Πρώτη Kλίσις Oὐσιαστικῶν Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς

ΑΧΙΛΛΕΩΣ Α. ΤΖΑΡΤΖΑΝΟΥ 

 

1. Ἀσυναίρετα

§ 46. Κατὰ τὴν πρώτην κλίσιν κλίνονται ὀνόματα ἀρσενικὰ καὶ θηλυκὰ μόνον· ἀρσενικά, τὰ ὁποῖα λήγουν εἰς -ας ἢ -ης , καὶ θηλυκὰ εἰς - α ἢ -η.

α. Παραδείγματα ἀρσενικῶν

῾Ενικὸς

(θ. ταμια-) (θ. Ἀτρειδα-) (θ. βουλευτα-)

ὀν. ὁ ταμίας Ἀτρείδης βουλευτὴς

γεν. τοὗ ταμίου Ἀτρείδου βουλευτοῦ

δοτ. τῷ ταμίᾳ Ἀτρείδῃ βουλευτῇ

αἰτ. τὸν ταμίαν Ἀτρείδην βουλευτὴν

κλητ. ὦ ταμία Ἀτρείδη βουλευτὰ

Πληθυντικὸς

ὀν. οἱ ταμίαι Ἀτρεῖδαι βουλευταὶ

γεν. τῶν ταμιῶν Ἀτρειδῶν βουλευτῶν

δοτ. τοῖς ταμίαις Ἀτρείδαις βουλευταῖς

αἰτ. τοὺς ταμίας Ἀτρείδας βουλευτὰς

κλητ. ὦ ταμίαι Ἀτρεῖδαι βουλευταὶ

β. Παραδείγματα θηλυκῶν

῾Ενικὸς

(θ. μαχαιρα-) (θ. φρουρα-) (θ. μουσα-)

ὀν. ἡ μάχαιρα φρουρὰ μοῦσα

γεν. τῆς μαχαίρας φρουρᾶς μούσης

δοτ. τῇ μαχαίρᾳ φρουρᾷ μούσῃ

αἰτ. τὴν μάχαιραν φρουρὰν μοῦσαν

κλητ ὦ μάχαιρα φρουρὰ μοῦσα

Πληθυντικὸς

ὀν. αἱ μάχαιραι φρουραὶ μοῦσαι

γεν. τῶν μαχαιρῶν φρουρῶν μουσῶν

δοτ. ταῖς μαχαίραις φρουραῖς μούσαις

αἱτ. τὰς μαχαίρας φρουρὰς μούσας

κλητ. ὦ μάχαιραι φρουραὶ μοῦσαι

῾Ενικὸς Πληθυντικὸς

(θ. νυμφα-) (θ. τιμα-)

ὀν. ἡ νύμφ η τιμὴ αἱ νύμφαι τιμαὶ

γεν. τῆς νύμφ ης τιμῆς τῶν νυμφῶν τιμῶν

δοτ. τῆ νύμφ ῃ τιμῆ ταῖς νύμφαις τιμαῖς

αἰτ. τὴν νύμφ ην τιμὴν τὰς νύμφας τιμὰς

κλητ. ὦ νύμφ η τιμὴ ὦ νύμφαι τιμαὶ

§ 47. Φαινομενικαὶ καταλήξεις τῶν πρωτοκλίτων

῾Ενικὸς                                           Πληθυντικὸς

Ἀρσενικὸν Θηλυκὸν                         Ἀρσ. καὶ Θηλ.

ὀν. -ᾱς ἢ -ης -ᾱ ἢ -ᾰ ἢ -η                         -αι

γεν. -ου -ᾱς ἢ -ης                                   -ῶν

δοτ. -ᾳ ἢ -ῃ -ᾳ ἢ -ῃ                                -αις

αἰτ. -ᾱν ἢ -ην -ᾱν ἢ -ᾰν ἢ -ην                   -ᾱς

κλητ. -ᾱ ἢ -η ἢ ᾰ -ᾱ ἢ -ᾰ ἢ -η                   -αι

Σημείωσις . Αἱ καταλήξεις αὖται προῆλθον ἐκ συγχωνεύσεως τῶν ἀρχικῶν κυρίως καταλήξεων μετὰ τοῦ χαρακτῆρος, ὁ ὁποῖος εἰς τὰ πρωτόκλιτα εἶναι α ἢ η π.χ. ἡ κατάληξις τῆς ἑνικ. ὀνομαστικῆς - ας προῆλθεν ἐκ συγχωνεύσεως τοῦ χαρακτῆρος α μετὰ τῆς κυρίως καταλήξεως -ς , ἡ κατάληξις τῆς πληθ. γενικῆς - ῶν ἐκ συγχωνεύσεως τοῦ χαρακτῆρος α μετὰ τῆς κυρίως καταλήξεως - ων , ἡ κατάληξις τῆς πληθ. αἰτιατικῆς - ας ἐκ συγγωνεύσεως τοῦ χαρακτῆρος α μετὰ τῆς κυρίως καταλήξεως -νς (-ανς = ᾶς)· (πρβλ. § 33,6).

Παρατηρήσεις

§ 48. Τὰ πρωτόκλιτα ὀνόματα :

1) εἰς τὸν πληθυντικὸν (καὶ τὸν δυϊκὸν) ἔχουν πάντα τὰς ἰδίας καταλήξεις·

2) τὸ α εἰς τὴν κατάληξιν -ᾱς (καθὼς καὶ εἰς τὴν κατάληξιν -α τοῦ δυϊκοῦ) τὸ ἔχουν πάντοτε μακρόν: ὁ ὀρνιθοθήρᾱς, τοὺς Ἀτρείδᾱς, τῆς χώρᾱς, τὰς σφαίρᾱς (τὼ Ἀτρεί-δᾱ, τὼ μούσᾱ)·

3) εἰς τὴν γενικὴν τοῦ πληθυντικοῦ τονίζονται ἐπὶ τῆς ληγούσης καὶ περισπῶνται: τῶν Ἀτρειδῶν, τῶν γεφυρῶν, τῶν σφαιρῶν, ἀλλά : οἱ ἐτησίαι = τὰ μελτέμια, τῶν ἐτησίων ˙ (βλ. καὶ § 16, 6, 7 καὶ 8).

§ 49. Ἀπὸ τὰ ἀρσενικὰ πρωτόκλιτα ὀνόματα, τὰ ὁποῖα λήγουν εἰς - ης , σχηματίζουν τὴν κλητικὴν τοῦ ἑνικοῦ εἰς ᾰ

1) τὰ ἐθνικά: ὦ Πέρσα, ὦ Σκύθα·

2) τὰ εἰς - της : ὦ πολῖτα, ὦ δικαστὰ - δεσπότης , ὦ δέσποτα .

3) τὰ εἰς -άρχης, -μέτρης, -πώλης, τρίβης, -ώνης κλπ. (ἤτοι τὰ σύνθετα μὲ δεύτερον συνθετικὸν ῥῆμα): ὦ γυμνασιάρχα, ὦ γεωμέτρα, ὦ παντοπῶλα, ὦ παιδοτρίβα, ὦ τελῶνα.

§ 50. Τῶν θηλυκῶν πρωτοκλίτων εἰς - α τὸ α τοῦτο, ἐὰν μὲν πρὸ αὐτοῦ ὑπάρχῃ φωνῆεν ἢ ρ , λέγεται καθαρὸν α ( οἰκί-α, ὥρ-α ), ἐὰν δὲ πρὸ αὐτοῦ ὑπάρχῃ σύμφωνον, πλὴν τοῦ ρ , λέγεται μὴ καθαρὸν α ( ῥίζ-α, μοῦσ-α, ἄκανθ-α).

Κατὰ κανόνα τῶν θηλυκῶν πρωτοκλίτων ὀνομάτων :

1) τὸ καθαρὸν α εἶναι μακρόν: βασιλείᾱ, θήρᾱ·

2) τὸ μὴ καθαρὸν α εἶναι βραχὺ καὶ εἰς τὴν γενικὴν καὶ δοτικὴν τοῦ ἑνικοῦ τοῦτο τρέπεται εἰς η : γλῶσσᾰ (γλώσσης, γλώσσῃ), μᾶζᾰ (μάζης, μάζῃ).

Σημείωσις 1. Τὸ καθαρὸν α εἶναι βραχύ :

1) εἰς τὰ προπαροξύτονα ὀνόματα, ὡς εὐσέβεια, ἀλήθεια, Φώκαια, Χαιρώνεια, εὔνοια κτλ.·

2) εἰς τὰ ὀνόματα γραῖα, μαῖα, μυῖα·

3) εἰς τὰ ἑξῆς εἰς - ρα δισύλλαβα ὀνόματα: μοῖρα, πεῖρα, πρῷρα, σφαῖρα καὶ σφῦρα .

Σημείωσις 2. Εἰς τὴν αἰτιατικὴν καὶ κλητικὴν τοῦ ἑνικοῦ τὸ α εἶναι μακρὸν ἢ βραχύ, ὅπως εἰς τὴν ἐνικὴν ὀνομαστικήν: (ἡ χώρᾱ) τὴν χώρᾶν, ὦ χώρᾱ, (ἡ γλῶσσᾰ) τὴν γλῶσσᾰν - ὦ γλῶσσᾰ .

***

2. Συνῃρημένα

§ 51. Τῶν πρωτοκλίτων οὐσιαστικῶν, ὅσα εἶχον ἀρχῆθεν πρὸ τοῦ χαρακτῆρος α τοῦ θέματος ἄλλο α ἢ ε , τὰ πλεῖστα ἔπαθον συναίρεσιν, διὸ καλοῦνται συνῃρημένα πρωτόκλιτα ὀνόματα : (Ἀθηνάα) Ἀθηνᾶ , (μνάα) μνᾶ , (῾Ερμέας) ῾Ερμῆς , (γέα) γῆ .

Παραδείγματα

῾Ενικὸς

(θ. ῾Ερμεα-, ῾Ερμη-) (θ. μναα-, μνα-) (θ. γαλεα-, γαλη-)

ὀν. ὁ ῾Ερμῆς                 ἡ μνᾶ                 ἡ γαλῆ

γεν. τοῦ Ἑρμοῦ            τῆς μνᾶς              τῆς γαλῆς

δοτ. τῷ Ἑρμῇ               τῆ μνᾷ                 τῇ γαλῆ

αἰτ. τὸν Ἑρμῆν             τὴν μνᾶν              τὴν γαλῆν

κλητ. ὦ ῾Ερμῆ               ὦ μνᾶ                 ὦ γαλῆ

Πληθυντικὸς

ὀν. οἱ ῾Ερμαῖ                αἱ μναῖ                  γαλαῖ

γεν. τῶν ῾Ερμῶν          τῶν μνῶν              γαλῶν

δοτ. τοῖς ῾Ερμαῖς          ταῖς μναῖς              γαλαῖς

αἰτ. τοὺς ῾Ερμᾶς           τὰς μνᾶς               γαλᾶς

κλητ. ὦ ῾Ερμαῖ             ὦ μναῖ                   γαλαῖ

§ 52. Τὰ συνῃρημένα πρωτόκλιτα ὀνόματα

1) ἔχουν καὶ μετὰ τὴν συναίρεσιν τὰς καταλήξεις τῶν ἀσυναιρέτων, πλὴν ὅτι τὸ εα εἰς τὸν ἑνικὸν τὸ συναιροῦν εἰς η : ὁ ῾Ερμέας - ῾Ερμῆς· ἐνῷ : τοὺς ῾Ερμέ-ας ῾Ερμᾶς˙

2) εἶναι εἰς ἁπάσας τὰς πτώσεις περισπώμενα· (βλ- § 16, 9).

Σημείωσις . Τὸ ὅνομα ὁ βορέας λαμβάνεται εἰς ἁπάσας τὰς πτώσεις καὶ ἀσυναιρέτως καὶ συνῃρημένως, ἀλλὰ συνῃρημένον ἐκφέρεται μὲ διπλοῦν ρ : ὁ βορέας - ὁ βορρᾶς , τοῦ βορέου - τοῦ βορρᾶ , τῷ βορέᾳ - τῷ βορρᾷ κτλ.

·        Για περισσότερα δείτε και την ανάρτηση «Ἡ Α’ Κλίσις τῆς Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς»