Αι αρχαί της ανεκτικότητος και κοινωνικής συμβιώσεως στις δημοκρατίες

ἐπιμελεία τοῦ

ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΕΩΡ. ΚΑΤΣΟΥΛΗ

-πτυχιούχου κλασσικῆς φιλολογίας

πανεπιστημίου Ἀθηνῶν

-μεταπτυχιακοῦ ἐφηρμοσμένης παιδαγωγικῆς

πανεπιστημίου Ἀθηνῶν

Δημοκρατικές αρχές για την κοινωνική συμβίωση

1.   Αλληλεγγύη και δικαιοσύνη

Η αλληλεγγύη και η δικαιοσύνη αποτελούν βάσεις για την ομαλή κοινωνική συμβίωση. Η αλληλεγγύη τονώνει τους κοινωνικούς δεσμούς και αποτελεί ανάχωμα στον ατομικισμό που κατακλύζει τις

σύγχρονες κοινωνίες. Όμως, η αλληλεγγύη χωρίς δημοκρατία και δίκαιο καταντάει κενό γράμμα. Διότι εύκολο είναι να κηρύσσεται η ρήση «αγαπάτε αλλήλους», δύσκολο όμως να εφαρμοσθεί χωρίς οργανωμένο πλαίσιο νόμων. Αναμφίβολα, υπάρχουν και ατομικές πράξεις αλληλεγγύης που δικαιώνουν την ανθρώπινη ύπαρξη. Όμως, η αλληλεγγύη αποκτά ουσιαστική και καθολική υπόσταση στο κράτος δικαίου και το δημοκρατικό πολίτευμα που προϋποθέτει την ελευθερία και την ισότητα.

Το κράτος δικαίου δεν είναι το «δίκαιο κράτος». Είναι το κράτος στο οποίο οι σχέσεις των πολιτών στηρίζονται και ρυθμίζονται από το Σύνταγμα και τους νόμους. Το κράτος δικαίου είναι γέννημα της Γαλλικής Επανάστασης. Πριν από τη συγκρότηση του κράτους δικαίου, οι άνθρωποι ήταν έρμαια των βασιλιάδων και των ευγενών, οι οποίοι νομοθετούσαν και δίκαζαν ανάλογα με τα συμφέροντα και τη βούλησή τους. Το κράτος δικαίου προστατεύει πρωταρχικά τον αδύναμο. Όσο και όπου υποχωρεί το κράτος δικαίου, τόσο θίγονται τα πιο φτωχά και αδύναμα κοινωνικά στρώματα. Το κράτος δικαίου, στις σύγχρονες κοινωνίες, στο ζήτημα της αλληλεγγύης και της δικαιοσύνης εκπληρώνει τον ρόλο τον οποίο είχε περιγράψει ο Γερμανός φιλόσοφος Χέγγελ. Δηλαδή, είναι ένας μηχανισμός που περιορίζει τον εγωισμό και την ιδιοτέλεια των ανθρώπων κατά τη διεκδίκηση των συμφερόντων τους προς όφελος του κοινού καλού.

2.   Σεβασμός του «Άλλου» και ανεκτικότητα

Στις σύγχρονες κοινωνίες συμβιώνουν άνθρωποι με διαφορετικές αξίες, κουλτούρες, αντιλήψεις και πεποιθήσεις. Συνυπάρχουν σε μεγαλουπόλεις εκατομμυρίων κατοίκων, οι οποίες είναι ανοικτές στην άφιξη καινούριων κατοίκων είτε από άλλες περιοχές της χώρας είτε από άλλες χώρες του πλανήτη. Η ομαλή και αρμονική συμβίωση όλων αυτών των ανθρώπων δεν μπορεί να καταστεί δυνατή, χωρίς τον σεβασμό στον «Άλλο» και χωρίς την ανεκτικότητα στη διαφορετικότητα

. Ο «Άλλος» είναι ο διαφορετικός συνάνθρωπός μας στην κοινωνία, ο οποίος μπορεί να ασπάζεται διαφορετικό θρησκευτικό δόγμα, διαφορετικές αντιλήψεις για τη ζωή, διαφορετική ιδεολογία. Η συνύπαρξη και η συνεργασία είναι προϋπόθεση για τη δική μας πρόοδο και την ανάπτυξη της κοινωνίας ως σύνολο. Οι διαιρετικές λογικές μέσα σε μια κοινωνία έχουν φέρει, στο παρελθόν, ολέθρια αποτελέσματα. Η ναζιστική θηριωδία οδήγησε την ανθρωπότητα στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Αρχικά, δεν υπήρξε αντίδραση για τους διωγμούς των Εβραίων από τους ναζιστές[1]. Στις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες τα διάφορα γκέτο[2], στα οποία είχαν εκτοπισθεί οι Εβραίοι ήταν είδηση στις εφημερίδες.

Δεν αφορούσε όσους δεν ήταν Εβραίοι. Όταν ξέσπασε ο πόλεμος οι Ευρωπαίοι συνειδητοποίησαν ότι οι διωγμοί των Εβραίων ήταν ο προπομπός των δικών τους δεινών.  Ο σεβασμός στον «Άλλο», που είναι διαφορετικός, κατοχυρώνεται έμπρακτα μέσα από την ισότιμη συμμετοχή του στα κοινά, την ισότιμη πρόσβασή του στην εκπαίδευση και την υγεία, την δυνατότητά του να ασκήσει κάθε δικαίωμά του, όπως προκύπτει από το Σύνταγμα και τους νόμους[3].

    

3.    Πνεύμα διαλόγου και συνεργασίας

Ο διάλογος και η συνεργασία είναι απαραίτητες προϋποθέσεις για την ομαλή κοινωνική συμβίωση. Ο διάλογος και η συνεργασία αποτελούν συστατικά στοιχεία της δημοκρατικής πολιτείας. Η ανυπαρξία διαλόγου και συνεργασίας οδηγεί στον ολοκληρωτισμό. Τα μέλη μιας κοινωνίας ανεξαρτήτως θρησκεύματος, εθνικότητας κτλ. πρέπει να συνδιαλέγονται και να συνεργάζονται. Διαφορετικά, η δημοκρατία θα χάσει την ουσία της. 

4.   Ειρηνική επίλυση διαφορών (προσώπων, ομάδων, κρατών)

Η ειρηνική επίλυση των διαφορών αφορά όλους, πρόσωπα, ομάδες και κράτη. Έτσι, στις προσωπικές μας διαφορές, αντί για σύγκρουση και αυτοδικία είναι προτιμότερος ο διάλογος και η ειρηνική διευθέτηση. Το ίδιο ισχύει και για τις διαφορές μεταξύ ομάδων (οικογενειών, ομάδων συνομηλίκων, εργαζομένων και εργοδοτών κτλ.). Ο διάλογος, ο συμβιβασμός, η διαιτησία ή ακόμη και η προσφυγή στα δικαστήρια οφείλουν να εξοβελίζουν τις όποιες διαθέσεις βίας.

Όσον αφορά τις διαφορές μεταξύ κρατών, ο Κλαούζεβιτς όρισε τον

πόλεμο ως «συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα». Στην πραγματικότητα, ο πόλεμος είναι η αποτυχία της πολιτικής. Πόλεμος σημαίνει ότι τα κράτη δεν μπορούν να επιλύσουν τα προβλήματα και τις διαφορές τους, στο πλαίσιο αμοιβαίας συνεννόησης και υποχώρησης. Όμως, ο πόλεμος είναι συνώνυμο της καταστροφής.

Ο πόλεμος, ιδιαίτερα με τα σύγχρονα υπερόπλα που έχουν στη διάθεσή τους ορισμένα κράτη, μπορεί να σημάνει το τέλος της ανθρωπότητας. Ο πόλεμος δημιουργεί πολύ περισσότερα προβλήματα από όσα υποτίθεται ότι λύνει. Γι αυτό και πρέπει να εξαντλούνται όλες οι προσπάθειες για «ειρηνική επίλυση των διαφορών»  στο πλαίσιο του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών.  

---

[1] Όταν ήρθαν να πάρουν τους τσιγγάνους δεν αντέδρασα. Δεν ήμουν τσιγγάνος. Όταν ήρθαν να πάρουν τους κομμουνιστές δεν αντέδρασα. Δεν ήμουν κομμουνιστής. Όταν ήρθαν να πάρουν τους Εβραίους δεν αντέδρασα. Δεν ήμουν Εβραίος. Όταν ήρθαν να πάρουν εμένα, δεν είχε απομείνει κανείς για να αντιδράσει... (Πάστορας Martin Niemöller)

[2] Γκέτο: Αστική περιοχή όπου ζει απομονωμένη μια μειονότητα. Ο όρος προέρχεται από την εβραϊκή λέξη γκετ που σημαίνει πράξη διαχωρισμού.

[3] Συνταγματικός Πατριωτισμός. O Γερμανός φιλόσοφος Γιούγκεν Χάμπερμας (1919- ) διατύπωσε την έννοια του «συνταγματικού πατριωτισμού» ως πολιτική πρόταση για την οικοδόμηση μιας δημοκρατικής κοινωνίας. Η αίσθηση της κοινότητας προϋποθέτει κοινά πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα και υποχρεώσεις. Στις σύγχρονες κοινωνίες, άνθρωποι από διαφορετικές χώρες και ηπείρους, με διαφορετικούς πολιτισμούς (αξίες, θρησκείες) μπορούν να συμβιώσουν αποδεχόμενοι κοινές, συνταγματικά κατοχυρωμένες αξίες. Το Σύνταγμα, οι κανόνες του δικαίου που προσδιορίζουν δικαιώματα και υποχρεώσεις είναι ο συνδετικός κρίκος ανθρώπων με διαφορετικές κουλτούρες, αξίες, αντιλήψεις κτλ. Το Σύνταγμα, στις σύγχρονες κοινωνίες, είναι «πατρίδα» που ενώνει τους ανθρώπους και το οποίο πρέπει να υποστηρίξουν. H έννοια του συνταγματικού πατριωτισμού μπορεί να αποτελέσει τη βάση συμβίωσης και ανεκτικότητας στις σύγχρονες πολυπολιτισμικές κοινωνίες.