ἐκεῖνο ποὺ πρέπει νὰ παρατηρηθῆ εἶναι ὅτι ὁ συγγραφεὺς τοῦ ἀξιόλογου αὐτοῦ βιβλίου θέτει πάντοτε τὴν λέξη «ἀφορισμὸς» μέσα σὲ εἰσαγωγικά, γιατί δὲν ἀποδέχεται ὅτι τὸ κείμενο ποὺ ἐξεδόθη ἦταν ἀφοριστικό, γιὰ τοὺς λόγους ποὺ θὰ ἐκτεθοῦν ἐν συντομία. Στὸ βιβλίο αὐτὸ δίνονται πάρα πολλὰ στοιχεῖα γύρω ἀπὸ τὰ ἱστορικὰ δεδομένα, τὰ ὁποῖα ὁδήγησαν στὴν ἔκδοση αὐτοῦ τοῦ «ἀφορισμοῦ». 

 

Εἶναι δὲ ἀπαραίτητο νὰ διερευνῶνται τὰ δεδομένα αὐτά, γιατί διαφορετικὰ δὲν μπορεῖ κανεὶς νὰ ἑρμηνεύση παρόμοια φαινόμενα καὶ γεγονότα. Εἶναι χαρακτηριστικοὶ οἱ τίτλοι τῶν κεφαλαίων τοῦ α´ μέρους, ἤτοι: «χαρακτηρισμὸς τοῦ "ἀφορισμοῦ"», «πρῶτες διερευνήσεις περὶ τοῦ"ἀφορισμοῦ"», «συνθῆκες γραφῆς τοῦ "ἀφορισμοῦ"», «συγγραφέας τοῦ "ἀφορισμοῦ"», «οἱ δοκιμασίες τῶν Ἀρχιερέων πρὸ τοῦ "ἀφορισμοῦ"», «οἱ ἀποδέκτες τῶν κειμένων», «χρόνος ὑπογραφῆς τοῦ"ἀφορισμοῦ"», «γιατί ἔγιναν δύο"ἀφοριστικὰ" κείμενα», «κομιστὲς τῶν κειμένων», «ἡ τύχη καὶ ἡ συμπεριφορὰ τῶν Συνοδικῶν μετὰ τὸν"ἀφορισμό"», «οἱ Συνοδικοὶ ἀρχιερεῖς καὶ ἡ Φιλικὴ Ἑταιρεία». Καὶ μόνον οἱ τίτλοι τῶν κεφαλαίων δείχνουν τὴν σπουδαιότητα τοῦ βιβλίου καὶ τῶν ἐπὶ μέρους ἀναλύσεων. Θὰ ἤθελα ὅμως νὰ δοῦμε, ἔστω σύντομα, μερικὰ ἀπὸ τὰ χαρακτηριστικότερα στοιχεῖα, ποὺ συνδέονται μὲ τὸν «ἀφορισμό», καὶ τὰ ὁποῖα δείχνουν τὰ πραγματικὰ δεδομένα κάτω ἀπὸ τὰ ὁποῖα ἐγράφη καὶ ὑπεγράφη ὁ «ἀφορισμός». Τὸ πρῶτο σημεῖο εἶναι ὅτι ὁ «ἀφορισμὸς» δὲν ἦταν ἀποτέλεσμα τῆς βουλήσεως τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου Γρηγορίου τοῦ Ε΄ , οὔτε κἄν τῶν Συνοδικῶν Ἀρχιερέων, ἀλλὰ ἦταν ἀπόφαση μιᾶς μεγάλης Κληρικολαϊκῆς Συνελεύσεως, ποὺ ἀποτελεῖτο ἀπὸ 72 ἐγκρίτους Ρωμηοὺς τῆς Πόλης, ἐκ τῶν ὁποίων οἱ 49 ἦταν λαϊκοὶ καὶ οἱ 23 Κληρικοὶ - Ἀρχιερεῖς. 

 

Στὴν Κληρικολαϊκὴ αὐτὴ σύναξη ἀποφασίστηκε, οἱ μὲν λαϊκοὶ νὰ ὑποβάλλουν ἀναφορὰ ἀποκηρύξεως τῆς ἐπαναστάσεως καὶ δήλωση ὑποταγῆς, οἱ δὲ Κληρικοὶ νὰ συνθέσουν τὴν πράξη τοῦ ἀφορισμοῦ, ποὺ τοὺς ζητήθηκε ἀπὸ τὴν Ὑψηλὴ Πύλη, καὶ αὐτό, βέβαια, γιὰ νὰ καθησυχάσουν τοὺς Τούρκους, ἐπειδὴ οἱ συνθῆκες ἦταν τραγικὲς γιὰ τοὺς κατοίκους τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ποὺ ἀπειλοῦντο μὲ σφαγή. Στοὺς 49 λαϊκοὺς ποὺ ἦταν παρόντες, συμμετεῖχαν ὁ πρώην ἡγεμόνας τῆς Βλαχίας, ὁ μεγάλος διερμηνέας τῆς Πύλης, ὁ διερμηνέας τοῦ στόλου, ὅλοι οἱ ἔγκριτοι «πολιτικοί», δηλαδὴ «ἐπίτροποι τοῦ κοινοῦ», οἱ Ἕλληνες μεγαλέμποροι τῆς Πόλεως, οἱ ἀρχιτεχνίτες, οἱ προ-ϊστάμενοι τῶν συντεχνιῶν κλπ. Καὶ στοὺς 23 Κληρικοὺς συγκαταλέγονται 2 Πατριάρχες καὶ 21 Ἀρχιερεῖς. Ὅλοι αὐτοὶ βρίσκονταν κάτω ἀπὸ ἀσφυκτικὴ πίεση, ζοῦσαν τὸ δράμα τοῦ Ἑλληνισμοῦ τῆς Πόλης καὶ ἔπρεπε νὰ πάρουν μιὰ ἀπόφαση γιὰ νὰ διασώσουν τοὺς Ρωμηοὺς τῆς Πόλης ἀπὸ βέβαιη σφαγή.Τὸ δεύτερο σημεῖο εἶναι ὅτι ἡ Πατριαρχικὴ Σύνοδος ἀνέλαβε τὸ χρέος νὰ συντάξη ἕνα «ἀφοριστικὸ» κείμενο, μὲ τρόπο ὅμως ποὺ νὰ μὴ προκαλέση κακὸ στὸ Ἔθνος. Αὐτὸ ἐπιτεύχθηκε μὲ πολλοὺς τρόπους.Κατ᾽ ἀρχάς κωλυσιεργοῦσαν οἱ Πατριαρχικοὶ στὴν σύνταξη τοῦ «ἀφοριστικοῦ» ἐγγράφου. Ἡ κήρυξη τῆς Ἐπαναστάσεως ἔγινε ἀπὸ τὸν Ὑψηλάντη στὸ Ἰάσιο τῆς Μολδαβίας τὴν 24η Φεβρουαρίου 1821.

 

Τὸ πρῶτο «ἀφοριστικὸ» ἔγγραφο ἔγινε μετὰ ἀπὸ ἕνα μήνα, ἤτοι τὴν 23η Μαρτίου 1821, καί, βέβαια, ἔφθασε στὸν προορισμὸ του μετὰ ἀπὸ λίγες ἡμέρες, ὅταν ἡ Ἐπανά-σταση ἄρχισε στὴν Πελοπόννησο.Ἔπειτα χρειάστηκε νὰ γίνουν δύο «ἀφοριστικὰ» ἔγγραφα, καὶ αὐτὸ ἦταν μέσα στὸν διπλωματικὸ τρόπο, μὲ τὸν ὁποῖον ἐνεργοῦσαν οἱ Πατριαρχικοί. Τὸ πρῶτο ἐστάλη σὲ ὅλους τούς Ἀρχιερεῖς (23 Μαρτίου) καὶ ἦταν γραμμένο κατὰ τέτοιον τρόπο ποὺ δὲν μπορεῖ νὰ χαρακτηρισθῆ ἀφορισμὸς «ἐφ ὅσον δὲν εἶχε οὔτε κἄν τὶς τυπικὰ συνηθισμένες ἀφοριστικὲς ἐκφράσεις», καὶ τὸ δεύτερο ἐγράφη μετὰ ἀπὸ 4 ἡμέρες, ἤτοι τὴν 27η Μαρτίου, ὅταν οἱ Τοῦρκοι κατάλαβαν τὴν πλεκτάνη καὶ τὴν ἀπάτη, καὶ στὴν οὐσία ἀπεστάλη μόνο σὲ ἕναν Μητροπολίτη,τὸν Μητροπολίτη Οὐγγροβλαχίας. Μὲ αὐτὸν τὸν τρόπο καὶ τὰ δύο αὐτὰ «ἀφοριστικὰ» κείμενα δὲν ἐξετέλεσαν τὸν προορισμό τους. Τὸ τρίτο σημεῖο εἶναι ὅτι οἱ Πα-τριαρχικοὶ πλήρωσαν πολὺ ἀκριβὰ τὴν ἐνέργειά τους αὐτή, ἀκριβῶς γιατί ἀκόμη καὶ αὐτοὶ οἱ Τοῦρκοι ἀντελήφθησαν τὴν πλεκτάνη τους. 

 

Ἀπὸ τοὺς 23 Ἀρχιερεῖς ποὺ ὑπέγραψαν τὸ «ἀφοριστικὸ» κείμενο, τὸ ἕνα τρίτο (1/3), συμπεριλαμβανομένου καὶ τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου Γρηγορίου τοῦ Ε ΄, πλήρωσαν μὲτὴν ζωὴ τους τὴν «ἀπιστία» τους πρὸς τὸν Σουλτάνο, τὸ ἄλλο 1/3 δοκιμάστηκε σκληρὰ μὲ φυλακίσεις, ἐξορίες καὶ περιορισμούς. Ἐπίσης, πρέπει νὰ σημειωθῆ ὅτι τὸ 1/5 ἀπὸ τοὺς Συνοδικοὺς Ἀρχιερεῖς ἔλαβε μέρος στὴν Ἐπανάσταση. Ἀκόμη εἶναι σημαντικὸ νὰ λεχθῆ ὅτι τὸ 1/3 τῶν Συνοδικῶν Ἀρχιερέων ἦταν «πλεγμένοι στὶς μηχανορραφίες» τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας, καίτοι στὰ «ἀφοριστικὰ» κείμενα γράφουν ὅτι πρώτη φορὰ λάμβαναν γνώση γιὰ τὴν σύσταση καὶ τοὺς σκοποὺς τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας.Χάρη τῆς ἱστορίας πρέπει νὰἀναφερθῆ ὅτι τὸ πρῶτο «ἀφοριστικὸ» κείμενο, τὴν λεγομένη «ἀπανταχοῦσα», ὑπέγραψε καὶ ὁ τότε εὑρισκόμενος στὴν Πόλη Μητροπολίτης Ναυπάκτου καὶ Ἄρτης Ἄνθιμος. Ὅμως καὶ ἐκεῖνος, ὅπως καὶ ἄλλοι, ὅταν ἐπέστρεψαν στὶς Ἐπαρχίες τους, ἐξεδήλωσαν τὰ πραγματικά τους αἰσθήματα καὶ ἀναδείχθηκαν μεγάλοι ἀγωνιστές. 

 

Οἱ Τοῦρκοι συνέλαβαν τὸν Ναυπάκτου καὶ Ἄρτης Ἄνθιμο, ἐπειδὴ τὸν θεώρησαν «συνένοχο καὶ κύ-ριο ὑπεύθυνο τῆς ἐξεγέρσεως τῶνΡουμελιωτῶν κατὰ τῆς σουλτανικῆς αὐτοκρατορίας» καὶ χωρὶς δίκη καὶ ἀπολογία τὸν ἔκλεισαν στὶς φυλακὲς τοῦ Φρουρίου τῆς Ἄρτας, «ὅπου βασάνους πολλάς καὶ τυραννίας ὑπέμεινεν γενναίως καὶ καθείρξεις παρὰ τῶν Ὀθωμανῶν, ἐμπαιγμοὺς τὲ καὶ κολαφισμοὺς καὶ πλεῖστα ἄλλα δεινά».Μετὰ τὴν ἀπελευθέρωσή του, συνελήφθηκε ἐκ νέου καὶ ἐξορίστηκε στὰ Μετέωρα καί, ὅταν ἀργότερα τὸ 1825 ἐλευθερώθηκε, κατέφυγε στὴν Ν. Ἑλλάδα, γιὰ νὰ συμμετάσχη ἐνεργὰ στὶς μετέπειτα φάσεις τοῦ ἀγώνα. Ὀνομάστηκε μάλιστα γιὰ ὅλα αὐτὰ τὰ βασανιστήρια ποὺ πέρασε «πολύαθλος».Εἶναι σημαντικό το βιβλίο αὐτό, γιατί δείχνει τὶς θυσίες, στὶς ὁποῖες ὑποβλήθηκε τὸ ἔθνος ὁλόκληρο, γιὰ νὰ ἐπιτευχθῆ ἡ ἐλευθερία, καθὼς ἐπίσης καὶ τὶς θυσίες καὶ τὴν διπλωματικότητα, ποὺ ἐπεδείκνυετὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο. Ἄλλοτε ἀντιμετώπιζε μὲ ἐπιτυχία τὰ ρεύματα τοῦ Εὐρωπαϊκοῦ διαφωτισμοῦ, ὁ ὁποῖος στρεφόταν ἐναντίον τῆς Ὀρθοδόξου Παραδόσεως, καὶ ἄλλοτε ἀντιμετώπιζε μὲ διακριτικότητα καὶ ὡριμότητα τὴν βαρβαρότητα τῶν Ὀθωμανῶν. 

 

Ἡ σημαντικότερη συμβολὴ τοῦ κ. Πέτρου Γεωργαντζῆ στὸ θέμα αὐτὸ εἶναι ὅτι μὲ ἰσχυρὰ κανονικὰ ἐπιχειρήματα ἀποδεικνύει ὅτι τὸ λεγόμενο «ἀφοριστικὸ» αὐτὸ κείμενο, ἀπὸ πλευρᾶς κανονικότητος, δὲν μπορεῖ νὰ ὀνομασθῆ ἀφορισμός, καὶ μάλιστα αὐτὸ ἔγινε ἐν γνώσει τοῦ συντάκτου τοῦ κειμένου καὶ τῶν ὑπογραψάντων αὐτό. Πολλὰ ἐπιχειρήματα χρησιμοποιεῖ γιὰ νὰ στηρίξη τὴν ἄποψη ὅτι ὁ «ἀφορισμὸς» δὲν ἐξεδόθη μὲ τὶς ἀπαραίτητες κανονικὲς προϋποθέσεις. Ἐπίσης, σημειώνεται ὅτι γιὰ νὰ εἶναι ὁ ἀφορισμὸς «ἐνεργείᾳ» καὶ «τελεστός», θὰ πρέπει τὸ κείμενό του «νὰ εἶναι ὁπωσδήποτε διατυπωμένο σὲ ἔγκλιση ὁριστικὴ ἁπλὴ καὶ ὄχι δυνητικὴ ἤ εὐχετική, χρόνο δὲ ἐνεστώτα παροντικὸ ἤ ἄχρονο καὶ ὄχι ἀποπειρατικό, καὶ σὲ β´ πρόσωπο». Τὸ «ἀφοριστικὸ» κείμενο γιὰ τὸν Ὑψηλάντη δὲν εἶχε ὅλες αὐτὲς τὶςπροϋποθέσεις. 

 

Ἐκτός τοῦ ὅτι δὲν ἐξεδόθη μὲ τὶς ἀπαραίτητες κανονικὲς προ-ϋποθέσεις, συγχρόνως τὸ πρῶτο κείμενο τοῦ «ἀφορισμοῦ» εἶναι διατυπωμένο σὲ ἔγκλιση εὐχετικὴ εὐκτικὴ («ἀφωρισμένοι ὑπάρχειεν»), στὸ δὲ δεύτερο «ἀφοριστικὸ» κείμενο ἀπὸ τοὺς 12 ρηματικοὺς τύπους, οἱ 8 εἶναι σὲ ἔγκλιση εὐχετικὴ εὐκτική, οἱ 3 σὲ ἔγκλιση προστακτικὴ καὶ μόνο 1 σὲ ἔγκλιση ὁριστική, ἀλλὰ καὶ σὲ αὐτὴν τὴν περίπτωση δὲν εἶναι διατυπωμένο σὲ δεύτερο πρόσωπο ἑνικοῦ ἤ πληθυντικοῦ ἀριθμοῦ. Διαβάζοντας κανεὶς τὰ δύο αὐτὰ βιβλία, διαπιστώνει ὅτι ἡ μελέτη τῆς ἱστορίας ἀπαιτεῖ σοβαρότητα, ὑπευθυνότητα, γνώση ὅλου τοῦ ἀρχειακοῦ ὑλικοῦ, καὶ πρὸ παντὸς ἀποδέσμευση ἀπὸ τὴν τυραννία τῶν δια-φόρων ἰδεολογικῶν ἀντιλήψεων. Ἐπίσης, στενοχωρεῖται γιὰ τὸν τρόπο, μὲ τὸν ὁποῖον ἀναλύουν τὰ θέματα αὐτὰ ἄνθρωποι, ποὺ εἶναι προκατειλημμένοι, ὅπως γίνεται,δυστυχῶς, πρόσφατα. Ἐπικαλοῦνται τὴν ἔρευνα, ἀλλὰ δυστυχῶς η «ἔρευνα» εἶναι ἐπιλεκτική.