Τα «Διδασκαλειακά» του 1928-29

Μίλτος Κουντουράς – Διδασκαλείο Θηλέων Θεσσαλονίκης 1927-1930

της

Φιλομήλα Λοάρη

Υποτρόφου Ι.Κ.Υ.

Στο σημείο αυτό θα διερευνήσουμε και θα ερμηνεύσουμε την υπονόμευση, τις συκοφαντίες, και τελικά τη ματαίωση της ρηξικέλευθης παιδαγωγικής προσπάθειας του Μίλτου Κουντουρά. Πιο συγκεκριμένα, θα γίνει αναφορά από τη

μια σ’ αυτούς που τον αμφισβήτησαν και τον συκοφάντησαν από την πρώτη στιγμή που ανέλαβε τη διεύθυνση του Διδασκαλείου[1] και από την άλλη στους υποστηριχτές και συμπαραστάτες της πρωτοποριακής προσπάθειάς του [2] . Τα γεγονότα, που ονομάστηκαν και «Διδασκαλειακά», ολοκληρώθηκαν με τη δικαίωση του Κουντουρά, την «προαγωγή» και το οριστικό τέλος αυτής της αξεπέραστης πρωτοβουλίας. Από την πρώτη στιγμή που ο Κουντουράς ανέλαβε τα καθήκοντα του Διευθυντή στο Διδασκαλείο και έδειξε τις προθέσεις του για τη δημιουργία κάτι καινούριου και πρωτοποριακού, συνάντησε και τις πρώτες αντιδράσεις και αμφισβητήσεις από ορισμένους καθηγητές του Διδασκαλείου, οι οποίοι δε

συμμερίζονταν όλη αυτή την προσπάθεια ή δεν είχαν την προθυμία και τις δυνατότητες να την παρακολουθήσουν και να την εφαρμόσουν στην πράξη [3] .

Ορισμένοι από τους διδάσκοντες άρχισαν να ανησυχούν και να διαμαρτύρονται, επειδή ο Διευθυντής τους ζητούσε περισσότερα πράγματα απ’ όσα μπορούσαν να προσφέρουν και τους παρωθούσε προς τις τεχνικές της Νέας Αγωγής, αλλά υπήρχαν κι εκείνοι, οι οποίοι αντιδρούσαν και για εντελώς διαφορετικούς λόγους από τους παραπάνω. Πιο συγκεκριμένα, τα προηγούμενα σχολικά έτη συνήθιζαν να κάνουν ορισμένες «διευκολύνσεις» σε μαθητές συγκεκριμένων οικογενειών, όπως για παράδειγμα, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, να επιλέγουν οι ίδιοι τους μαθητές για τα Πρότυπα Δημοτικά του Διδασκαλείου από εύπορες οικογένειες και να αγνοούν παιδιά από φτωχά κοινωνικά στρώματα, να επεμβαίνουν στις βαθμολογίες και στις προαγωγές των μαθητριών, να συμμετέχουν σε προμήθειες για την παραγγελία μουσικών οργάνων και διάφορες άλλες καταστάσεις, οι οποίες ήταν σχεδόν κανόνας στο Διδασκαλείο[4]. Μέσα λοιπόν σε αυτό το κλίμα δυσαρέσκειας που καλλιεργούνταν όχι μόνο μέσα στο Διδασκαλείο αλλά και στην ευρύτερη κοινωνία της Θεσσαλονίκης, βρήκε πρόσφορο έδαφος η Σχολική Επιτροπή για να ξεκινήσει το «δόλιο και υπονομευτικό» της έργο. Έστειλε έκθεση στο ΥΠΕΠΘ (14 Απριλίου 1928), την οποία φρόντισε να κοινοποιήσει και στη Γενική Διοίκηση Θεσσαλονίκης. Επίσης, η έκθεση δημοσιεύθηκε στον τοπικό Τύπο της Θεσσαλονίκης στις 20 Απριλίου 1928, με τίτλο «Περί των σκανδάλων του ΔΘΘ» και ζητούσε την επέμβαση της πολιτείας, κάνοντας λόγο για «ανατροπή των νόμων, της τάξεως, και της γλώσσης[5]»2. Αμέσως το σχολείο μπήκε στο στόχαστρο των εφημερίδων και των συντηρητικών κύκλων της πόλης[6].

Είναι χαρακτηριστικός ο τίτλος της εφημερίδας «Ταχυδρόμος της Βορείου Ελλάδος» «Πρωτάκουστα σκάνδαλα εις το Διδασκαλείον Θηλέων[7]», ο οποίος συμπλήρωνε τη δημοσίευση της έκθεσης. Την επόμενη μέρα η εφημερίδα «Νέα Αλήθεια» έχει ως κύριο άρθρο της «Το Διδασκαλείον Θηλέων[8]». Παραθέτουμε το τέλος του άρθρου ως χαρακτηριστικό δείγμα του πνεύματός του: «Το κακόν έφθασε πλέον μέχρι μυελού των οστέων. Καιρός είνε να παταχθούν κατά κεφαλής οι πρωτεργάται της καταχθονίου ταύτης αντεθνικής προπαγάνδας. Οι Κουντουράδες και οι τούτοις όμοιοι πρέπει να πεταχθούν αμέσως έξω του περιβόλου της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, διότι αποδεδειγμένως αποτελούν δημόσιον κίνδυνον».

Στους επικριτές του Κουντουρά συμπεριλαμβανόταν ο Μητροπολίτης Απάμειας, ο οποίος τον κατηγορούσε γραπτώς και από τον Άμβωνα και για τον οποίο

ο Κουντουράς αναφέρει ότι του ζήτησε την εγγραφή στο Διδασκαλείο μαθήτριας προστατευόμενής του και εκείνος αρνήθηκε[9] , αλλά και ο Γενικός Διοικητής της πόλης, ο οποίος ζήτησε μεταξύ άλλων την ενέργεια ανάκρισης με την αποστολή Εκπαιδευτικού Συμβούλου[10]. Την κατάσταση επέτεινε περισσότερο ο Σύνδεσμος Δημοδιδασκάλων Θεσσαλονίκης, ο οποίος με ανακοίνωσή του στον «Ταχυδρόμο της Βορείου Ελλάδος[11]» , έκανε λόγο για την ανάγκη προανακρίσεως, διακείμενος

αρνητικά προς το έργο του Κουντουρά. Επιπλέον, συνεχείς μέχρι το τέλος είναι οι συκοφαντίες και οι διαστρεβλώσεις του έργου του Κουντουρά από το δάσκαλο Α. Καραγιάννη, πρώην Πρόεδρο της Διδασκαλικής Ομοσπονδίας Ελλάδας, ο οποίος

μέσα από τις στήλες του περιοδικού «Ερμής» πολεμούσε λυσσαλέα τον πρωτοπόρο παιδαγωγό[12]. Η αντιπαλότητα που είχε αναπτυχθεί στην κοινωνία της Θεσσαλονίκης

αποτυπώνεται στα άρθρα των «αντίπαλων» εφημερίδων, των «Μακεδονικών Νέων» και της «Εφημερίδος των Βαλκανίων[13]». Η εφημερίδα «Μακεδονικά Νέα» υιοθέτησε

μια εντελώς εχθρική στάση απέναντι στον Κουντουρά. Χαρακτηριστικό είναι το άρθρο της στις 23 Απριλίου 1928, σύμφωνα με το οποίο ο Κουντουράς παρανόησε τα

όσα έμαθε στη Γερμανία, καθώς δεν γνώριζε γερμανικά. Όσο για τις μαθήτριές του «…έμαθαν μεν όλα όσα γίνονται στο Βίνκετροφ [Wickersdorf], αλλά μόνον γράμματα

δεν έμαθαν τα πουλάκια μου[14]». Και στο τέλος του άρθρου ολοκληρώνεται η επίθεση «Είναι απολύτως βέβαιο ότι ο δασκαλάκος αυτός, ο καλός και άξιος, δεν εγνώριζε τα

γερμανικά περισσότερον από έναν κουριέρη ξενοδοχείου. Διότι αυτό συμβαίνει με όλους σχεδόν τους Έλληνας διδασκάλους που πηγαίνουν εις Γερμανίαν δια να

τελειοποιηθούν». Αντιθέτως, διαφορετική ήταν η στάση και η αντιμετώπιση του θέματος από την εφημερίδα «Εφημερίς των Βαλκανίων». Στις 20 Απριλίου 1928 κυκλοφόρησε με τον τίτλο: «Τα δήθεν σκάνδαλα του Διδασκαλείου Θηλέων[15]». Στο άρθρο της αναφέρει ότι «…πρόκειται περί απόπειρας νέων Μαρασλειακών από

ορισμένους καθηγητάς έχοντας ειδικούς λόγους να είνε δυσαρεστημένοι από τον διευθυντήν του Διδασκαλείου κ. Κουντουράν…». Η εφημερίδα με σειρά άρθρων της

επιτίθεται με σφοδρότητα εναντίον του Επισκόπου Απαμείας Βασίλειου, καθώς επίσης, δημοσιεύει και επιστολές συμπαράστασης υπέρ του Κουντουρά, από γονείς ακόμη και φοιτητές[16] . Το θέμα φιλοξενήθηκε και από τις στήλες των εφημερίδων «Μακεδονία» και «Φως», η στάση των οποίων είναι ανάλογη με τις πολιτικές τοποθετήσεις και προτιμήσεις της καθεμιάς. Είναι εμφανής, λοιπόν, ο κομματικός χαρακτήρας τον οποίο πήρε κι αυτή τη φορά η διαμάχη, όπως είχε συμβεί

και στα «Μαρασλειακά[17]». Η λειτουργία και ο ρόλος της Σχολικής Επιτροπής αμφισβητήθηκε έντονα μέσα από την ανακοίνωση υποστήριξης των μαθητριών του Κουντουρά για το έργο και την προσωπικότητά. Οι μαθήτριες συνέταξαν μια επιστολή διαμαρτυρίας που δημοσιεύθηκε στις 21 Απριλίου 1928 στις εφημερίδες «Ταχυδρόμος της Βορείου Ελλάδος», «Εφημερίς των Βαλκανίων» και «Μακεδονικά Νέα». Ο Κουντουράς, στην Απολογητική του Έκθεση για τη Σχολική Επιτροπή αναφέρει ότι τα μέλη της δεν είχαν τη χρονιά εκείνη επισκεφθεί το Διδασκαλείο και ακόμα αμφισβητούσε την επιστημονική τους συγκρότηση και επάρκεια στο να εμπλέκονται σε θέματα σχετικά

με τον τρόπο διδασκαλίας που εφάρμοζε. Επιπλέον, κάνει λόγο για πιέσεις από γονείς, μέλη της Επιτροπής, για εύνοιά του σε συγκεκριμένες περιπτώσεις μαθητριών,

πράγμα που τον εξόργισε και τον έκανε έξω φρενών1. Αμέσως μόλις έγιναν γνωστά τα γεγονότα, ο Σύλλογος Γονέων και Κηδεμόνων του Διδασκαλείου εξέδωσε

ανακοίνωση με την οποία διαμαρτυρόταν έντονα για τις συκοφαντίες, συμπαραστεκόταν και υποστήριζε το έργο και την προσωπικότητα του Μ. Κουντουρά. Η επιστολή διαμαρτυρίας των γονέων δημοσιεύτηκε στις περισσότερες τοπικές εφημερίδες στις 23 Απριλίου 1928 2 . Ανάλογο περιεχομένου ψήφισμα εξέδωσε και ο Σύλλογος Δημοδιδασκάλων Θεσσαλονίκης «Η Αναγέννησις» με το

οποίο διαμαρτύρονταν για τις συκοφαντίες κατά του Μ. Κουντουρά και υποστήριζε το έργο του[18]. Όμως εντύπωση προκαλεί η αμέριστη συμπαράσταση και υποστήριξη που

έτυχε ο Κουντουράς από τον Επιθεωρητή Μέσης Εκπαίδευσης Ηλία Λάγιο, ο οποίος δήλωνε χαρακτηριστικά: « …η συντελούμενη εν των Διδασκαλείω Θηλέων εργασία είνε αυτόχρημα παιδαγωγική και μορφωτική, είμαι δε κατενθουσιασμένος από το

εφαρμοζόμενον παιδαγωγικό σύστημα[19]». Επίσης, όπως υποστηρίζει ο Μ. Κουντουράς μεγάλη και αμέριστη ήταν η συμπαράσταση που είχε από τον πρώην διευθυντή του

Διδασκαλείου και τότε Εκπαιδευτικό Σύμβουλο Καραχρίστο, ο οποίος όταν τον συνάντησε στην Αθήνα τον συνεχάρη για το έργο του και του είπε: «Είσαι ο

καλύτερος διευθυντής Διδασκαλείου[20]». Ξεχωριστή και ιδιαίτερα σημαντική ήταν η υποστήριξη και συμπαράσταση

που έτυχε ο μεγάλος δάσκαλος τόσο από τον Πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο όσο και από τον Υπουργό Παιδείας Γ. Παπανδρέου. Πιο συγκεκριμένα, Επιτροπή Κυριών της Θεσσαλονίκης παρουσιάστηκε στον Ε. Βενιζέλο δυο μήνες, αφότου είχε εκδοθεί το ουσιαστικά απαλλακτικό Πόρισμα του Παλαιολόγου για να ζητήσει και πάλι την απομάκρυνσή του. Βέβαια, ο Ε. Βενιζέλος τις απέπεμψε αμέσως λέγοντας τους « …εντρέπομαι δια λογαριασμό σας, κυρίαι μου… ήλθατε εδώ δια να αξιώσετε τι; Την απομάκρυνσιν του κ. Κουντουρά, ο οποίος περιποιεί μεγίστην τιμήν εις την Θεσσαλονίκην. Πηγαίνετε[21]»  . Αλλά χαρακτηριστική έμεινε και η φράση του Γ. Παπανδρέου, ο οποίος το Μάιο του 1930 επισκεπτόμενος το Διδασκαλείο και αντικρίζοντας αυτή «την κυψέλη της εργατικότητας» αναφώνησε «…Εδώ

δημιουργείται η νέα και ωραία Ελλάς[22]». Όμως τα γεγονότα εξελίχτηκαν με τέτοιο τρόπο, που πλήγωσαν βαθιά την ψυχή του γενναίου αυτού παιδαγωγού. Μετά την επιστολή της Σχολικής Επιτροπής, τις αντιδράσεις που

προαναφέραμε και τα πρώτα δημοσιεύματα στον Τύπο, το Υπουργείο Παιδείας ανέθεσε στον Εκπαιδευτικό Σύμβουλο Γ. Παλαιολόγο τη διενέργεια ανακρίσεων για τη διαλεύκανση της υπόθεσης. Αφού λοιπόν ο Παλαιολόγος παρέλαβε την απολογητική έκθεση του Κουντουρά και λαμβάνοντας υπόψη τις καταθέσεις όλων των εμπλεκομένων, εξέδωσε πόρισμα (17-5-1928), το οποίο ήταν στην ουσία απαλλακτικό για το Μίλτο Κουντουρά, αφού ανέφερε ότι για τις κατηγορίες περί αντιθρησκευτικών και αντιπατριωτικών δοξασιών του Διευθυντή «…η προσεκτική εξέτασις… ήγαγε με γενικώς εις το συμπέρασμα της μη αποδοχής του ορθού και βασίμου αυτών». Επίσης αναφερόμενος στο ήθος του Διευθυντή ως ατόμου και στις προθέσεις και τις σχέσεις του με τις μαθήτριές του, ανέφερε ότι αυτές «…είναι εκτός

μομφής[23]»  . Βέβαια, το πόρισμα καταλόγιζε και κάποιες «παρανομίες» και «παρεκτροπές» του Κουντουρά, όμως αυτό πιθανώς έγινε προκειμένου να αποφύγει ο ανακριτής τη σύγκρουση τόσο με την κοινή γνώμη, που είχε επηρεαστεί από το μένος του συντηρητικού τύπου εναντίον του Ε. Βενιζέλου όσο και με την αντιπολίτευση, δηλαδή το Λαϊκό κόμμα, στο οποίο ανήκε ο Γ. Παλαιολόγος και είχε κάθε λόγο να δημιουργούνται καταστάσεις επιζήμιες για την κυβέρνηση του Βενιζέλου[24].

Στη συνέχεια, ο Κουντουράς καλείται σε απολογία από το

Εκπαιδευτικό Συμβούλιο για τα παραπτώματα που του καταλόγισε το πόρισμα Παλαιολόγου και αφού απολογήθηκε (28/7/28) το Εκπαιδευτικό Συμβούλιο εξέδωσε απόφαση απαλλακτική για τις κατηγορίες περί ανηθικότητας, καταλογίζοντάς του μόνο ότι «…υπέπεσε εις διοικητικής φύσεως παραπτώματα». Ο Κουντουράς δεν

τιμωρήθηκε πειθαρχικά αλλά απομακρύνθηκε από τη θέση του, παίρνοντας «προαγωγή» για τη θέση του μέλους του νεοϊδρυθέντος Εκπαιδευτικού Γνωμοδοτικού Συμβουλίου (ΕΓΣ). Στην ουσία όμως, αυτή ήταν μια πιο σκληρή τιμωρία για τον ίδιο, η απομάκρυνση δηλαδή από την εκπαιδευτική δράση και το σχολείο του[25].

Στο Εκπαιδευτικό Γνωμοδοτικό Συμβούλιο, νιώθει την αγωνία του ανθρώπου που παλεύει μόνος του έχοντας να αντιμετωπίσει αντιδράσεις και συνεχείς υπονομεύσεις, τόσο μέσα από το Συμβούλιο με ανθρώπους που δεν ήθελαν να απαγκιστρωθούν από σκουριασμένες ιδέες και αντιλήψεις όσο και έξω από αυτό, από ανθρώπους που με εχθρότητα τον πολέμησαν μέχρι το οριστικό τέλος, το οποίο δεν άργησε να έλθει μέσα κι από τις αλλεπάλληλες αλλαγές στην κυβέρνηση της περιόδου εκείνης. Έτσι, το 1933 καταργείται το Συμβούλιο και όλα τα εκπαιδευτικά

σχέδια του Κουντουρά ακυρώνονται[26]. Με το διάταγμα της 16ης Φεβρουαρίου 1934 ο Κουντουράς απολύθηκε οριστικά «… ως υστερών ως προς τα ουσιαστικά προσόντα των λοιπών συναδέλφων του…». Με αυτό λοιπόν τον ανέντιμο τρόπο έσβησε η καριέρα ενός πρωτοπόρου παιδαγωγού, ενός «ανθρώπου αγνού και γενναίου» που έκανε μεγάλες προσπάθειες για να αναμορφώσει το ελληνικό σχολείο αλλά δεν τα κατάφερε ως το τέλος, γιατί οι αντιδραστικές δυνάμεις καιροφυλακτούσαν και τον πολέμησαν μέχρι και την τελευταία στιγμή μέχρι την οριστική απόλυσή του[27].

από το έργο της συγγραφέως

«Ο Μίλτος Κουντουράς και η παιδαγωγική του σκέψη και δράση κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα: Η «Ιερή Τριετία» στο Διδασκαλείο Θηλέων Θεσσαλονίκης (1927-1930)»

---

[1] 1Αρκετοί από τους Καθηγητές του Διδασκαλείου, η Σχολική Επιτροπή, μέρος του Τύπου (εφημ. «Νέα

Αλήθεια»), ο Μητροπολίτης της περιοχής, ο Γενικός Διοικητής, ο Σύνδεσμος Δασκάλων

Θεσσαλονίκης και ο δάσκαλος και πρώην Πρόεδρος της ΔΟΕ Α. Καραγιάννης μέσα από τις στήλες

του περιοδικού «Ερμής».

[2] Ο Σύλλογος Γονέων και Κηδεμόνων του Διδασκαλείου, οι μαθήτριες του Διδασκαλείου με

Ανακοίνωσή τους, μεγάλη μερίδα του Τύπου (εφημ. «Μακεδονία» κ.ά.), ο Σύλλογος Δασκάλων «Η

Αναγέννησις», ο Επιθεωρητής Μέσης Εκπαίδευσης Η. Λάγιος, ο πρώην Διευθυντής του Διδασκαλείου

και τότε Εκπαιδευτικός Σύμβουλος Καρακίτσος και ακόμα ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος

και ο Υπουργός Παιδείας Γ. Παπανδρέου

[3] Α. Δημαράς (επιμ.), Μ. Κουντουράς, Κλείστε _______τα Σχολειά… ό.π., τ. Β΄, σ. 343. Θ. Γέρου, «Μίλτος

Κουντουράς – Ευάγγελος Παπανούτσος. Αγώνες και διώξεις» στο Τιμητική έκδοση μαθητριών του,

Μίλτος Κουντουράς - Διδασκαλείο Θηλέων Θεσσαλονίκης, 1927-1930…, ό.π., 134, Μίλτος Κουντουράς:

Εκατό χρόνια από τη γέννησή του…, ό.π., σ. 225. Π. Πανταζής, Μίλτος Κουντουράς: Ο δάσκαλος …,

ό.π., σ. 70.

90

[4] Α. Δημαράς (επιμ.), Μ. Κουντουράς, Κλείστε τα Σχολειά… ό.π., τ. Β΄, σ. 335, 340-346.

[5] Π. Πανταζής, Μίλτος Κουντουράς: Ο δάσκαλος…, ό. π., σ. 71.

[6]  Δ. Χρ. Γόλης, «Τα «Διδασκαλειακά» ή «Σκάνδαλα» της Θεσσαλονίκης (Απρίλιος 1928): τα

«Μαρασλειακά» της Θεσσαλονίκης», Θεσσαλονικέων Πόλις, Θεσσαλονίκη 2003: Εκδόσεις University

Studio Press, σ. 183

[7]  Εφημ. Ταχυδρόμος Βορείου Ελλάδος, 20 Απριλίου 1928

[8]  Εφημ. Νέα Αλήθεια, 21 Απριλίου 1928.

[9] Δημαράς (επιμ.), Μ. Κουντουράς, Κλείστε τα Σχολειά… ό.π., τ. Β΄, σ. 335. Τιμητική Έκδοση

Μαθητριών του, Μίλτος Κουντουράς: Διδασκαλείο…, ό.π., σ. 219.

[10]  Δημαράς (επιμ.), Μ. Κουντουράς, Κλείστε τα Σχολειά… ό.π., τ. Β΄, σ. 365.91

[11] Εφημ. Ταχυδρόμος της Βορείου Ελλάδος, 23 Απριλίου 1928.

[12] Κουτζαμάνης, «Ο αρχιτέκτονας του «χάους» και οι ανέντιμοι διώκτες του», Λεσβιακό Ημερολόγιο

2000, Μυτιλήνη 2000: Εκδόσεις Δούκας, σ. 205-211.

[13] Δ. Χρ. Γόλης, «Τα «Διδασκαλειακά» ή «Σκάνδαλα» της Θεσσαλονίκης (Απρίλιος 1928): τα

«Μαρασλειακά» της Θεσσαλονίκης», Θεσσαλονικέων Πόλις, Θεσσαλονίκη 2003: Εκδόσεις University

Studio Press, σ. 188.

[14] Εφημ. Μακεδονικά Νέα, 23 Απριλίου 1928.

[15] Εφημ. Εφημερίς των Βαλκανίων, 20 Απριλίου 1928, έτος 10ον, αρ, φύλλου 3405.

92

[16] Δημαράς (επιμ.), Μ. Κουντουράς, Κλείστε τα Σχολειά… ό.π., τ. Β΄, σ. 330, 337-343

[17] Μακεδονία, Εφημερίς των Βαλκανίων, Μακεδονικά Νέα, 23 Απριλίου 1928

[18] Εφημ. Ταχυδρόμος της Βορείου Ελλάδος, 23 Απριλίου 1928.

[19] Εφημ. Νέα Αλήθεια, 21 Απριλίου 1928

[20] Δημαράς (επιμ.), Μ. Κουντουράς, Κλείστε τα Σχολειά… ό.π., τ. Β΄, σ. 351.94

[21] Δ. Χρ. Γόλης, «Τα «Διδασκαλειακά» ή «Σκάνδαλα» της Θεσσαλονίκης (Απρίλιος 1928): τα

«Μαρασλειακά» της Θεσσαλονίκης», Θεσσαλονικέων Πόλις, Θεσσαλονίκη 2003: Εκδόσεις University

Studio Press, σ. 190.

[22] Π. Πανταζής, Μίλτος Κουντουράς: Ο δάσκαλος…, ό.π. σ. 73-74. Τιμητική Έκδοση Μαθητριών του,

Μίλτος Κουντουράς: Διδασκαλείο…, ό.π. σ. 221-222.

[23]  Δημαράς (επιμ.), Μ. Κουντουράς, Κλείστε τα Σχολειά… ό.π., τ. Β΄, σ. 397-398. Τιμητική Έκδοση Μαθητριών του, Μίλτος Κουντουράς: Διδασκαλείο…, ό.π. σ. 221.

[24]  Κουτζαμάνης, «Ο αρχιτέκτονας του «χάους»…, ό.π., σ. 203-204.95

[25] Δ. Χρ. Γόλης, «Τα «Διδασκαλειακά» ή «Σκάνδαλα» της Θεσσαλονίκης (Απρίλιος 1928): τα

«Μαρασλειακά» της Θεσσαλονίκης», Θεσσαλονικέων Πόλις, Θεσσαλονίκη 2003: Εκδόσεις University Studio Press, σ. 190.

[26] Π. Αγραφιώτου – Ζαχοπούλου, Σχολεία της Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1997: Εκδόσεις Ιανός,σ. 94. Με το Ν. 5802/1933 καταργούνται τα Διδασκαλεία και ιδρύονται οι Παιδαγωγικές

Ακαδημίες.

[27] Α. Κουτζαμάνης, «Ο αρχιτέκτονας του «χάους»..., ό.π., σ. 211.

96 4.6__