Η αρχαία και μέση στωική φιλοσοφία

επιμελεία του

ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΕΩΡ. ΚΑΤΣΟΥΛΗ

-φιλολόγου-

Στον μαθητή του Αρίστωνα που τον ρώτησε

 Κάτι με τρόπο

 προκλητικό..
- Ασφαλώς ο πατέρας σου

 μεθυσμένος σε γέννησε!

Στο φλύαρο

 νεαρό
-Τ΄αυτιά σου γλύστρισαν

στη γλώσσα σου.

-Τίποτε δεν είναι απρεπέστερο

 από την αλαζονεία,

ειδικά στους νέους

-Δεν πρέπει ν΄ απομνημονεύουμε μόνο λέξεις

 και φράσεις

αλλά να ασκούμε το μυαλό μας

 και να απομνημονεύουμε τα ωφέλιμα.

Ρωτήθηκε

 τι είναι φίλος?

-ένας άλλος εαυτός μας!

(Ζήνων)

Η επικριτική στάση των κυνικών έδωσε το πιο σημαντικό φιλοσοφικό σύστημα, που επρόκειτο να γίνη το κοσμοθεωρητικό θεμέλιο για πολλούς Έλληνες και Ρωμαίους, τη Στοά. Σ’ αυτή, από μια πλούσια φιλοσοφική παράδοση συνενώθηκαν διάφορα στοιχεία σ’ ένα σύστημα που δεν ήταν στέρεο, αλλά έδινε ένα θαυμάσιο πλαίσιο για τις αυστηρές ηθικές απαιτήσεις της Σχολής. Πολλά οφείλει στον Ηράκλειτο: κεντρική έννοια του συστήματος της είναι ο Λόγος (= το λογικόν του κόσμου), η Πρόνοια, η Ειμαρμένη, η Φύσις, ο Θεός.

Η Ηθική και το μέτρο είναι κεντρικά σημεία της στωικής διδασκαλίας. Στο θέμα της ελευθερίας της απόφασης του ανθρώπου, οι Στωικοί εισήγαγαν την έννοια της «συγκατάθεσης»: η πραγματική αιτία των αποφάσεων δεν βρίσκεται στο ερέθισμα το οποίο δεχόμαστε απ΄έξω (ειμαρμένη του στωικού Λόγου), αλλά στην δική μας ελεύθερη στάση. Τη στωική αυτή ψυχολογία την παρέστησε ο Σενέκας. Κι ο Πλούταρχος, στο βίο του Κοριολάνου, μας δείχνει πως, με την βοήθεια των στωικών, υπεράσπιζαν τον Όμηρο πάνω στο θέμα αυτό.

Τέλος, με την έννοια του κοσμοπολιτισμού οι στωικοί γκρέμισαν φραγμούς αιώνων: κάθε άνθρωπος, Έλληνας ή βάρβαρος, ελεύθερος ή δούλος, είναι λογικό όν, και όλος ο κόσμος είναι πατρίδα. Τα ιστορικά γεγονότα του σχηματισμού μεγάλων κρατών συνδέονται μ’ αυτήν την φιλοσοφική σκέψη.

Ζήνων: από το Κίτιο της Κύπρου, στην Αθήνα από τω 312, όπου δίδασκε στην Ποικίλη Στοά. Είχε πολλούς μαθητές και έγραψε πολλά.

Κλεάνθης: από την Άσσο, άνθρωπος με ακέραιο ήθος, διαδέχθηκε στην διεύθυνσι της Στοάς τον Ζήνωνα, του οποίου υιοθέτησε με θέρμη την διδασκαλία κι έδωσε την ωραιοτέρα διατύπωσι της στωικής ευσεβείας στον «Ύμνο στο Δία». Παρά το γεγονός ότι ήταν η πιο ελκυστική προσωπικότητα της Στοάς, δεν ήταν αυτός που θα επέβαλε την στωική διδασκαλία.

Χρύσιππος: από τους Σόλους της Κιλικίας. Ήταν αυτός που στήριξε την Στοά και εθεωρείτο ήδη από τότε ο επανιδρυτής της. Πολυγραφότατος (850 έργα), με πλούσιο ακροατήριο στο Λύκειο, όπου δίδασκε στο ύπαιθρο.

Εκάτων: 2^ος αι., έγραψε μιαν συλλογή «Χρειών», όπου αντιπροσωπευόταν και ο Ζήνωνας.

Παναίτιος: από την Ρόδο. Μ’ αυτόν αυνδέεται μια καινούργια ζωή της σχολής. Μερικοί αρχίζουν μ’ αυτόν στην «Μέση Στοά». Ανέλαβε την διεύθυνσι της Στοάς ατα 129. Εκτός απ’ την Αθήνα έμεινε και στην Ρώμη, όπου έγινε φίλος του Σκιπίωνα και διέσωσε την στωική αντίληψι εκεί. Ο Κικέρων στο έργο του «De officiis» ακολουθεί το κύριον έργον του Παναιτίου «Περί καθήκοντος». Η επίδρασί του οφείλεται στο ότι άφησε την αυστηρότητα και τον δογματισμό της παλαιάς Στοάς και με στάση ανοικτή προς την παγκοσμιότητα έλαβεν υπόψη τα δεδομένα της ζωής και της φύσης του ανθρώπου.

Ποσειδώνιος: από την Απάμεια της Συρίας. Μαθητής του Παναιτίου στην Αθήνα. Ταξίδεψε κι αυτός στην Ρώμη. Ως δάσκαλος εγκαταστάθηκε στην Ρόδο. Πέθανε τω 51π.Χ. Στις πάνω από δυο δωδεκάδες τίτλων, που έχουμε, φαίνεται, κοντά στο φιλόσοφο, και ο φυσιοδίφης και ο ιστοριογράφος. Στο γιγαντιαίο έργο του «Ιστορία η μετά Πολύβιον» διαπραγματεύθηκε την ιστορία από τω 145/44 έως τω 85.

Η σκιαγράφησις της προσωπικότητος του έγινε φιλολογικό πρόβλημα. Απ’ αυτόν ξεκίνησε μια σημαντική επίδραση στην πνευματική ζωή. Συνέδεσε άλλη μιαν φορά την φιλοσοφία με τους επιστημονικούς κλάδους κι αγκάλιασε όλα τα θέματα. Αφήνοντας την θέση της παλαιότερης Στοάς και του Παναιτίου, θεωρεί την ψυχή ως έχουσα ηλιακήν αρχήν και ξεχωριστήν ύπαρξη. Γενικά υποχωρούν σ’ αυτόν η Λογική και η Ηθική.

Ούτε ο Παναίτιος ούτε ο Ποσειδώνιος επηρέασαν τον χαρακτήρα της Στοάς για την κατοπινή εποχή, γιατί η σκέψις των τράβηξε δικούς της δρόμους.

Άλλοι στωικοί: Μνήσαρχος, Δάρδανος (μετά τον Παναίτιο), Διόδοτος (έζησε κοντά στον Κικέρωνα), Αντίπατρος, Αθηνόδωρος (κοντά στον Κάτωνα, που έγινε παράδειγμα στωικής συμπεριφοράς, «τιμητής») και Άρειος ο Δίδυμος (στα χρόνια του Αυγούστου).