Σελίδες του Γιώργου Ιωάννου
(ΜΕΡΟΣ Γ’)
Στου Κεμάλ το σπίτι
Νεοελληνική Λογοτεχνία Γ' Λυκείου
τῆς
Ἀγάθης Γεωργιάδου
1. Η συλλογή
Το πεζογράφημα ανήκει στη συλλογή Η μόνη κληρονομιά (1974). Κύρια χαρακτηριστικά της συλλογής αυτής είναι: η συγγραφική ωριμότητα, η πείρα ζωής, η αφηγηματική απλότητα, το χιούμορ, η συγκρατημένη συγκίνηση.
2. Θέμα / Θεματικός πυρήνας πεζογραφήματος
· Οι συχνές επισκέψεις μιας άγνωστης γυναίκας τουρκικής καταγωγής στο σπίτι του αφηγητή, που βρίσκεται κοντά στο σπίτι του Κεμάλ Ατατούρκ στη Θεσσαλονίκη.
· Η αγάπη και η νοσταλγία της γυναίκας για το σπίτι όπου γεννήθηκε και μεγάλωσε.
· Οι δεσμοί με τα λειτουργικά σημεία- σύμβολα του σπιτιού (τα μούρα, το νερό από το πηγάδι)
3. Οι επισκέψεις
Σε διάστημα οκτώ χρόνων περίπου επισκέφτηκε το σπίτι τέσσερις φορές:
· Άνοιξη 1936: την εποχή που γίνονται τα μούρα, ζητώντας με ευγένεια να της δώσουμε λίγο νερό απ' το πηγάδι της αυλής. […] μας ζήτησε [μούρα] η ίδια λέγοντας πως ήθελε να φυτέψει το σπόρο τους στον μπαχτσέ της. Έφαγε μερικά και τα υπόλοιπα τα έβαλε σ' ένα χαρτί και έφυγε χαρούμενη.
· 1938 ( δύο χρόνια μετά ): Κάθισε και τα έφαγε ένα ένα [τα μούρα] στο κατώφλι
· 1939 ( λίγο πριν τον πόλεμο ): της προσφέραμε νερό απ' τη βρύση. Αρνήθηκε να πιει το νερό […] την είδαμε ταραγμένη […] βούρκωσε
· «λίγο μετά τον πόλεμο» (1944;): Μια ιταλιάνικη μπόμπα είχε σαρώσει τη ντουτιά κι είχε ρημάξει το καλοκαμωμένο ξυλόδετο σπίτι.
4. Η αρχοντική εικόνα της γυναίκας στο αφήγημα
Καλύπτεται από ένα πέπλο μυστηρίου Από την αρχή: « Δεν ξαναφάνηκε η μαυροφορεμένη εκείνη γυναίκα, που ερχόταν στο κατώφλι μας κάθε χρονιά […]».
Ως το τέλος: « Δεν την ξανάδαμε από τότε. Ήρθε - δεν ήρθε, άγνωστο. […] Τέτοιο σπαραγμό δεν ματαείδα ». «Έμοιαζε πολύ κουρασμένη, διατηρούσε όμως πάνω της ίχνη μιας μεγάλης αρχοντικής ομορφιάς. Και μόνο ο τρόπος που έπιανε το ποτήρι, έφτανε για να σχηματίσει κανείς την εντύπωση πως η γυναίκα αυτή στα σίγουρα ήταν μια αρχόντισσα.»
5. Η στάση του αφηγητή και της οικογένειάς του απέναντί της…
Στην αρχή, ευγενική… Προσπαθούν με διάφορες εικασίες να ερμηνεύσουν την παράξενη συμπεριφορά της, αλλά και τις σποραδικές εμφανίσεις της. Θεωρούν ότι είναι … «… καμιά τουρκομερίτισσα δικιά μας, απ' τις πάμπολλες εκείνες, που δεν ήξεραν λέξη ελληνικά, μια και η ανταλλαγή των πληθυσμών είχε γίνει με βάση τη θρησκεία και όχι τη γλώσσα ». Έπειτα, όταν αρνείται να πιει νερό από τη βρύση, την περιβάλλουν με καχυποψία και αγανάκτηση: «Η αποκάλυψη αυτή στη αρχή μάς τάραξε. Δε μας έφτανε που είχαμε δίπλα μας του Κεμάλ το σπίτι, σα μια διαρκή υπενθύμιση της καταστροφής, θα είχαμε τώρα και τους τούρκους να μπερδουκλώνονται πάλι στα πόδια μας; Και τι ακριβώς ήθελε από μας αυτή η γυναίκα; Πάνω σ' αυτό δεν απαντήσαμε, κοιταχτήκαμε όμως βαθιά υποψιασμένοι.»
6. Ο πόνος του εκπατρισμού
Στη συνέχεια, τα συναισθήματα αλλάζουν, μετατρέπονται σε συμπόνια και κατανόηση για το κοινό βίωμα του εκπατρισμού, της προσφυγιάς και της νοσταλγίας:
«Ο πρώτος που την είδε, ήρθε μέσα και φώναξε: «η τουρκάλα!" Βγήκαμε στα παράθυρα και την κοιτάζαμε με συγκίνηση. Παραλίγο να την καλέσουμε απάνω στο σπίτι - τόσο μας είχε μαλακώσει την καρδιά η επίμονη νοσταλγία της.»
7. Η αποκάλυψη της αλήθειας
· Ο μπέης και η όμορφη κόρη
· Η ανταλλαγή πληθυσμών και ο ξεριζωμός (Συνθήκη της Λοζάννης 1923)
8. Η καυστικότητα του αφηγητή
Καταφέρεται ενάντια στη «μοντέρνα» αισθητική, την επικράτηση του συμφέροντος, την αστικοποίηση, την κερδοσκοπία, την εξαπάτηση της Αρχαιολογικής υπηρεσίας.
Ιδιαίτερα, οργίζεται για το γκρέμισμα σπιτιών με μνήμες και ιστορία και την ύψωση στη θέση τους ακαλαίσθητων πολυκατοικιών (αντιπαροχή), αλλά και για το «μπάζωμα» των αρχαιολογικών ευρημάτων…
«Το ψηφιδωτό αυτό οι δασκαλεμένοι εργάτες το σκεπάσανε γρήγορα γρήγορα για να μην τους σταματήσουν οι αρμόδιοι. Πάντως, τις ώρες που το έβλεπε το φως του ήλιου, γίνονταν διάφορα σχόλια απ' την έκθαμβη γειτονιά. Όλοι μιλούσανε για την ομορφιά και την παλιά δόξα…»
9. Η οργή και αγανάκτηση
Αποτυπώνεται φραστικά με τα επίθετα ή άλλες λέξεις με αρνητική σημασία: σιχαμένος σπιτονοικοκύρης, πονηρό μυαλό, συμμορίες εργολάβων, γελοίοι, δασκαλεμένοι εργάτες, νέο εξάμβλωμα . Αν γίνει αυτό, θα παραφυλάγω νύχτα μέρα....
10. Αφηγηματικές τεχνικές
Ο χρόνος της αφήγησης:
Με αφετηρία το «παρόν», η αφήγηση μετατοπίζεται ευθύγραμμα προς το παρελθόν (αναδρομική). Χαρακτηριστικά είναι τα χρονολογικά άλματα από το παρόν (δεκαετία του '70) στο παρελθόν (Μικρασιατική καταστροφή, 1936-1944) και αντίστροφα, συνήθη στην πεζογραφία του Ιωάννου, ακόμα και στο μέλλον («θα παραφυλάγω...ίσως μπορέσω να εμποδίσω»).
Ο χώρος της αφήγησης:
Η Θεσσαλονίκη – η πόλη με τον πρωταρχικό ρόλο στην πεζογραφία του Ιωάννου- και συγκεκριμένα η γειτονιά όπου βρισκόταν το σπίτι του Κεμάλ, μια μονοκατοικία με κήπο.
Το είδος της αφήγησης
Όπως στα περισσότερα πεζογραφήματα του Ιωάννου, η αφήγηση είναι κατά κύριο λόγο εσωτερική (μονοεστιακή/μονομερής), βιωματική, πρωτοπρόσωπη ( εγώ, εμείς ) από ομοδιηγητικό αφηγητή, που συμμετέχει στα δρώμενα ως παρατηρητής. Παρόλο που ο αφηγητής παραχωρεί το λόγο και σε άλλα πρόσωπα του κειμένου, με παρεμβολή ευθέος λόγου (η ευχαρίστηση της Τουρκάλας, τα λόγια της γιαγιάς, του σπιτονοικοκύρη, της γριάς γειτόνισσας και εκείνου που αναφωνεί “η τουρκάλα”), πρόκειται μόνο για περιστασιακές αναφορές που επιδιώκουν τη ζωντάνια και την παραστατικότητα.
11. Οι εκφραστικοί τρόποι
Οι εικόνες:
Της γυναίκας, του σπιτιού, της αυλής, της συκομουριάς, του ψηφιδωτού, του βομβαρδισμένου σπιτιού, των δύο πολυκατοικιών.
Οι αντιθέσεις:
Ο παλιός και ο νέος κόσμος, η ζεστασιά των ανθρώπινων σχέσεων και η επιφύλαξη, το καλαίσθητο και το ακαλαίσθητο
12. Η γλώσσα και το ύφος
Γλώσσα: καθημερινή, απέριττη, απλή και ανεπιτήδευτη, με πεζολογικά στοιχεία.
Ύφος: απουσία μελοδραματισμού, ποιητική ελλειπτικότητα, ελεγχόμενη συναισθηματική φόρτιση.
13. Το ιστορικό υλικό
· Ο Κεμάλ Ατατούρκ
· Η Μικρασιατική Καταστροφή
· Η Συνθήκη της Λοζάννης κι η ανταλλαγή πληθυσμών
· Ο πόλεμος του ‘40
· Η αστικοποίηση και αντιπαροχή των δεκαετιών ’60-’70 (η ύδρευση των πόλεων και η εγκατάλειψη των πηγαδιών, η ανέγερση πολυκατοικιών, το γκρέμισμα των αρχοντόσπιτων κλπ).
14. Το βιωματικό στοιχείο
Το δράμα του βίαιου ξεριζωμού και της ανταλλαγής πληθυσμών, ο πόνος και τα βάσανα της προσφυγιάς, η λαχτάρα για τις χαμένες πατρίδες, ο νόστος παρουσιάζονται ως βιώματα και των δύο πλευρών, Ελλήνων και Τούρκων.
***
Παράλληλο κείμενο
Κυριάκου Χαραλαμπίδη
ΓΛΥΚΟ ΤΟΥ ΚΟΥΤΑΛΙΟΥ
Στον Κυριάκο Πλησή
ΝΑ ΙΔΩ ΠΟΙΟΣ ΕΙΜΑΙ ζύγωσα και πούθε το χώμα μου κρατά. Μπήκα και στάθηκα στο σπίτι τ' αλμυρό, σιμά σε λάκκο. Μια μαντιλοδεμένη μου 'φερε νερό, μου πρόσφερε γλυκό . ευχαριστώ την. Έκοψε και καρπούς από τον Κήπο του ποθητού σπιτιού μου, φρούτα λαμπερά ό,τι λογής, διάχυτα με χείλη πραγματικά και μέλη εμποτισμένα στην καλοσύνη τής χαράς αντιδωρήματα. Της είπα ευχαριστώ, αναθάρρησα και ζήτησα το σπίτι μου να ιδώ, αν επιτρέπεται. « Και βέβαια επιτρέπεται », μου λέει - « μπορείς να 'ρθείς και στην κρεβατοκάμαρα ». Μπαίνω, θωρώ τη μάνα μου στον τοίχο να με κοιτάει από 'να κάδρο. Αφήνω την εντροπή και γύρεψα να πάρω τη μάνα μου ο δόλιος απ' την Τροία. « Πάρτηνε », λέει αυτή σαν καλογέλαστη, « τι να την κάνω τώρα πια που ξέρω;
Να πούμε την αλήθεια, τη νομίσαμε ηθοποιό με κείνη την κοτσίδα και τα λουλούδια γύρω της και με τη χάρη που την ομπρέλα της κρατεί». Άξιζε βέβαια να προσθέσει και το χέρι που γαντοφορεμένο, ραδινό σε καναπέ ακουμπούσε . αλλά τι περιμένεις ; Σάμπως γνωρίζει πόσοι αιώνες κύλησαν ίσαμε που να φτάσουμε στη σύνταξη γλυκού του κουταλιού; μεγάλο θέμα. Πάλι καλά πού μ' άφησε και μπήκα στο σπίτι μου το πατρικό η γυναίκα. Μη συνεχίσουμε άλλο και αγριέψει. Το μόνο που εύχομαι: από καιρού εις καιρό να 'χω την άδειά της να ξανάβλεπα την όψη τη γλυκιά του ποθητού μου.
Σύγκριση
· Και τα δύο κείμενα εκφράζουν την αγάπη και τη νοσταλγία που νιώθουν οι άνθρωποι, κάθε εθνικότητας, για τον τόπο και το σπίτι όπου γεννήθηκαν και μεγάλωσαν, τον πόνο του ξεριζωμού και της προσφυγιάς, και αναδεικνύουν τους βαθιά ριζωμένους δεσμούς του ανθρώπου με το χώμα του, με τα δέντρα και το νερό του τόπου του.
· Η διαφορά είναι ότι η Τουρκάλα δεν ξεριζώθηκε βίαια από το σπίτι της. Αυτό έγινε μετά από πολιτική συνθήκη ανταλλαγής πληθυσμού, σ’ αντίθεση με τον αφηγητή στο «Γλυκό του κουταλιού», που έχει το σπίτι του υπό κατοχή. Μπορεί ο καημός της στέρησης να είναι όμοιος, αλλ’ είναι οδυνηρότερος ο πόνος που προέρχεται από τον βίαιο εκπατρισμό.
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου